Bizon amerykański

Bizon amerykański
	Bos bison
	Linnaeus, 1758
	Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	zwierzęta
Gromada	ssaki
Podgromada	żyworodne
Infragromada	łożyskowce
Rząd	Cetartiodactyla
Podrząd	przeżuwacze
Infrarząd	Pecora
Rodzina	wołowate
Podrodzina	bawoły
Plemię	Bovini
Rodzaj	bydło
Gatunek	bizon amerykański
Synonimy
	Bison bison (Linnaeus, 1758);
	Bison bison (Linnaeus, 1758);
Podgatunki
	B. b. athabascae; B. b. bison;
	B. b. athabascae; B. b. bison;
	Kategoria zagrożenia (CKGZ)
	; bliski zagrożenia
	Zasięg występowania
	Systematyka w Wikispecies
	Multimedia w Wikimedia Commons
	Hasło w Wikisłowniku

Bizon amerykański^[3], dawniej: bizon^[4] (Bos bison^[5]^[6]^[7]^[a]) – duży ssak łożyskowy z rodziny wołowatych, rzędu Cetartiodactyla^[6], największy obecnie ssak lądowy Ameryki Północnej.

Nazwa zwyczajowa

We wcześniejszej polskiej literaturze zoologicznej dla określenia gatunku Bos bison stosowano nazwę bizon^[4]. W wydanej w 2015 roku przez Muzeum i Instytut Zoologii Polskiej Akademii Nauk publikacji „Polskie nazewnictwo ssaków świata” dla gatunku przyjęto nazwę bizon amerykański, rezerwując oznaczenie bizon dla rodzaju Bison^[3].

Systematyka

Analiza z 2021 roku kladu Bovidae w oparciu o DNA, DNA antyczne i szczątki subfosylne wykazała że B. bison jest zagnieżdżony w obrębie rodzaju Bos i tworzy klad obejmujący (B. gaurus + ((B. mutus + B. grunniens) + (B. bison + (B. frontalis + B. priscus))))^[9]. Uproszczony fragment kladogramu pokazujący pokrewieństwo filogenetyczne w obrębie Bos^[9]:

B. bonasus

B. indicus

B. primigenius

	B. taurus

	B. javanicus

B. gaurus

	B. mutus

	B. grunniens

B. bison

	B. frontalis

	B. priscus

Podgatunki

Wyróżnia się dwa podgatunki^[3]:

bizon preriowy (B. bison bison) – zamieszkiwał Wielkie Równiny, wędrowny
bizon leśny (B. bison athabascae) – mała osiadła populacja w północno-zachodniej Kanadzie i na Alasce, wyższy i cięższy od poprzedniego, osiadły

Historia

W warunkach naturalnych żył w olbrzymich stadach; szacuje się, że przed kolonizacją Ameryki przez Europejczyków populacja bizona amerykańskiego liczyła miliony osobników. Pierwszym Europejczykiem, który podał opis zwierzęcia, był konkwistador hiszpański Álvar Núñez Cabeza de Vaca (1530).

Zdjęcie z 1892 r. przedstawiające stertę czaszek bizonów oczekującą na przetworzenie w fabryce w okolicy Detroit. Kości były używane do produkcji kleju, barwników, nawozów, a także były wykorzystywane w procesie produkcji cukru.

Pozyskiwanie futer było jednym z powodów dla których urządzano polowania.

Pod koniec XIX wieku stanął przed groźbą wyginięcia, głównie z powodu nadmiernego odstrzału; polowanie na bizony amerykańskie było wówczas ulubionym sportem białych uzbrojonych w broń palną. Przyjeżdżali oni specjalnymi pociągami, a polowanie odbywało się czasem z okien wagonów. Gatunek, będący naturalnym źródłem pożywienia rdzennych Amerykanów, był wyniszczany w ramach celowego działania zorientowanego na marginalizację i wypchnięcie rdzennej ludności z Wielkich Równin do rezerwatów^[10]. Przed wyginięciem uratowały go Amerykańskie Towarzystwo Ochrony Bizona (American Bison Society) oraz utworzenie kilku parków narodowych. W latach 90. XX wieku populację bizonów oceniano na około 20 tysięcy osobników. Według United States Fish and Wildlife Service w 2022 r. około 20 500 osobników żyło w stadach chronionych, a kolejne 420 tysięcy w stadach komercyjnych^[11].

