Boeing CH-47 Chinook

CH-47 Chinook – wielozadaniowy, dwusilnikowy, dwuwirnikowy śmigłowiec o dużym udźwigu produkowany przez amerykańską firmę Boeing.

CH-47F Chinook

CH-47 Chinook w trakcie załadunku haubicy
Dane podstawowe
Państwo	Stany Zjednoczone
Producent	Boeing Helicopters
Typ	śmigłowiec transportowy
Konstrukcja	metalowa, dwa wirniki nośne w układzie tandem
Załoga	3 (2 pilotów i członek załogi)
Historia
Data oblotu	21 września 1961(A), 2001 (F)
Lata produkcji	od 1961
Liczba egz.	1179+
Dane techniczne
Napęd	2 × AlliedSignal T55-GA-714A
Moc	3733 KM (2745 kW) każdy
Wymiary
Średnica wirnika	18,3 m
Długość	30,18 m
Długość kadłuba	15,9
Wysokość	5,77 m
Masa
Własna	10 185 kg
Użyteczna	10 886 kg
Startowa	22 668 kg
Zapas paliwa	3914 l
Osiągi
Prędkość maks.	315 km/h
Wznoszenie maks. w locie pionowym	605 m/min
Pułap	5640 m
Pułap praktyczny	2590 m
Zasięg	741 km
Promień działania	370,4 km
Dane operacyjne
Uzbrojenie
3 karabiny maszynowe M240 7,62 mm
Liczba miejsc
33 osoby
Użytkownicy
Aktualni – kolor niebieski Byli – kolor czerwony
Rzuty

Dwa wirniki o przeciwnych kierunkach obrotu eliminują potrzebę użycia tylnego pionowego wirnika, umożliwiając wykorzystanie całej mocy do pionowego wznoszenia i pozwalają osiągnąć prędkości rzędu 278 km/h. Główną funkcją tego helikoptera jest transport wojska i ekwipunku. Śmigłowce Chinook są używane w 16 krajach. Największymi użytkownikami Chinooka są armia USA i brytyjski RAF. Ponadto znajdują się one na wyposażeniu armii takich państw, jak Egipt, Australia, Grecja, Kanada, Włochy, Izrael, Japonia i Tajlandia.

CH-47 Chinook jest następcą śmigłowca Boeing CH-46 Sea Knight i ma bardzo podobną do niego sylwetkę latającego banana wywodzącą się z jeszcze wcześniejszej konstrukcji Piasecki CH-21 Shawnee. CH-47 powstał na zamówienie armii amerykańskiej potrzebującej równie doskonałego co CH-46 śmigłowca transportu taktycznego, ale o większym udźwigu.

Komercyjny model tego helikoptera to Boeing 234 Chinook, jest używany do transportu, w lotnictwie pasażerskim, gaszenia pożarów lasów, zaopatrywania platform wiertniczych i tym podobnych operacji.

Wersje śmigłowca Chinook

CH-47A

Powstały na podstawie prototypowego śmigłowca Boeing Vertol YCH-1B/YCH-47A, który został oblatany 21 września 1961 r. CH-47A Chinook był zdolnym do działania w każdych warunkach pogodowych śmigłowcem o średnim udźwigu, który po raz pierwszy wprowadzono do służby podczas wojny wietnamskiej w 1966 r. Napęd śmigłowca CH-47A stanowiły dwa silniki firmy AlliedSignal typu T55-L-5 o mocy 2200 KM (1640 kW) lub T55-L-7 o mocy 2650 KM (1980 kW) każdy.

A/ACH-47A i ACH-47A

Skrót od Armed/Armored (ang. uzbrojony/opancerzony). Cztery maszyny typu CH-47 przerobiono na wersję bojową pod koniec 1965 r. Podczas testów nad Południowym Wietnamem stracono trzy maszyny, a czwartą wycofano ze służby i odesłano do USA. Program modernizacji CH-47 do roli śmigłowca bojowego przerwano.
Uzbrojenie śmigłowców ACH-47A stanowiło pięć karabinów maszynowych M60D kalibru 7,62 mm lub M2HB kalibru .50 BMG (12,7 mm), dwa działka M24 kalibru 20 mm, dwie 19-rurowe wyrzutnie niekierowanych pocisków rakietowych kalibru 70 mm lub czasami dwa karabiny maszynowe M18/M18A1 kalibru 7,62 mm typu minigun i granatnik M75 kalibru 40 mm.

