Location via proxy:   [ UP ]  
[Report a bug]   [Manage cookies]                
Wikipedia

Plac Wolności w Katowicach

plac w Śródmieściu Katowic
Ten artykuł dotyczy placu w Katowicach. Zobacz też: Plac Wolności.

Plac Wolności w Katowicach – plac miejski w Katowicach, usytuowany w zachodniej części dzielnicy Śródmieście.

plac Wolności
Śródmieście
Ilustracja
Środkowa część placu Wolności (2022)
Państwo

 Polska

Województwo

 śląskie

Miejscowość

Katowice

Położenie na mapie Katowic
Mapa konturowa Katowic, u góry znajduje się punkt z opisem „plac Wolności”
Położenie na mapie Polski
Mapa konturowa Polski, na dole znajduje się punkt z opisem „plac Wolności”
Położenie na mapie województwa śląskiego
Mapa konturowa województwa śląskiego, w centrum znajduje się punkt z opisem „plac Wolności”
Ziemia50°15′35,2″N 19°00′45,4″E/50,259781 19,012603
Multimedia w Wikimedia Commons

Rozchodzą się z niego promieniście ulice: 3 Maja biegnąca w kierunku Rynku, Sokolska prowadząca w stronę Koszutki, Gliwicka biegnąca w stronę Załęża i dalej – Chorzowa, oraz krótkie ulice J. Matejki i Sądowa. Plac pełni funkcje rekreacyjne, stanowi punkt wyjściowy manifestacji, jest także ważnym węzłem komunikacyjnym, zarówno dla autobusów, jak i tramwajów.

Charakterystyka

edytuj
 
Autobus spółki PKM Sosnowiec na placu Wolności; w tle Moderus Alfa

Plac Wolności jest klasyfikowany jako droga powiatowa nr 6550S o klasie drogi zbiorczej (Z)[1]. Jest ona w administracji Miejskiego Zarządu Ulic i Mostów w Katowicach[2]. W systemie TERYT widnieje pod numerem 16414[3], natomiast kod pocztowy dla adresów wzdłuż niego to 40-078[4].

Plac ma kształt sześcioboku[5] – boki północny i południowy liczą około 100 m szerokości, a po dwa boki zachodnie i wschodnie około 70 m[6]. Pośrodku niego znajduje się obszar zieleni urządzonej[7]. Jezdnia placu ma kształt zbliżony do ronda, wzdłuż którego biegnie także linia tramwajowa[8].

Placem prócz tramwajów kursują autobusy na zlecenie ZTM. Po jej północnej stronie znajduje się przystanek autobusowy Katowice Plac Wolności, a na wlocie z ulicy 3 Maja tramwajowy o tej samej nazwie. Dodatkowo przystanek znajduje się na ulicy Gliwickiej tuż przy skrzyżowaniu z placem Wolności – Katowice Sobieskiego[9].

Na placu Wolności siedzibę mają m.in.: Sąd Rejonowy Katowice-Zachód w Katowicach, Urząd Stanu Cywilnego w Katowicach, Izba Rzemieślnicza oraz Małej i Średniej Przedsiębiorczości w Katowicach, a także kluby muzyczne i puby czy placówki opieki zdrowotnej[10].

Historia

edytuj

Rys historyczny

edytuj
 
Fragment planu Katowic z 1872 roku; widoczna projektowana wówczas zabudowa i parcelacja wokół placu (oznaczonego na planie jako Marktplatz) oraz oznaczenie lokalizacji tymczasowego kościoła przy wylocie późniejszej ulicy Sokolskiej

Plac Wolności jest jednym z najstarszych obszarów w mieście[5]. Został wytyczony na bazie opracowanego w 1856 roku planu rozwoju przestrzennego Katowic autorstwa Heinricha Moritza Augusta Nottebohma. Był on początkowo niezagospodarowany i nie miał nazwy[11]. Sytuowany był na głównej osi miejskiej[12][13], wyznaczanej współcześnie przez ulicę 3 Maja, Rynek i ulicę Warszawską. Plac zachował wytyczony wtedy plan sześcioboku[5]. Znajdował się wówczas zbudowany w 1860 roku pierwszy kościół katolicki w Katowicach, który po poświęceniu kościoła Mariackiego został zakupiony przez starokatolików. W 1874 roku, kiedy rozpoczęto prace nad zagospodarowaniem późniejszego placu Wolności, kościół został przeniesiony na późniejszą ulicę Sokolską. Regulację placu ukończono w 1876 roku – posadzono wówczas drzewa i krzewy, a także założono trawniki[11].

