Osowate
Osowate (Vespidae) – rodzina owadów błonkoskrzydłych (Hymenoptera) z grupy żądłówek, z nadrodziny os (Vespoidea), czasami również określana nazwą osy[2][3].
| Vespidae[1] | |
| Latreille, 1802 | |
 Szerszeń (Vespa crabro) | |
| Systematyka | |
| Domena | |
|---|---|
| Królestwo | |
| Typ | |
| Gromada | |
| Podgromada | |
| Rząd | |
| Nadrodzina | |
| Rodzina |
osowate |
Występowanie
edytujRodzina ma zasięg kosmopolityczny – osowate są rozprzestrzenione na wszystkich kontynentach, poza Antarktydą, ale większość gatunków występuje w strefie tropikalnej i subtropikalnej. Największym gatunkiem występującym w Europie Środkowej jest szerszeń europejski (Vespa crabro).
Stopień rozpoznania faunistycznego tej grupy owadów, zarówno na świecie, jak i w Polsce jest słaby. Na obszarze Polski odnotowano 13 gatunków os właściwych oraz prawie 50 gatunków kopułek[4].
Budowa
edytuj
Wśród osowatych są owady średniej wielkości i duże – o długości ciała od 7 mm do 45 mm, dość masywnie zbudowane. Największe rozmiary osiągają królowe gatunków społecznych z rodzaju Vespa. Dorosłe osobniki mają najczęściej czarne lub brązowe ubarwienie, często z żółtymi lub białawymi deseniami. Osy powszechnie występujące w klimacie umiarkowanym mają czarne ciało z żółtymi pasami. Część odwłoka i nogi niektórych gatunków są czerwone. Ze strefy tropikalnej znane są osowate o barwie fioletowej, zielonej, z metalicznym połyskiem[4]. W pozycji spoczynkowej przednie i tylne skrzydła owada rozdzielają się, przykrywając odwłok. Pierwsza para skrzydeł układa się w charakterystyczny dla większości osowatych sposób, wzdłuż podłużnej osi ciała[4]. W czasie lotu obydwie pary tworzą wspólne płaszczyzny[5].
Oczy złożone osowatych mają kształt nerkowaty. Czułki samców mają 13, a samic 12 członów. Odwłok samic jest zakończony żądłem zaopatrzonym w delikatne ząbki, które nie blokują żądła w ciele ofiary.[potrzebny przypis].Osa może żądlić wielokrotnie[5].
Klasyfikacja
edytujDo osowatych zaliczono ponad 5000 opisanych gatunków. Zgrupowano je w podrodzinach[6]:
- Eumeninae – kopułkowate[7][8], kopułki[4]
- Euparagiinae
- Masarinae
- Polistinae
- Stenogastrinae
- Vespinae (osy właściwe[4])
Ponad połowę gatunków obejmuje podrodzina kopułkowatych[6].
Typem nomenklatorycznym rodziny jest rodzaj Vespa, a jej taksonem siostrzanym jest rodzina Rhopalosomatidae[9].
Biologia i ekologia
edytuj.jpg)
.jpg)
Większość osowatych to gatunki prowadzące samotniczy tryb życia (Eumeninae, Euparagiinae i Masarinae), ale są też gatunki społeczne. Do Polistinae i Vespinae należą owady społeczne o wysokim poziomie wykształcenia struktur socjalnych (gatunki eusocjalne). Stenogastrinae określane są jako prymitywnie eusocjalne. Nieliczne osowate są kleptopasożytami os społecznych[6]. Gatunki społeczne budują gniazda z materiału podobnego do masy papierowej, którą wytwarzają z przeżutej i zmieszanej ze śliną celulozy. Zbierają ją ze starego, rzadziej świeżego drewna. Czasem wykorzystują do budowy gniazd szczątki innych roślin. Umiejscowienie gniazda jest zależne od gatunku – w ziemi, dziuplach, elementach budynków, na drzewach lub krzewach. Wewnątrz gniazda tworzone są plastry złożone z jednej warstwy sześciokątnych komórek, zwykle osłoniętych przestrzeniami powietrznymi izolującymi termicznie gniazdo od otoczenia[4][5]. Komórki zwrócone są otworem ku dołowi, a układane w nich jaja przyklejane są specjalną wydzieliną[5].
Osy są wszystkożerne. Głównym pożywieniem larw są owady, od jajeczek do dorosłych osobników. Kiedy wzrastają larwy dziewiczych królowych, osy społeczne poszukują słodkiego pokarmu, a i same po części odżywiają się produktami bogatymi w cukier. Osobniki dorosłe polują na owady, które dostarczają larwom. Same posilają się także spadzią drzew iglastych oraz nektarem z niektórych kwiatów, których budowa pozwala na pobranie słodkiego pokarmu. Osy społeczne mają aparat gębowy typu gryzącego, odmienny od pszczołowatych, bez długiej trąbki, którą mogłyby pobierać nektar z głębokich kielichów kwiatowych. Niektóre osowate nadgryzają owoce (np. szerszeń). Osy klimatu umiarkowanego nie robią zapasów. Pokarm dostarczany jest larwom na bieżąco. W tropikach Ameryki Środkowej i Południowej występują nieliczne gatunki os (z rodzajów Brachygastra, Polistes i Polybia)[10] wytwarzających miód. Jego skład różni się od miodu pszczelego, a ponieważ zbierany jest również z roślin trujących, jest niebezpieczny dla człowieka[5].
