Location via proxy:   [ UP ]  
[Report a bug]   [Manage cookies]                
Wikipedia

Nowy Jork (stan)

stan w Stanach Zjednoczonych

Nowy Jork (ang. New York, wym. ⓘ/nuː ˈjɔrk/, oficjalnie State of New York[2], także New York State[3]) – stan w północno-wschodniej części Stanów Zjednoczonych. Z populacją 19,6 mln mieszkańców, jest czwartym pod względem liczby ludności stanem w Stanach Zjednoczonych[4].

Nowy Jork
State of New York
stan
11. stan od 26 lipca 1788
Ilustracja
Wodospad Niagara
Pieczęć Flaga
Pieczęć Flaga
Dewiza: (łac.) Excelsior (Zawsze w górę)
Państwo

 Stany Zjednoczone

Stolica

Albany

Kod ISO 3166-2

US-NY

Gubernator

Kathy Hochul (D)

Powierzchnia

141 297 km²[1]

Populacja (2023)
• liczba ludności


19 571 216

• gęstość

159 os./km²

Strefa czasowa

UTC-05:00
UTC-04:00

Języki urzędowe

angielski

Położenie na mapie USA
Położenie na mapie
Multimedia w Wikimedia Commons
Hasło w Wikisłowniku
Informacje w Wikipodróżach
Strona internetowa

Graniczy z jeziorami Ontario i Erie, z kanadyjskimi prowincjami Ontario i Quebec, a także ze stanami Vermont, Massachusetts, Connecticut, New Jersey i Pensylwania. Od południowego wschodu dotyka Oceanu Atlantyckiego.

Największym miastem stanu jest Nowy Jork położony w południowo-wschodnim krańcu stanu, gdzie mieszka prawie połowa jego mieszkańców. Inne duże miasta to Buffalo, Rochester, Syracuse i stolica stanu – Albany. Duża populacja mieszka w Yonkers i innych miastach obszaru metropolitalnego Nowego Jorku(inne języki).

Miasto Nowy Jork jest jednym z najbardziej zróżnicowanych kulturowo miast na świecie, z dziesiątkami etnicznych enklaw i dzielnic, oraz setkami różnych kultur i języków[5]. Ponad jedna trzecia jego mieszkańców (36,3%), została urodzona poza granicami Stanów Zjednoczonych[4]. Stan Nowy Jork jest też drugim stanem USA, w którym większość populacji mieszka na wyspach (Long Island, Manhattan i Staten Island)

Historia

edytuj
 
Ta sekcja od 2012-08 zawiera treści, przy których brakuje odnośników do źródeł.
Należy dodać przypisy do treści niemających odnośników do źródeł. Dodanie listy źródeł bibliograficznych jest problematyczne, ponieważ nie wiadomo, które treści one uźródławiają.
Sprawdź w źródłach: Encyklopedia PWN • Google Books • Google Scholar • Federacja Bibliotek Cyfrowych • BazHum • BazTech • RCIN • Internet Archive (texts / inlibrary)
Dokładniejsze informacje o tym, co należy poprawić, być może znajdują się w dyskusji tej sekcji.
Po wyeliminowaniu niedoskonałości należy usunąć szablon {{Dopracować}} z tej sekcji.

Przed przybyciem Europejczyków obszary te zamieszkiwali Indianie Mohegan, Munsee(inne języki) i Delawarowie (grupa algonkińska) oraz Mohawk, Oneidowie, Onondaga(inne języki), Kajugowie(inne języki) i Seneka (z Ligi Irokezów). Pierwszym Europejczykiem który odwiedził terytorium przyszłego Nowego Jorku był Giovanni da Verrazzano w 1524. Henry Hudson w 1609 odkrył główną rzekę stanu, później nazwaną jego nazwiskiem.

Pierwszymi stałymi europejskimi osadnikami byli Holendrzy, którzy od 1613 roku organizowali w okolicach Manhattanu prywatne terytorium zamorskie i po zasiedleniu go przez pierwszą grupę emigrantów w 1624 przekształcili je w holenderską prowincję o nazwie Nowe Niderlandy. Rok później założono tam Fort Amsterdam (późniejszy Nowy Amsterdam(inne języki), a od 1665 Nowy Jork). W 1664 kolonię zajęli bez oporu Anglicy z sąsiedniej Nowej Anglii. Holendrzy odzyskali ją przejściowo w roku 1673, znów przemianowując Nowy Jork (nazwany tak na cześć brata króla angielskiego, księcia Jorku) na Nową Oranię (nid. Nieuwe Oranje). Jednak już rok później, po III wojnie angielsko-holenderskiej, zrzekli się całej kolonii na rzecz Anglików, którzy przemianowali ją na Prowincję Nowy Jork (istniejącą do 1777).

