Prusy (kraina historyczna)

Prusy
Prūsa, *Borussia*, *Prutenia*, *Prussia*
Państwa	Polska; Rosja; Litwa
Ważniejsze miejscowości	Królewiec, Kłajpeda, Olsztyn, Elbląg
	Położenie na mapie;
	Multimedia w Wikimedia Commons

Prusy (łac. Prussia, Prutenia, Borussia; niem. Preußen, Preußenland; prus. Prūsa), w historiografii Prusy właściwe^[1]^[2]^[3], dawniej też Stare Prusy (niem. Altpreußen)^[a] – region historyczny położony nad Morzem Bałtyckim pomiędzy dolnym Niemnem a dolną Wisłą. Region nie jest tożsamy z historycznym państwem o nazwie Prusy i tylko częściowo pokrywa się z Prusami Wschodnimi.

Prusy i inne krainy historyczne Polski na tle współczesnych granic administracyjnych

Położenie

Pomorze i Prusy w XII wieku, rozgraniczała je dolna Wisła.

Region ten obecnie znajduje się w granicach 3 państw: Polski, w województwach: głównie w warmińsko-mazurskim oraz częściowo pomorskim i kujawsko-pomorskim (1,6 mln mieszk., 24 tys. km²)^[4], Rosji: cały obwód królewiecki (0,9 mln mieszk., 15 tys. km²)^[4] oraz częściowo Litwy (0,2 mln mieszk., 2 tys. km²)^[4].

Podział na regiony

Prusy jako region historyczny dzieli się na mniejsze regiony. Część z nich sięga korzeniami plemion pruskich, a część z nich ma granice historyczne z czasów państwa krzyżackiego. Istnieją również regiony etnograficzne. Obszary o tych samych nazwach w tych trzech podziałach nie zawsze się ze sobą pokrywają.

Nowa Mapa Królestwa Prus Johna Carry’ego z 1799. Podział Prus na okręgi po rozbiorach Polski.

Terytoria plemion pruskich

Krainy historyczne

Regiony etnograficzne

Prusy plemienne w XIII wieku.

Historia

W średniowieczu Prusy zasiedlone były przez lud Prusów i blisko spokrewnionych z nimi Jaćwingów.

W XIII wieku Prusy zostały podbite przez zakon krzyżacki, a w następnych stuleciach uległy przekształceniom etnicznym: mieszkańcy składali się z ludności napływowej z Niemiec, Polski i Litwy (także w małym stopniu Ślązacy, Czesi, Rusini, Holendrzy, Szwedzi, Duńczycy, Szwajcarzy, Francuzi, Salzburczycy i inni) oraz resztek zasymilowanych autochtonów. Język pruski przetrwał najdłużej do 1627 roku na Sambii^[5].

Prusy dzieliły dzieje państwa zakonnego: w 1466 (pokój toruński) część zachodnią (Warmia i ziemia malborska) wcielono do Korony, a reszta (Prusy Zakonne, od 1525 Prusy Książęce) stała się jej lennem. W 1701 Fryderyk I uzyskał tytuł króla w Prusach.

W 1772 całość weszła w skład monarchii Hohenzollernów (prowincja Prusy Wschodnie i wschodnie powiaty prowincji Prusy Zachodnie). W 1923 Kłajpeda została przyłączona do Litwy, a w 1945 pozostałą część podzielono między Polskę a Rosję (wówczas republikę ZSRR).

Miasta

Do największych miast Prus (powyżej 20 tys. mieszkańców) należą:

Lp.	Miasto	Populacja	Powierzchnia	Jednostka administracyjna	Terytorium plemienne	Region historyczny	Region etnograficzny
1.	Królewiec	493 256	224,7 km²	obwód królewiecki	Sambia	Prusy Dolne	-
2.	Kłajpeda	172 272	110 km²	okręg kłajpedzki	-^[c]	Prusy Dolne	Litwa Pruska
3.	Olsztyn	170 622	88,33 km²	województwo warmińsko-mazurskie	Galindia	Warmia	-
4.	Elbląg	117 952	79,82 km²	województwo warmińsko-mazurskie	Pogezania	Prusy Górne	Powiśle
5.	Ełk	61 903	21,05 km²	województwo warmińsko-mazurskie	Jaćwież	Prusy Dolne	Mazury
6.	Sowieck	38 963	44,4 km²	obwód królewiecki	Skalowia	Prusy Dolne	Litwa Pruska
7.	Kwidzyn	38 179	21,54 km²	województwo pomorskie	Pomezania	Prusy Górne	Powiśle
8.	Malbork	37 898	17,2 km²	województwo pomorskie	Pomezania	Prusy Górne	Powiśle
9.	Czerniachowsk	35 398	58 km²	obwód królewiecki	Nadrowia	Prusy Dolne	Litwa Pruska
10.	Bałtyjsk	33 658	49,1 km²	obwód królewiecki	Sambia	Prusy Dolne	-
11.	Ostróda	33 216	14,15 km²	województwo warmińsko-mazurskie	Ziemia Sasinów	Prusy Górne	Mazury
12.	Iława	33 128	21,88 km²	województwo warmińsko-mazurskie	Pomezania	Prusy Górne	Powiśle
13.	Giżycko	29 642	13,72 km²	województwo warmińsko-mazurskie	Galindia	Prusy Dolne	Mazury
14.	Gusiew	28 484	16,25 km²	obwód królewiecki	Nadrowia	Prusy Dolne	Litwa Pruska
15.	Kętrzyn	27 629	10,35 km²	województwo warmińsko-mazurskie	Barcja	Prusy Dolne	Mazury
16.	Bartoszyce	23 810	11,79 km²	województwo warmińsko-mazurskie	Barcja	Prusy Dolne	-
17.	Szczytno	23 166	9,96 km²	województwo warmińsko-mazurskie	Galindia	Prusy Górne	Mazury
18.	Swietłyj	21 441	24 km²	obwód królewiecki	Sambia	Prusy Dolne	-
19.	Działdowo	21 370	11,47 km²	województwo warmińsko-mazurskie	Ziemia Sasinów	Prusy Górne	Mazury
20.	Mrągowo	21 302	14,81 km²	województwo warmińsko-mazurskie	Galindia	Prusy Dolne	Mazury