Przy torach kolejowych istniał w tym czasie wielki skład drewna firmy „Bracia Goldstein”. W latach 70. XIX wieku jego właściciele wybudowali tu swą miejską siedzibę – zwaną później pałacem Goldsteinów[11]. W 1882 roku, budując w sąsiedztwie budynek z ogrodem, przy placu ulokował swą siedzibę przeniesiony z Królewskiej Huty Górnośląski Związek Przemysłowców Górniczo-Hutniczych (niem. Oberschlesischer Berg- und Hüttenmännischer Verein)[8].

 
Plac Wolności przedstawiony na pocztówce wydanej w 1917 roku

Dokładna data nadania nazwy Wilhelmsplatz dla obecnego placu Wolności nie jest znana, lecz budynki przy nim już od lat 70. XIX wieku miały ten adres[11]. Nazwa ta funkcjonowała do 1922 roku[14] i w latach 1939–1941[15][16][17], natomiast w latach 1941–1945 Adolf-Hitler-Platz[18].

Około 1893 roku plac był już zabudowany od strony północnej[8]. W tym okresie pod nr. 3 istniał kompleks budynków z browarem pochodzącego z Poznania Juliusa Kuźnickiego. W narożnym budynku mieściła się piwiarnia i restauracja. W latach 90. XIX wieku powstały kamienice pod nr. 1 i 2 – drugą z nich wykupił w latach międzywojennych Powszechny Zakład Ubezpieczeń Wzajemnych. W 1907 roku pod nr. 10 wzniesiono willę dla Dyrekcji Pruskiej Kolei – w latach międzywojennych gmach Sądu Apelacyjnego, a po 1945 roku Sądu Rejonowego[11].

W dwudziestoleciu międzywojennym pod numerem 3 funkcjonował lokal gastronomiczny „Sala Powstańców” z pomieszczeniem przeznaczonym na różne uroczystości i zebrania[19]. Po II wojnie światowej, w latach 1948–1990 w kamienicy pod nr. 9 działała główna siedziba Miejskiej Biblioteki Publicznej w Katowicach, a pod nr. 2 Prezydium Dzielnicowej Rady Narodowej Śródmieście-Załęże[18].

 
Plac Wolności ze znajdującym się wówczas na nim pomnikiem Żołnierzy Radzieckich w 2007 roku

W 2000 roku wybudowano fontannę (wodotrysk z dominantą w formie układu tafli szklanych o powierzchni 35,6 m²). Obrzeże fontanny wykonano z jasnoszarych płyt granitowych[20]. W 2005 roku w plebiscycie zorganizowanym dla mieszkańców miasta wybrano dla fontanny nazwę Akwarium. Nagrody dla zwycięzców plebiscytu wręczano obok fontanny na placu Wolności w dniu 17 września 2005 roku[21]. 30 września 2009 roku na budynku pod nr. 7 odsłonięto pamiątkowa tablicę ku czci Kurta Schwaena – kompozytora urodzonego w Katowicach[22]. W latach 2013–2014 nawierzchnia placu została gruntowanie zmodernizowana[18].

Pomniki

edytuj
Osobne artykuły: Pomnik Dwóch Cesarzy w Katowicach i Pomnik Żołnierzy Radzieckich w Katowicach.

Początkowo w centrum placu znajdował się odsłonięty 18 października 1898 pomnik dwóch niemieckich cesarzy (niem. Zweikaiserdenkmal): Wilhelma I i Fryderyka III[23]. Jego autorem był Felix Görling(inne języki). 13 grudnia 1920 roku nad ranem został on wysadzony przez nieznanych sprawców[24][23].

Po utworzeniu województwa śląskiego zbudowano tu pomnik-grób Nieznanego Powstańca Śląskiego. Odsłaniał go 17 czerwca 1923 roku prezydent Polski Stanisław Wojciechowski[25]. Tablicę na pomniku wykonał rzeźbiarz Tadeusz Błotnicki[23]. W 1927 roku powstał komitet budowy nowego monumentu, zawiązany z inicjatywy Związku Powstańców Śląskich[26].

Po II wojnie światowej wybudowano tutaj nowy pomnik – żołnierzy Armii Czerwonej projektu Pawła Stellera (w 1945 roku)[27], zastąpiony pod koniec lat 40. XX wieku pomnikiem wykonanym przez rzeźbiarza Stanisława Marcinowa[11][28]. Został on zdemontowany 14 maja 2014 roku i po renowacji w Gliwickich Zakładach Urządzeń Technicznych przeniesiony na cmentarz żołnierzy sowieckich na teren katowickiego parku T. Kościuszki[29].