Miasto Nowy Jork było od początku miastem wielokulturowym i wieloreligijnym. Po przejściu kolonii pod władzę Anglików osadnicy holenderscy pozostali w kolonii, zachowali wolność religii i utrzymali swe duże wpływy polityczne i gospodarcze. Kolonia przyjęła też Żydów wydalonych z portugalskiej Brazylii. Miasto Nowy Jork rozwijało się nieustannie i około 1790 stało się największym miastem Stanów Zjednoczonych, mając wtedy około 33 tys. mieszkańców.

Podczas amerykańskiej wojny rewolucyjnej stan był miejscem intensywnych walk. W 1776 Brytyjczycy zdobyli miasto Nowy Jork i stworzyli z niego swoją główną bazę w Ameryce Północnej. Z tej bazy próbowali zdobyć panowanie nad rzeką Hudson i tym sam przeciąć kolonie amerykańskie na pół. Brytyjska porażka w bitwie pod Saratogą 19 września 1777 położyła kres tym planom. Brytyjczycy utrzymali się jednak w mieście Nowy Jork aż do zakończenia wojny, gdyż Amerykanie nie próbowali zdobyć silnie ufortyfikowanego miasta.

Aż do końca XVIII wieku europejscy osadnicy zajmowali tylko południową część dzisiejszego stanu, osiedlając się głównie w dolinie rzeki Hudson i dookoła miasta Nowy Jork u jej ujścia. Tereny północne i północno-zachodnie obecnego stanu były zdominowane przez silne plemiona Indian (przede wszystkim Irokezów), które do 1760 często posiadały poparcie Francuzów z sąsiedniej Kanady. Dopiero w trakcie amerykańskiej wojny rewolucyjnej armie Stanów Zjednoczonych zaczęły przejmować kontrolę w tych regionach. Ostatecznie tereny te formalnie stały się własnością Stanów Zjednoczonych na skutek traktatów podpisanych z Indianami do 1797.

W 1835 roku Nowy Jork przyćmił Filadelfię jako największe miasto USA i pozostaje nim do tej pory[5]. Do 1850 roku Irlandczycy stanowili jedną trzecią całkowitej populacji miasta[5].

Od 1910 do połowy lat 70. XX wieku był celem wielkiej migracji Afroamerykanów z Południa. W tym czasie Nowy Jork przyjął więcej afroamerykańskich przybyszów niż jakiegokolwiek inny stan. W latach 50. XX wieku zaczęli masowo napływać Portorykańczycy[6].

Geografia

edytuj

Stan rozciąga się od Atlantyku do jezior Ontario i Erie. Na północy graniczy z Kanadą. Główne rzeki to Niagara, Hudson i Rzeka Świętego Wawrzyńca. Stan Nowy Jork wyróżnia się zróżnicowanym ukształtowaniem terenu – od górzystych terenów poprzecinanych jęziorami polodowcowymi na północy, aż po całkowicie płaski teren byłej prerii na Long Island w południowej części stanu. Takie ukształtowanie terenu stan zawdzięcza zlodowaceniu Wisconsin, odpowiadającemu częściowo erze zlodowacenia północnopolskiego na ziemiach polskich, około 20 000 lat temu[7]. Najwyższym wzniesieniem stanu jest góra Mount Marcy w północno-wschodniej części stanu, o wysokości 1629 m n.p.m. Do lat 50. XX wieku, na Long Island znajdowała się jedyna na wschód od Appalachów preria – 60 000 akrów (24 281 hektarów) pokrytej trawą powierzchni w hrabstwie Nassau[8]

Dzięki długości linii brzegowej wyspy Long Island w skrajnej południowej części stanu, Nowy Jork posiada jedną z dłuższych linii brzegowych w Stanach Zjednoczonych wynoszącą 4224 km (2625 mil)[9]. Północna część stanu, zwana Upstate New York(inne języki) (lub lokalnie upstate), jest bardzo bogata w obszary leśne, rzeki i jeziora. Na północy stanu, jego granicę wyznaczają Wielkie Jeziora – Ontario i Erie. Bardziej na południe wyróżniają się Finger Lakes – grupa jezior wąskiego kształtu i równoległego ułożenia w osi północ-południe. Północną część stanu wyróżnia też duża liczba wodospadów, z największymi na świecie wodospadami Niagara, w skrajnej północno-zachodniej części stanu.