CH-47B

Napędzany dwoma silnikami AlliedSignal typu T55-L-7C o mocy 2850 KM (2130 kW) śmigłowiec z przebudowanym kadłubem charakteryzującym się mniejszymi oporami powietrza i zmienionymi łopatami wirników. Był standardowym śmigłowcem transportowym podczas wojny wietnamskiej, uzbrojonym w trzy karabiny maszynowe M60D, po dwa w bocznych drzwiach i jeden na tylnej rampie. Niektóre egzemplarze były używane do przenoszenia bomb i zrzucania napalmu na stanowiska Việt Cộngu. Śmigłowiec CH-47 mógł być wyposażony w hak i dźwig umożliwiający przenoszenie ładunków pod kadłubem, które były często wykorzystywane do odzyskiwania zestrzelonych samolotów i śmigłowców. Łącznie przy pomocy śmigłowców Chinook odzyskano ponad 12 tysięcy różnych statków powietrznych na łączną kwotę ponad 3 miliardów dolarów.

CH-47C

Śmigłowiec wyposażony we wzmocnione przekładnie główne i mocniejsze silniki AlliedSignal typu T55-L-11C o mocy 3750 KM (2800 kW), oraz zwiększonym zasięgu działania. CH-47C mógł przenieść 44 żołnierzy lub 24 rannych wraz z dwiema osobami personelu medycznego. Użytkowany od 1980 r. przez RAF śmigłowiec Chinook HC.1 jest odpowiednikiem CH-47C.

Późniejsza wersja Super-C została wyposażona w jeszcze mocniejsze silniki Lycoming T55-L-712 i nowe szersze łopaty wirników głównych wykonane z włókien szklanych.

CH-47D

Wzmocniona konstrukcyjnie wersja wyposażona początkowo w silniki T55-GA-712, a później w T55-GA-714, zdolna do przenoszenia ciężkich ładunków podwieszonych do trzech haków pod kadłubem. W zastosowaniach cywilnych zdolna do przenoszenia ciężkich maszyn budowlanych lub 12-metrowych kontenerów z prędkością 250 km/h. W misjach wsparcia piechoty najczęściej stosowana do przenoszenia haubicy M198, wraz z zapasem 30 sztuk amunicji i 11-osobową obsługą. Śmigłowiec wyposażony jest w zaawansowane systemy awioniczne włącznie z odbiornikiem systemu GPS.

CH-47D odegrał znaczącą rolę w operacjach w Iraku i Afganistanie przewożąc żołnierzy, a później dostarczając zaopatrzenie. Podczas działań w Afganistanie operował w terenie górzystym na wysokościach ograniczających użycie podstawowego śmigłowca transportowego armii amerykańskiej UH-60 Black Hawk. Zazwyczaj CH-47 jest osłaniany w lotach bojowych przez śmigłowce bojowe AH-64 Apache.

Użytkowane przez RAF śmigłowce Chinook HC.2 i Chinook HC.2A są odpowiednikami CH-47D.

CH-47F

Zmodernizowana wersja CH-47D oblatana w 2001 r. Nowe silniki i awionika, zwiększony zasięg i udźwig, zmniejszenie drgań. Produkcja seryjna rozpoczęła się we wrześniu 2006 r. US Army pozyska łącznie 464 sztuk w wersjach Block 1, 2 i 3. Włoska AgustaWestland zmontuje 16 sztuk oznaczonych ICF-47F. Wśród klientów zagranicznych są Wielka Brytania (24), Holandia (18), Kanada (15), Australia (10) i Turcja (11). CH-47F wykorzystują awionikę Rockwell Collins CAAS, wspólną dla śmigłowców US Army. Holenderskie CH-47F(NL) wykorzystują awionikę Honeywell ACMS Block 6, ponieważ na CH-47D wykorzystywano awionikę w wersji Block 5.