Obiekty zabytkowe i historyczne

edytuj
 
Kamienice pod nr. 2 i 1 (2023)
 
Kamienice pod nr. 6 i 5 (2023)
 
Willa ogrodowa pod nr. 10 (2019)
 
Pałac Goldsteinów (2014)
  • Kamienica (pl. Wolności 1) – pochodząca z przełomu XIX i XX wieku, eklektyczna z elementami neoklasycyzmu; wpisana do rejestru zabytków 14 września 1990 roku (nr rej.: A/1410/90[30]), granice ochrony obejmują cały budynek[31][32],
  • Kamienica (pl. Wolności 2, ul. Sokolska 1) – narożna, wzniesiona około 1894 roku według projektu Louisa Damego w stylu eklektyzmu; wpisana do rejestru zabytków 30 grudnia 1991 roku (nr rej.: A/1454/91)[30], granice ochrony obejmują cały budynek[31][32]; w dwudziestoleciu międzywojennym funkcjonowała tu agentura towarzystwa ubezpieczeniowego Alliance Assurance Co. Ltd. Londyn[33],
  • Kamienica mieszkalna (pl. Wolności 3)[34] – z lat 80. XIX wieku, będąca początkowo częścią kompleksu browarnego[35],
  • Kamienica oraz budynek d. fabryki słodyczy (pl. Wolności 4)[34] – z drugiej połowy XIX wieku; na tyłach początkowo funkcjonowały hale produkcyjne i magazyny[10],
  • Kamienica (pl. Wolności 5) – wzniesiona w 1907 roku w stylu neoklasycystycznym; wpisana do rejestru zabytków 14 września 1990 roku (nr rej.: A/1411/90)[30], granice ochrony obejmują cały budynek[31][32],
  • Kamienica (pl. Wolności 6) – wzniesiona w 1896 roku w stylu eklektycznym z elementami neorenesansu i secesji; wpisana do rejestru zabytków 14 września 1990 roku (nr rej.: A/1412/90)[30], granice ochrony obejmują cały budynek[31][32],
  • Kamienica mieszkalna (pl. Wolności 7, róg z ul. Gliwicką) – narożna[34],
  • Kamienica (pl. Wolności 8, róg z ul. Gliwicką) – narożna, wzniesiona pod koniec XIX wieku, w stylu uproszczonego baroku; wpisana do rejestru zabytków 14 września 1990 roku (nr rej.: A/1413/90)[30], granice ochrony obejmują cały budynek[31][32],
  • Kamienica (pl. Wolności 9, ul. Sądowa 2-2a) – narożna, wzniesiona w 1901 roku według projektu Ludwika Goldsteina w stylu eklektyzmu; wpisana do rejestru zabytków 11 sierpnia 1992 roku (nr rej.: A/1489/92[32]; obecnie A/1224/23[30]), granice ochrony obejmują cały budynek[31][32],
  • Willa ogrodowa (pl. Wolności 10) – wzniesiona w latach 1907–1909, według projektu Ludwika Goldsteina z 1907 roku w stylu eklektyzmu; wpisana do rejestru zabytków 30 grudnia 1991 roku (nr rej.: A/1455/91, A/637/2020)[30], granice ochrony obejmują cały budynek wraz z najbliższym otoczeniem w ramach działek; w latach 1929–1932 willę przebudowała firma budowlana Brunona Iwańskiego[31][32]; w dwudziestoleciu międzywojennym funkcjonował tu Sąd Apelacyjny i Prokuratura Sądu Apelacyjnego[36]; obecnie mieści się tu siedziba Sądu Rejonowego Katowice-Zachód[10],
  • Kamienica (pl. Wolności 10a) – wzniesiona w latach 1911–1912 w stylu modernizmu; wpisana do rejestru zabytków 11 sierpnia 1992 roku (nr rej.: A/1490/92)[30], granice ochrony obejmują cały budynek[31][32],
  • Budynek mieszkalny (pl. Wolności 11) – wzniesiony w latach 1903–1904 według projektu podpisanego przez Georga Schalscha w stylu secesyjnym z elementami neogotyku; wpisany do rejestru zabytków 11 sierpnia 1992 roku (nr rej.: A/1491/92)[30], granice ochrony obejmują cały budynek[37][32]; w dwudziestoleciu międzywojennym pod numerem 11 swoją siedzibę miał konsulat hiszpański[38],
  • Budynek mieszkalny (pl. Wolności 12) – wzniesiony w latach 1874–1876 według projektu podpisanego przez mistrza murarskiego M. Goldsteina w stylu modernistycznym; wpisany do rejestru zabytków 11 sierpnia 1992 roku (nr rej.: A/1492/92; obecnie nr rej. A/1040/22)[30], granice ochrony obejmują cały budynek; w 1900 roku obiekt podwyższono o jedną kondygnację[37][32]; jest siedzibą Izby Rzemieślniczej oraz małej i Średniej Przedsiębiorczości powstałej w 1922 roku[10],
  • Pałac Goldsteinów (pl. Wolności 12a) – ukończony w 1875 roku w stylu neoklasycyzmu[39]; jest to obiekt murowany i tynkowany; wpisany do rejestru zabytków 3 grudnia 1983 roku (nr rej.: A/1315/83)[30], granice ochrony obejmują całą działkę[37][32]; w pałacu przed II wojną światową mieściła się Izba Przemysłowo-Handlowa, następnie bank; w latach 1952–1990 miało tu swoją siedzibę Towarzystwo Przyjaźni Polsko-Radzieckiej oraz kino „Przyjaźń”; w latach 70. XX wieku w podziemiach pałacu istniał teatr awangardowy „12a”[40], a ponadto działała agenda studenckiego klubu „Puls” i dyskusyjny klub filmowy „Kino-oko”[41], którego seanse odbywały się w czwartkowe wieczory w kinie „Przyjaźń”[42] aż do początku lat 90. XX wieku, kiedy to klub przeniósł się do siedziby Muzeum Historii Katowic; do pałacu Goldsteinów została przeniesiona siedziba katowickiego Urzędu Stanu Cywilnego; właścicielem zabytku jest miasto Katowice[43].