Cechy gatunku

Galopujący bizon

Długość: 2,1-3 m
Długość ogona: 0,5-0,6 m
Masa ciała: 450-1000 kg; największy osobnik ważył 1140 kg
Wysokość w kłębie: samica 1,6-1,8 m, samiec 1,8-2,0 m ; samice są (średnio) mniejsze od samców
Ubarwienie: brązowe; przednią część ciała okrywa gęsta sierść, tworząca coś w rodzaju "peleryny" i potęgująca wrażenie masywności zwierzęcia; młode osobniki są rudawe
Pożywienie: trawa
Dojrzałość płciowa: ok. 3. roku życia
Rozród: ciąża trwa około 9 miesięcy; po tym czasie na świat przychodzi zazwyczaj jeden cielak, który już po kilku godzinach dołącza z matką do stada; czas karmienia mlekiem 7-8 miesięcy

Występowanie: prerie oraz rzadkie, prześwietlone lasy Ameryki Północnej

Obecność w kulturze

Z angielską nazwą bizona wiąże się pewne zdanie w tym języku złożone z samych homonimów, które brzmi Buffalo buffalo Buffalo buffalo buffalo buffalo Buffalo buffalo.

Zobacz też

żubr – gatunek pokrewny
yakalo – krzyżówka bizona z jakiem
beefalo – krzyżówka bizona z bydłem domowym

Uwagi

↑ Część ujęć systematycznych stosuje kombinację nazw Bison bison^[8]^[3]

Przypisy

↑ Bos bison, [w:] Integrated Taxonomic Information System (ang.).
↑ K. Aune, D. Jørgensen & C. Gates 2017, Bison bison, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species 2021, wersja 2020-3 [dostęp 2021-04-17] (ang.).
↑ ^a ^b ^c ^d Włodzimierz Cichocki, Agnieszka Ważna, Jan Cichocki, Ewa Rajska, Artur Jasiński, Wiesław Bogdanowicz: Polskie nazewnictwo ssaków świata. Warszawa: Muzeum i Instytut Zoologii Polskiej Akademii Nauk, 2015, s. 297. ISBN 978-83-88147-15-9.
↑ ^a ^b Kazimierz Kowalski (redaktor naukowy), Adam Krzanowski, Henryk Kubiak, G. Rzebik-Kowalska, L. Sych: Mały słownik zoologiczny: Ssaki. Wyd. IV. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1991. ISBN 83-214-0637-8.
↑ C. Groves, D. Leslie, B. Huffman, R. Valdez, K. Habibi, P. Weinberg, J. Burton, P. Jarman & W. Robichaud: Family Bovidae (Hollow-horned Ruminants). W: D.E. Wilson & R.A. Mittermeier (redaktorzy): Handbook of the Mammals of the World. Cz. 2: Hoofed Mammals. Barcelona: Lynx Edicions, 2011, s. 577. ISBN 978-84-96553-77-4. (ang.).
↑ ^a ^b C.J. Burgin, D.E. Wilson, R.A. Mittermeier, A.B. Rylands, T.E. Lacher & W. Sechrest: Illustrated Checklist of the Mammals of the World. Cz. 2: Eulipotyphla to Carnivora. Barcelona: Lynx Edicions, 2020, s. 324. ISBN 978-84-16728-35-0. (ang.).
↑ Bos bison Linnaeus, 1758. ASM Mammal Diversity Database. [dostęp 2022-11-06]. (ang.).
↑ D.E. Wilson & D.M. Reeder (redaktorzy): Species Bison bison. [w:] Mammal Species of the World. A Taxonomic and Geographic Reference (Wyd. 3) [on-line]. Johns Hopkins University Press, 2005. [dostęp 2022-11-06].
↑ ^a ^b Z.T. Calamari. Total evidence phylogenetic analysis supports new morphological synapomorphies for Bovidae (Mammalia, Artiodactyla). „Bulletin of the American Museum of Natural History”. 3970, s. 1–38, 2021. DOI: 10.5531/sd.sp.49. (ang.).
↑ J. WestonJ.W. Phippen J. WestonJ.W., "Kill Every Buffalo You Can! Every Buffalo Dead Is an Indian Gone" [online], The Atlantic, 13 maja 2016 [dostęp 2023-06-30] (ang.).
↑ Plains Bison (Bison bison bison) | U.S. Fish & Wildlife Service [online], FWS.gov [dostęp 2023-06-30] (ang.).