MH-47

Wersja przeznaczona dla sił specjalnych posiadająca możliwość tankowania w locie, szybką wyciągarkę linową i wiele innych usprawnień. Obecnie używana jest wersja MH-47E, a kolejna, zmodernizowana MH-47G jest jeszcze w fazie rozwoju.

Brytyjskie Siły Powietrzne używają zamówionych w 1995 r. ośmiu śmigłowców tego typu oznaczonych jako Chinook HC.3 przeznaczonych do działań oddziałów specjalnych.

Użytkownicy

Aktualni użytkownicy

Australia (10 CH-47F)

• Australian Army – Pierwotnie w 1972 roku zamówiono 12 CH-47C dla Royal Australian Air Force. Dostarczono je do Brisbane na pokładzie lotniskowca HMAS Melbourne w marcu 1974, skąd trafiły do No 12 Squadron RAAF w bazie Amberley, koło Ipswich, Queensland. W 1975 jeden z Chinooków lądował awaryjnie, w wyniku czego doznał poważnych uszkodzeń, powrócił do służby w 1981 roku. 4 kwietnia 1985 na tamie koło Toowoomba rozbił się Chinook A15-001, powodując śmierć oficera RAF. 30 czerwca 1989 rozwiązano 12. eskadrę, a zadania po wycofanych Chinookach powierzono S-70A-9 Black Hawk. Śmigłowce wystawiono na sprzedaż, ale w 1991 postanowiono nabyć 6 CH-47D. W ramach reorganizacji sił zbrojnych wszystkie śmigłowce przeszły pod dowództwo wojsk lądowych. W 1993 11 śmigłowców odesłano do USA, w tym siedem z nich sprzedano US Army, aby sfinansować modernizację do wersji D czterech sztuk. Ponowną eksploatację rozpoczęto w 1995. Dwa nowe CH-47D zamówiono w 1998, dostarczone je w 2001 roku. W 2011 zamówiono dwa używane amerykańskie CH-47D, które dostarczono do Townsville w czerwcu 2012. Chinooki były używane w Afganistanie od 2006 roku. W maju 2011 w Afganistanie rozbił się jeden CH-47D. Dla zastąpienia Chinooków w wersji D w 2010 za około 470 mln USD zamówiono 7 CH-47F. Dwie sztuki odebrano 5 maja 2015, a ostatnią 10 sierpnia 2015. Pod koniec 2015 roku dokupiono dalsze trzy CH-47F za ok. 180 mln USD, a dostarczono je po czterech miesiącach.
  • 5th Aviation Regiment, Townsville, Queensland

Egipt (19 CH-47C/D)

• Egipskie Siły Powietrzne pierwsze 15 CH-47C wyprodukowanych we Włoszech odebrano w 1982 roku, te maszyny miały być przeznaczone pierwotnie dla Iranu. Dalsze 4 CH-47D dokupiono w 1999 bezpośrednio z USA wraz z modernizacją posiadanych maszyn. Wszystkie śmigłowce opłaciły USA w ramach bezzwrotnej pomocy wojskowej FMF.

Grecja (25 CH-47D)

• Wojska lądowe Grecji Ellinikós Stratós od 1981 roku otrzymały 10 CH-47C. Wraz z dostawami siedmiu kolejnych Chinooków w wersji D około 2001 roku, starsze maszyny zmodernizowano do standardu CH-47DG/SD, których do 2016 było na stanie 15 sztuk. W 2015 zamówiono 10 używanych CH-47D (zmodernizowane CH-47C gwardii narodowej USA), których dostawy rozpoczęto pod koniec 2016 roku. W 2017 roku wpłynęło zapytanie o dalsze pięć CH-47D.

Hiszpania (17 CH-47D)

• Ejército de Tierra odebrały pierwotnie 13 CH-47C, 9 z nich zmodernizowano do wersji D, pozostałe maszyny były produkowane jako CH-47D, maszyny te służyły w Afganistanie.