Plac w literaturze

edytuj

Plac jest wspomniany w powieści Wilhelma Szewczyka „Ptaki ptakom”, opowiadającej o pierwszych dniach września 1939 w mieście, oraz w powieści Aleksandra Baumgardtena „Spotkanie z jutrem”, opowiadającej o przybyłych w 1945 do Katowic lwowiakach-repatriantach. Opis placu na wiosnę 1946[44]:

Pewnego dnia o świcie wracał Roman do domu z jakiejś wyjątkowo przykrej nocnej próby słuchowiska. Zamyślony przysiadł na jednej z ławek rozstawionych dokoła skweru przy Placu Wolności. Był wczesny świt. Bure katowickie niebo przeglądało się w oknach wyższych pięter kamienic otaczających plac. Roman błądził zamyślonym wzrokiem po tych piętrach, wdychając coraz głębiej cierpki zapach ziemi. I wtedy właśnie, opuszczając oczy, dostrzegł wątłą smugę seledynu, nakładającą się na szarą perspektywę ulicy 3-go Maja. Zerwał się z ławki i przetarł oczy. Smuga nie ustępowała. Grajnert spojrzał baczniej i dopiero teraz zrozumiał. Oto wątlutkie krzewy, obszywające kasztany przy skwerze pokryły się, widocznie tej nocy, ledwie dostrzegalnym tchnieniem zieleni. Roman pamiętał doskonale, że jeszcze zeszłego ranka stały bure i kostropate. A teraz...