W warunkach klimatu umiarkowanego kolonie osowatych są jednoroczne. Młode królowe przepoczwarczają się pod koniec lata i po zapłodnieniu szukają odpowiedniej kryjówki na zimę. Reszta kolonii, tzn. robotnice i samce, giną. Wiosną młode królowe zakładają nowe kolonie[5].
W tropikach gniazda wykorzystywane są przez osy przez kilka lat i przybierają czasem znaczne rozmiary[5].
Znaczenie gospodarcze
edytujW ekosystemach osowate funkcjonują jako biologiczni reduktorzy wielu gatunków owadów – komarów, meszek, much oraz wielu szkodników ogrodów, lasów i pól uprawnych. Swoje larwy karmią głównie mszycami i gąsienicami innych owadów. Są ważnymi zapylaczami owoców i warzyw. Osy z rodzajów Vespula i Dolichovespula zjadają martwe owady, dżdżownice i inne, w tym znajdowane na śmietnikach. Są roznosicielami niektórych chorób zakaźnych.
W nowo zasiedlanych regionach niektóre gatunki stają się inwazyjnymi szkodnikami. Stanowią znaczny problem w sklepach z wyrobami cukierniczymi i słodyczami, utrudniają pracę osobom zbierającym owoce w sadach, atakują poranione zwierzęta hodowlane. Gatunki nadgryzające korę młodych drzew wyrządzają szkody w sadach i szkółkach leśnych. Osy zaglądają do domostw ludzkich, próbując dostać się do owoców, słodyczy, a nawet mięs[5].
Użądlenia
edytujJad pojedynczego owada nie jest groźny dla człowieka[5], choć użądlenia są bolesne. Aby wywołać śmierć dorosłego człowieka potrzeba kilkuset użądleń. Wyjątkiem są osoby uczulone, u których jad może wywołać wstrząs anafilaktyczny. Niebezpieczne są użądlenia w jamie nosowo-gardłowej oraz w układzie oddechowym, ze względu na możliwy obrzęk. W przypadku użądlenia osoby uczulonej istotne jest ustalenie rodzaju żądlącej osy[11].
Zobacz też
edytujPrzypisy
edytuj- ↑ Vespidae, [w:] Integrated Taxonomic Information System (ang.).
- ↑ Czesław Jura: Bezkręgowce: podstawy morfologii funkcjonalnej, systematyki i filogenezy. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2007. ISBN 978-83-01-14595-8.
- ↑ Wojciech Bresiński: Encyklopedia audiowizualna Britannica : zoologia. Cz. 2. Poznań: Wydawnictwo Kurpisz, 2006. ISBN 83-60563-14-4.
- ↑ a b c d e f Fauna Polski – charakterystyka i wykaz gatunków. Bogdanowicz W., Chudzicka E., Pilipiuk I. i Skibińska E. (red.). T. I. Warszawa: Muzeum i Instytut Zoologii PAN, 2004, s. 342–344. ISBN 83-88147-04-8.
- ↑ a b c d e f g h i Henryk Sandner: Owady. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1990, s. 109–118. ISBN 83-01-08369-7.
- ↑ a b c K. M. Pickett, J.M. Carpenter. Simultaneous Analysis and the Origin of Eusociality in the Vespidae (Insecta: Hymenoptera). „Arthropod Systematics & Phylogeny”. 68 (1), s. 3–33, 2010. ISSN 1864-8312. (ang.). (pdf)
- ↑ Biologia. Multimedialna encyklopedia PWN Edycja 2.0. pwn.pl Sp. z o.o., 2008. ISBN 978-83-61492-24-5.
- ↑ E. Keller, prof. dr J.H. Reichholf, G. Steinbach i inni: Leksykon zwierząt: Owady. Warszawa: Świat Książki, 2003, s. 93. ISBN 83-7311-855-1.
- ↑ Debevec et al. Identifying the sister group to the bees: a molecular phylogeny of Aculeata with an emphasis on the superfamily Apoidea. „Zoologica Scripta”. 41 (5), s. 527–535, 2012. DOI: 10.1111/j.1463-6409.2012.00549.x. (ang.). (pdf)
- ↑ Hunt et al. Nutrients in Social Wasp (Hymenoptera: Vespidae, Polistinae) Honey. „Annals of the Entomological Society of America”. 91 (4), s. 466–472, 1998. (ang.). (pdf)
- ↑ Edward Rudzki: Uczulenie na jad os. [w:] Alergeny [on-line]. Medycyna Praktyczna, 2009. [dostęp 2012-09-07]. (pol.).
Bibliografia
edytuj- Pawlikowski, T., 1997. Materiały do studiów nad strukturą zespołów żądłówek (Hymenoptera: Aculeata) Polski. 8. Osy społeczne (Vespinae) polskich Tatr., Wiadomości Entomologiczne, 16(1): 29-30.
- Fauna Polski – charakterystyka i wykaz gatunków. Bogdanowicz W., Chudzicka E., Pilipiuk I. i Skibińska E. (red.). T. I. Warszawa: Muzeum i Instytut Zoologii PAN, 2004, s. 342–344. ISBN 83-88147-04-8.
- Henryk Sandner: Owady. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1990, s. 109–118. ISBN 83-01-08369-7.