Holandia (11 CH-47D, 6 CH-47F)

• Koninklijke Luchtmacht odkupiły 7 CH-47C od Kanady i przebudowały je na CH-47D, do nich dokupiono 6 nowych CH-47D, z 13 CH-47D dwa utracono. 8 października 2012 Ministerstwo obrony Holandii odebrało pierwsze dwa z sześciu śmigłowców typu CH-47F(NL). W kwietniu 2016 dla zastąpienia 11 posiadanych CH-47D zamówiono dalsze 12 CH-47F.

Iran (26 CH-47C)

• Wszystkie irańskie CH-47C wyprodukowały zakłady Elicotteri Meridionali we Włoszech (późniejsza Agusta). W 1971 zakupiono pierwsze 20 sztuk, w latach 1972–1976 kolejne 70 sztuk, w 1978 zamówiono dalsze 50. Do czasu wybuchu rewolucji w 1980 dostarczono 60 lub 70 maszyn, dalsze 8 dostarczono po uwolnieniu amerykańskich zakładników, ostatnie 11 zbudowanych i zatrzymanych we Włoszech CH-47C sprzedano USA. W czasie wojny z Irakiem śmigłowce były intensywnie wykorzystywane do szybkiego przerzutu wojsk, w tym czasie kilka maszyn zestrzelono. W trakcie wojny utracono przynajmniej osiem maszyn, dwie rozbiły się przed wojną. W służbie wojsk lądowych IRIAA pozostaje około 15 CH-47C, a w siłach powietrznych IRIAF 4 CH-47C. W związku z embargiem pozostałe maszyny służą jako rezerwuar części zamiennych.

Japonia (68 CH-47J/JA)

• Na początku lat 80. XX w., japońska Agencja Obrony rozpoczęła poszukiwanie następców używanych przez lądowy i lotniczy komponent Japońskich Sił Samoobrony śmigłowców CH-46, ich licencyjnej wersji produkowanych w zakładach Kawasaki. Od nowych maszyn oczekiwano większego zasięgu, prędkości i udźwigu. W toku analiz, finalnie w listopadzie 1982 roku pod uwagę wzięto dwa tym maszyn, Boeing CH-47 Chinook i Sikorsky CH-53E Super Stallion. Zakładano albo podjęcie licencyjnej produkcji śmigłowca w Japonii albo import gotowych maszyn ze Stanów Zjednoczonych. W sierpniu 1983 roku Agencja Obrony zarekomendowała zakup licencji produkcyjnej śmigłowca CH-47. Obydwie maszyny spełniały oczekiwania Japończyków, ale niższe koszty eksploatacji Chinooka zadecydowały o jego wyborze. Za końcowy montaż płatowca, jak również silników, odpowiedzialna została firma Kawasaki Heavy Industries (KHI). W sierpniu 1984 roku KHI zawarła odpowiednią umowę z amerykańskim producentem śmigłowców, firmą Boeing Vertol i silników AVCO Lycoming. Umowa określała warunki współpracy i transferu technologii. Japońskie maszyny otrzymały oznaczenie CH-47J a silniki T55-K-712. Pierwszy egzemplarz śmigłowca przeznaczonego dla Japonii został zbudowany w amerykańskich zakładach Boeinga. Maszyna o znakach N7425H, przeznaczona dla lądowych sił samoobrony, bez pełnego wyposażenia, została oblatana 8 stycznia 1986 roku. W kwietniu tego samego roku, wraz z drugim egzemplarzem śmigłowca (o znakach N7425J, przeznaczonym dla lotniczych sił samoobrony), zostały wysłane do Japonii. W zakładach KHI naniesiono na nie malowanie, uzupełniono wyposażenie i przeprowadzono próby w locie. W Stanach wyprodukowano kolejne pięć maszyn (cztery dla sił lądowych i jeden dla powietrznych). Ich dostawy do Japonii rozpoczęto od września 1985 roku. Przesłano je w formie kompletu części do zmontowania w KHI. Pierwszy z tej serii śmigłowców oblatany został 4 lipca 1986 roku. Od ósmego egzemplarza, montaż odbywał się w KHI z wykorzystaniem części dostarczanych przez Boeinga i wytwarzanych na miejscu w Japonii. Ogółem zamówiono 110 egzemplarzy, z czego do 2022 roku Kawasaki dostarczyła 104 maszyny. Pierwszy CH-47J dla sił lądowych został przekazany 25 listopada 1986 roku. Maszyna trafiła do Eskadry Wsparcia Szkolenia Głównej Szkoły Lotniczej w Akeno. Siły powietrzne swój pierwszy śmigłowiec otrzymały 16 grudnia 1986 roku, trafił on do Lotniczego Skrzydła Doświadczalnego.