Przypisy

edytuj
  1. ↑ Geoportal Województwa Śląskiego – ORSIP. Wojewódzki Ośrodek Dokumentacji Geodezyjnej i Kartograficznej w Katowicach. [dostęp 2024-10-01]. (pol.).
  2. ↑ Miejski Zarząd Ulic i Mostów w Katowicach: MZUiM w liczbach. www.mzum.katowice.pl. [dostęp 2024-12-29]. (pol.).
  3. ↑ Główny Urząd Statystyczny: Rejestr TERYT. Wyszukiwanie. eteryt.stat.gov.pl. [dostęp 2024-12-29]. (pol.).
  4. ↑ Poczta Polska: Wyszukiwarka kodów pocztowych (Pocztowych Numerów Adresowych). kody.poczta-polska.pl. [dostęp 2024-12-29]. (pol.).
  5. ↑ a b c Lokalny… 2007 ↓, s. 55.
  6. ↑ Bulsa 2024 ↓, s. 21.
  7. ↑ Lokalny… 2007 ↓, s. 56.
  8. ↑ a b c Bulsa 2018 ↓, s. 272.
  9. ↑ Górnośląsko-Zagłębiowska Metropolia: Mapa połączeń publicznego transportu zbiorowego ZTM. noweinfogzm.metropoliagzm.pl, 2023-06-09. [dostęp 2024-12-29]. (pol.).
  10. ↑ a b c d Bulsa 2018 ↓, s. 275.
  11. ↑ a b c d e f Lipońska-Sajdak i Szota 2004 ↓, s. 70.
  12. ↑ Studium… 2012 ↓, s. 22.
  13. ↑ Lokalny… 2007 ↓, s. 17.
  14. ↑ Lipońska-Sajdak 1995 ↓, s. 5.
  15. ↑ Straßenverzeichnis aller Straßen von Kattowitz. www.grytzka-genealogie.de. [dostęp 2024-12-29]. (niem.).
  16. ↑ Alle Straßen bzw. Straßennamen von Kattowitz Deutsch – Polnisch. www.grytzka-genealogie.de. [dostęp 2024-12-29]. (niem.).
  17. ↑ Moskal, Szewczyk i Gadomski 1993 ↓, s. 385.
  18. ↑ a b c Bulsa 2018 ↓, s. 273.
  19. ↑ Janota 2010 ↓, s. 95.
  20. ↑ Urząd Miasta Katowice: Fontanny. www.katowice.eu. [dostęp 2024-12-29]. (pol.).
  21. ↑ 2005-09-18: Katowickie fontanny mają imiona. portal.katowice.pl. [dostęp 2024-12-29]. (pol.).
  22. ↑ Odsłonięto tablicę upamiętniającą Kurta Schwaena. dzieje.pl, 2009-10-01. [dostęp 2024-12-29]. (pol.).
  23. ↑ a b c Janota 2010 ↓, s. 37.
  24. ↑ Bulsa i Szmatloch 2019 ↓, s. 101.
  25. ↑ Bulsa 2024 ↓, s. 24.
  26. ↑ Janota 2010 ↓, s. 38.
  27. ↑ Bulsa 2018 ↓, s. 276.
  28. ↑ Studium… 2012 ↓, Załącznik I.9 8/36.
  29. ↑ Pomnik Żołnierzy Radzieckich w Katowicach zdemontowany. 2014-10-14. [dostęp 2024-12-29].
  30. ↑ a b c d e f g h i j k Rejestr zabytków nieruchomych – województwo śląskie [online], Narodowy Instytut Dziedzictwa, 30 września 2024 [dostęp 2024-12-29].
  31. ↑ a b c d e f g h Lokalny… 2007 ↓, s. 92.
  32. ↑ a b c d e f g h i j k l Śląski Wojewódzki Konserwator Zabytków w Katowicach: Rejestr zabytków w Katowicach. www.wkz.katowice.pl. [dostęp 2024-12-28]. (pol.).
  33. ↑ Janota 2010 ↓, s. 51.
  34. ↑ a b c Studium… 2012 ↓, Załącznik I.9 17/36.
  35. ↑ Bulsa 2018 ↓, s. 274.
  36. ↑ Janota 2010 ↓, s. 69.
  37. ↑ a b c Lokalny… 2007 ↓, s. 93.
  38. ↑ Janota 2010 ↓, s. 12.
  39. ↑ Sabina Rotowska: kamienica. Willa Goldsteinów. zabytek.pl, 2015-12-22. [dostęp 2024-12-29]. (pol.).
  40. ↑ Leśniewska i Bojarun 2014 ↓, s. 62.
  41. ↑ Tomasz Borówka: Willa Goldsteinów. Zachowany zabytek przy placu Wolności to relikt architektury pierwszych lat miasta Katowic. www.slazag.pl, 2023-11-18. [dostęp 2024-12-29]. (pol.).
  42. ↑ Jan F. Lewandowski: Pałac zmiennych czasów. katowice.gazeta.pl. [dostęp 2024-12-29]. (pol.).
  43. ↑ Przemysław Jedlecki: Pałac Goldsteinów czeka na gospodarza. serwisy.gazeta.pl, 2005-07-29. [dostęp 2024-12-29]. [zarchiwizowane z tego adresu (2008-10-29)]. (pol.).
  44. ↑ Baumgardten 1962 ↓, s. 257-258.

Bibliografia

edytuj
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Plac_Wolności_w_Katowicach&oldid=75733302”