[9] Część ujęć systematycznych stosuje kombinację nazw Bison bison^[8]^[3]

[itis-1] Bos bison, [w:] Integrated Taxonomic Information System (ang.).

[iucn-2] K. Aune, D. Jørgensen & C. Gates 2017, Bison bison, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species 2021, wersja 2020-3 [dostęp 2021-04-17] (ang.).

[miiz-3] Włodzimierz Cichocki, Agnieszka Ważna, Jan Cichocki, Ewa Rajska, Artur Jasiński, Wiesław Bogdanowicz: Polskie nazewnictwo ssaków świata. Warszawa: Muzeum i Instytut Zoologii Polskiej Akademii Nauk, 2015, s. 297. ISBN 978-83-88147-15-9.

[ssaki-4] Kazimierz Kowalski (redaktor naukowy), Adam Krzanowski, Henryk Kubiak, G. Rzebik-Kowalska, L. Sych: Mały słownik zoologiczny: Ssaki. Wyd. IV. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1991. ISBN 83-214-0637-8.

[hmw-5] C. Groves, D. Leslie, B. Huffman, R. Valdez, K. Habibi, P. Weinberg, J. Burton, P. Jarman & W. Robichaud: Family Bovidae (Hollow-horned Ruminants). W: D.E. Wilson & R.A. Mittermeier (redaktorzy): Handbook of the Mammals of the World. Cz. 2: Hoofed Mammals. Barcelona: Lynx Edicions, 2011, s. 577. ISBN 978-84-96553-77-4. (ang.).

[Burgin&inni-6] C.J. Burgin, D.E. Wilson, R.A. Mittermeier, A.B. Rylands, T.E. Lacher & W. Sechrest: Illustrated Checklist of the Mammals of the World. Cz. 2: Eulipotyphla to Carnivora. Barcelona: Lynx Edicions, 2020, s. 324. ISBN 978-84-16728-35-0. (ang.).

[asm-7] Bos bison Linnaeus, 1758. ASM Mammal Diversity Database. [dostęp 2022-11-06]. (ang.).

[msw-8] D.E. Wilson & D.M. Reeder (redaktorzy): Species Bison bison. [w:] Mammal Species of the World. A Taxonomic and Geographic Reference (Wyd. 3) [on-line]. Johns Hopkins University Press, 2005. [dostęp 2022-11-06].

[cal-10] Z.T. Calamari. Total evidence phylogenetic analysis supports new morphological synapomorphies for Bovidae (Mammalia, Artiodactyla). „Bulletin of the American Museum of Natural History”. 3970, s. 1–38, 2021. DOI: 10.5531/sd.sp.49. (ang.).

[11] J. WestonJ.W. Phippen J. WestonJ.W., "Kill Every Buffalo You Can! Every Buffalo Dead Is an Indian Gone" [online], The Atlantic, 13 maja 2016 [dostęp 2023-06-30] (ang.).

[12] Plains Bison (Bison bison bison) | U.S. Fish & Wildlife Service [online], FWS.gov [dostęp 2023-06-30] (ang.).

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[a]

[1]

[2]

[9]

[10]

[11]

[8]