Rozbity w 2011 kanadyjski Chinook.

Kanada (15 CH-47F)

• Canadian Forces Air Command odebrały w latach 1974–1978 osiem CH-47C oznaczonych jako CH-147 (wyprodukowano dziewięć, pierwszy rozbił się przed odebraniem). Z powodu pewnych zmian w porównaniu do amerykańskich C nazywane były także „Super C”, jeden utracono 17 sierpnia 1982. Z powodu wysokich kosztów w 1991 pozostałe siedem sprzedano Holandii. W kwietniu 2008 Kanada zwróciła się o zakup sześciu używanych CH-47D od US Army na potrzeby misji ISAF, odebrano je w Afganistanie pod koniec 2008 roku, a były operacyjne od 2009 roku. Do czasu dostaw Kanadyjczycy korzystali z prywatnych i polskich Mi-17. 5 sierpnia 2010 jeden z nich po ostrzelaniu został zniszczony przy lądowaniu, kolejny przewrócił się podczas lądowania 15 maja 2011, siódmy wypożyczono doraźnie w 2011 roku. W 2009 Kanada zamówiła 15 nowych CH-47F, które dostarczono do Royal Canadian Air Force w latach 2013–2014. Nowa eskadra 450 Tactical Helicopter Squadron w CFB Petawawa otrzymała pierwszy CH-147F w czerwcu 2013.

Korea Południowa (29 CH-47D)

• Siły Powietrzne Republiki Korei wykorzystują 6 maszyn oznaczonych HH-47D do zadań SAR, w wojska lądowe wykorzystują 23 CH-47D (dostarczono łącznie 30, jeden utracono).

Libia (3 CH-47C)

• W latach 80. Muammar al-Kaddafi kupił od Elicotteri Meridionali 20 licencyjnych CH-47C:6 dla wojsk lądowych i 14 dla Libijskich Sił Powietrznych. W 2003 12 Chinooków sprzedano do ZEA, a pozostało 8 pozostawiono w siłach powietrznych. Rebelianci w trakcie wojny domowej w 2011 mogli zestrzelić dwa Chinooki wojsk Kaddafiego.

Maroko (12 CH-47C/D)

• Królewskie Marokańskie siły powietrzne zakupiły pierwotnie 9 CH-47C we wczesnych latach 80., śmigłowce wyprodukowali Włosi, z powodu ich niskiej sprawności w 2009 dokupiono w USA 3 CH-47D.

Singapur (12 CH-47SD)

• Siły Powietrzne Republiki Singapuru odebrały 6 CH-47D, następnie dokupiono 10 maszyn w wersji „Super D”.

Stany Zjednoczone (166 CH-47D, 300 CH-47F, 61 MH-47)

• United States Army wykorzystuje śmigłowce Chinook od 1962 roku. Szczególnie intensywnie były wykorzystywane Afganistanie w ramach operacji Enduring Freedom, z tego powodu w 2008 zamówiono 191 CH-47F, a w 2013 177 CH-47F. US Army ma posiadać łącznie 464 Chinooki w wersji F. Zakupy obejmują zarówno nowe egzemplarze, jak i modernizację posiadanych CH-47D. W 2014 dostarczono 300. CH-47F dla wojsk lądowych.

Tajlandia (6 CH-47D)

• Tajskie Wojska Lądowe wykorzystują 6 CH-47D od 1989, w latach 70. w służbie było również wiele CH-47A z amerykańskiej donacji w ramach walki z komunizmem.