  •  
    Wodospady Niagara w północno-zachodniej części stanu Nowy Jork
  •  
    Zdjęcie satelitarne Finger Lakes w scenerii zimowej

Demografia

edytuj
 
Mapa gęstości zaludnienia
 
Największe miejscowości w stanie Nowy Jork, powyżej 40 000 mieszkańców (2022)[10]

Spis ludności z roku 2020 stwierdza, że stan Nowy Jork liczy 20 201 249 mieszkańców, co oznacza wzrost o 823 147 (4,2%) w porównaniu z poprzednim spisem z roku 2010[11]. Dzieci poniżej piątego roku życia stanowią 5,4% populacji, 20,3% mieszkańców nie ukończyło jeszcze osiemnastego roku życia, a 18,1% to osoby mające 65 i więcej lat. 51,1% ludności stanu stanowią kobiety[4].

Na terenie stanu Nowy Jork znajduje się 596 miast (city) i wsi (village), w tym jedno o liczbie ludności przekraczającej 1 000 000, 6 powyżej 100 000 mieszkańców, 91 powyżej 10 000 mieszkańców, a 420 powyżej 1000 mieszkańców (2022 r.)[10]. Stan cechuje się jednak nierównym zagęszczeniem ludności – z największym zagęszczeniem w południowej części stanu w mieście Nowy Jork oraz w zachodniej części Long Island, oraz stosunkowo niewielkim zagęszczeniem środkowej i północnej części stanu.

Na początku XX wieku miał miejsce silny napływ ludności na wyspę Long Island na wschód od Nowego Jorku, co wiązało się z rozwojem na wyspie lotnictwa, gdy Long Island stała się kolebką i centrum amerykańskiego przemysłu lotniczego, a także z rozwojem sieci kolejowej w tym rejonie[12][13]. Stąd też, Long Island – zwłaszcza jej zachodnia część – do dziś pozostaje rejonem o największym poza miastem Nowy Jork zagęszczeniu ludności w stanie.

Lista miejscowości zamieszkanych przez 10 000 lub więcej osób (2022 r.)[10]:

Język

edytuj

W 2010 roku najpowszechniej używanymi językami były[14]:

  • język angielski – 70,72%
  • język hiszpański – 14,44%
  • język chiński – 1,56%
  • język rosyjski – 1,2%
  • język włoski – 1,18%.

Rasy i pochodzenie

edytuj

Według danych pięcioletnich z 2022 roku, 58,8% mieszkańców stanowiła ludność biała (53,8% nie licząc Latynosów), 15,1% to czarnoskórzy Amerykanie lub Afroamerykanie, 8,8% to Azjaci, 7,4% miało rasę mieszaną, 0,5% to rdzenna ludność Ameryki i 0,05% to Hawajczycy i mieszkańcy innych wysp Pacyfiku. Latynosi stanowią 19,5% ludności stanu[15].

Poza osobami pochodzenia afroamerykańskiego, największe grupy stanowią osoby pochodzenia włoskiego (11,3%), irlandzkiego (10,7%), niemieckiego (8,8%), portorykańskiego (5,3%), angielskiego (5,3%), dominikańskiego (4,6%), „amerykańskiego” (4,5%), polskiego (4,2% – 834,5 tys.) i chińskiego (3,7%). Obecne są także duże grupy osób pochodzenia meksykańskiego (491,5 tys.), afrykańskiego lub arabskiego (474 tys.), francuskiego lub francusko–kanadyjskiego (455,2 tys.), hinduskiego (377,2 tys.), rosyjskiego (333,4 tys.), jamajskiego (309,1 tys.), ekwadorskiego (285,3 tys.) i szkockiego lub szkocko–irlandzkiego (253,6 tys.)[15].

Stan posiada największą populację Ukraińców (141,8 tys.) w Stanach Zjednoczonych, stanowią oni jednak zaledwie 0,71% populacji[16].