Tajwan (9 CH-47SD)

• Wojsko Lądowe Republiki Chińskiej od 2002 roku wykorzystują 9 CH-47SD, stare Chinooki sprzedano prywatnej firmie do wykorzystania jako maszyny transportowo-gaśnicze.

Turcja (1 CH-47F)

• W 2011 zamówiono 6 CH-47F dla Tureckich Sił Zbrojnych. W 2015 roku zamówiono dalsze pięć. Pięć sztuk przeznaczono dla Armii, jeden dla sztabu generalnego, cztery dla sił specjalnych, a jeden z kabiną VIP dla potrzeb prezydenta. Pierwszy śmigłowiec dostarczono w połowie 2016 roku.

Wielka Brytania (46 HC2/HC2A/HC3)

• Royal Air Force wykorzystują Chinooki od 1980. Pierwotnie zakupiono 41 CH-47C oznaczonych Chinook HC1, przemianowane na HC1B po wymianie wirników. 32 HC1B, wraz z trzema nowymi egzemplarzami, doprowadzono do wersji HC2, odpowiadającej CH-47D. Sześć śmigłowców ze wzmocnionym kadłubem oznaczono HC2A, osiem śmigłowców do zadań wsparcia zadań specjalnych na bazie wersji CH-47SD oznaczono HC3. W różnych okolicznościach utracono sześć śmigłowców: HC1 w 1986 (3 zabitych), HC1 w 1987 (7 zabitych), HC1 w 1988 (3 zabitych), HC2 w 1994 (29 zabitych), dwa Chinooki utracono w Afganistanie w 2009 z powodu ostrzału i twardego przyziemienia, bez ofiar w ludziach. W ramach Project Julius Boeing otrzymał kontrakt na modernizację awioniki posiadanych śmigłowców do wersji HC4, HC4A i HC5, zamówiono 14 nowych HC6 (CH-47F).

Włochy (14 CH-47C, 2 CH-47F)

• Esercito Italiano odebrały od 1970 łącznie 38 licencyjnych CH-47C od Elicotteri Meridionali (teraz AgustaWestland), w 2014 służbie pozostawało 14 sztuk zmodernizowanych do standardu CH-47C Plus. W 2009 dla ich zastąpienia zamówiono 16 ICH-47F, śmigłowce zmontuje w latach 2013–2017 AgustaWestland. ICH-47F oblatano w czerwcu 2013, a dwie pierwsze sztuki dostarczono październiku 2014.

Zjednoczone Emiraty Arabskie (12 CH-47C)

• Siły Powietrzne Zjednoczonych Emiratów Arabskich odkupiły w 2003 12 CH-47C od Libii, 9 z nich trafiło najpierw na remonty do zakładów AgustaWestland. W 2010 śmigłowce te niosły pomoc w czasie powodzi w Pakistanie.

Przyszli użytkownicy

Indie

W 2015 zamówiono 15 CH-47F.

Arabia Saudyjska

W grudniu 2016 kongres zaakceptował możliwą sprzedaż 48 CH-47F Arabii Saudyjskiej. W maju 2017 podpisano porozumienie (letter of agreement) dot. zakupu 48 śmigłowców za ok. 3,5 mld USD. Umowa nie została jeszcze sfinalizowana.

Dawni użytkownicy

Argentyna

• Fuerza Aérea Argentina zakupiły 3 CH-47C do zaopatrywania stacji na Antarktydzie, pierwsza misja miała miejsce w 1980, w 1982 rozbił się jeden ze śmigłowców. Wycofano je w 2002, a ich zadania przejęły Mi-17 wojsk lądowych.

Wietnam

• Wietnamskie Ludowe Siły Powietrzne zdobyły 34 CH-47A, które należały wcześniej do Wietnamskich Sił Powietrznych z Południa. Wykorzystywano je operacyjnie m.in. podczas inwazji na Kambodżę oraz w wojnie z Chinami w 1979.

CH-47 są wykorzystywane w lotnictwie cywilnym w Ekwadorze, Kanadzie i na Tajwanie, a dawniej także przez firmy z USA, Wielkiej Brytanii i Norwegii.

Linki zewnętrzne

• CH-47 Chinook na stronie globalsecurity.org (ang.)