Religia

edytuj
 
Katedra Świętego Patryka w Nowym Jorku

Struktura religijna według Pew Research Center (2014)[17]:

Znajdują się tutaj największe społeczności muzułmańskie i żydowskie w Stanach Zjednoczonych[20]. Społeczność muzułmańska szybko rośnie ze względu na imigrację i reprodukcję. Według The ARDA w 2020 roku w Nowym Jorku mieszkało nawet 724,5 tys. muzułmanów, co stanowiło 3,6% mieszkańców[20].

W społecznościach wiejskich na zachodzie i północy stanu mieszka blisko 20 tys. amiszów[20].

Uczelnie

edytuj
 
Madison Square Garden

Turystyka

edytuj

Stan Nowy Jork jest światowym centrum turystycznym – po drastycznym spadku turystyki w okresie w pandemi COVID-19, w czasie po-pandemicznym w 2022 roku, tylko miasto Nowy Jork odwiedziło 56,7 miliona turystów, w tym 9,4 mln turystów zagranicznych oraz 47,3 mln turystów krajowych, w roku 2023 natomiast 67,7 mln (11,6 mln i 50,6 mln odpowiednio)[21].

Do głównych atrakcji turystycznych należą: Statua Wolności, Times Square, wodospady w północnej części stanu, w tym wodospad Niagara, wyższa szkoła wojskowa West Point, Central Park, Empire State Building i inne.

Przypisy

edytuj
  1. ↑ State Area Measurements and Internal Point Coordinates. U.S. Census Bureau. [dostęp 2018-04-09]. (ang.).
  2. ↑ The Constitution of the State of New York. Department of State. [dostęp 2023-06-18]. (ang.).
  3. ↑ New York. Dictionary.com. [dostęp 2023-06-18]. (ang.).
  4. ↑ a b c U.S. Census Bureau QuickFacts: New York [online], www.census.gov [dostęp 2023-12-18] (ang.).
  5. ↑ a b c From New Amsterdam to the Big Apple, New York’s history is multiculturalism at its finest [online], Insight Vacations, 15 stycznia 2023 [dostęp 2023-12-19] (ang.).
  6. ↑ New York Migration History 1850-2018 – America’s Great Migrations [online], depts.washington.edu [dostęp 2023-12-19] (ang.).
  7. ↑ Richard Panchyk: Hidden History, s. 11–12.
  8. ↑ Richard Panchyk: Hidden History, s. 16–18.
  9. ↑ Shoreline Mileage Of the United States. noaa.gov. [dostęp 2024-02-06]. (ang.).
  10. ↑ a b c City and Town Population Totals: 2020-2022. U.S. Census Bureau. [dostęp 2023-06-17]. (ang.).
  11. ↑ Change in Resident Population of the 50 States, the District of Columbia, and Puerto Rico: 1910 to 2020 [online], 2020 Census Apportionment Results [dostęp 2023-12-18].
  12. ↑ Richard Panchyk: Hidden History, s. 66–69.
  13. ↑ Bernie Bookbinder: Long Island, s. 201.
  14. ↑ Data Center Results [online], apps.mla.org [dostęp 2019-01-29].
  15. ↑ a b 2022: ACS 5-Year Estimates Data Profiles (DP05/DP02) [online], data.census.gov [dostęp 2023-12-18].
  16. ↑ Taylor DesOrmeau | tdesorme@mlive.com, Michigan has the 9th-most residents with Ukrainian ancestry in the U.S. [online], mlive, 18 marca 2022 [dostęp 2022-08-27] (ang.).
  17. ↑ Adults in New York. Pew Research Center, 2014. [dostęp 2019-01-16].
  18. ↑ W nawiasie zaznaczono grupy mające ponad 100 tys. członków.
  19. ↑ State Membership Report. The ARDA. [dostęp 2019-01-16].
  20. ↑ a b c Rankings by Counties, Metro-Areas, States (Quicklists) | Statistics | US Religion [online], www.thearda.com [dostęp 2023-12-18].
  21. ↑ Travel Performance 2019–2023. [dostęp 2024-05-11]. (ang.).

Bibliografia

edytuj
  • Bernie Bookbinder: Long Island; People and Places, Past and Present. Nowy Jork: 1983. ISBN 0-8109-1259-7.
  • Richard Panchyk: Hidden History of Long Island. Charleston: History Press, 2016. ISBN 978-1-5402-0158-4.
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Nowy_Jork_(stan)&oldid=75172095”