Zobacz też

Uwagi

↑ Tak np. w traktacie w Tylży, dla odróżnienia od państwa pruskiego. W niemieckiej historiografii nazwa Altpreußen ma kilka znaczeń, odnosi się min. do krainy historycznej, dawnych Prusów lub pierwszych państw pruskich.
↑ Niekiedy Jaćwież jest traktowana jako osobna kraina. W związku z tym nie zawsze jest zaliczana do Prus.
↑ Pierwotnie okolice Kłajpedy znajdowały się na pograniczu ziemi Kurów i Żmudzi. Jednak po przyłączeniu ich do Prus Dolnych (po 1328 r.) z czasem zaczęto je zaliczać do ziemi pruskiej.

Przypisy

↑ Marian Biskup Rozkwit państwa krzyżackiego w Prusach, w: M. Biskup, G. Labuda, Dzieje zakonu krzyżackiego w Prusach, wyd. 2, Gdańsk 1988, s. 277 i nast.
↑ Marian Biskup Etniczno-demograficzne przemiany Prus Krzyżackich w rozwoju osadnictwa w średniowieczu, Kwartalnik Historyczny R.98 nr 2 (1991), s. 45-61
↑ Radosław Biskup, Krzysztof Kwiatkowski, Słownik historyczno-geograficzny Prus w średniowieczu, Roczniki Historyczne, Toruń, Rocznik LXXXVII — 2021, s. 189-190
↑ ^a ^b ^c Prusy - Przewodnik - Dioblina [online], www.dioblina.eu [dostęp 2022-08-08] .
↑ DamianD. S DamianD., Rozwój terytorialny państwa pruskiego 1618-1701 [online], Historia, historia wojskowości, historia Polski, nauczyciel historii, historia,, 27 listopada 2011 [dostęp 2022-08-08] (pol.).

Linki zewnętrzne

Mapa „Prussae accurate descripta a Casparo Henneberg”, 1643. vobam.se. [zarchiwizowane z tego adresu (2010-08-23)].
Ostpreussische Landschaften. szmania.de. [zarchiwizowane z tego adresu (2004-12-29)].
Ostpreussische Kreisstädte
Kolorowa mapa Prus Wschodnich
Mapa drogowa Prus Wschodnich z 1939
Zmiany granic Prus pomiędzy 1914 a 1945 rokiem. szmania.de. [zarchiwizowane z tego adresu (2005-04-24)].
Mapa węzłów i linii kolejowych w latach 1945/46
Pierwotna oraz obecna granica pomiędzy ZSRR a Polską w latach 1945/1946

[4] Tak np. w traktacie w Tylży, dla odróżnienia od państwa pruskiego. W niemieckiej historiografii nazwa Altpreußen ma kilka znaczeń, odnosi się min. do krainy historycznej, dawnych Prusów lub pierwszych państw pruskich.

[6] Niekiedy Jaćwież jest traktowana jako osobna kraina. W związku z tym nie zawsze jest zaliczana do Prus.

[8] Pierwotnie okolice Kłajpedy znajdowały się na pograniczu ziemi Kurów i Żmudzi. Jednak po przyłączeniu ich do Prus Dolnych (po 1328 r.) z czasem zaczęto je zaliczać do ziemi pruskiej.

[1] Marian Biskup Rozkwit państwa krzyżackiego w Prusach, w: M. Biskup, G. Labuda, Dzieje zakonu krzyżackiego w Prusach, wyd. 2, Gdańsk 1988, s. 277 i nast.

[2] Marian Biskup Etniczno-demograficzne przemiany Prus Krzyżackich w rozwoju osadnictwa w średniowieczu, Kwartalnik Historyczny R.98 nr 2 (1991), s. 45-61

[3] Radosław Biskup, Krzysztof Kwiatkowski, Słownik historyczno-geograficzny Prus w średniowieczu, Roczniki Historyczne, Toruń, Rocznik LXXXVII — 2021, s. 189-190

[:0-5] Prusy - Przewodnik - Dioblina [online], www.dioblina.eu [dostęp 2022-08-08] .

[7] DamianD. S DamianD., Rozwój terytorialny państwa pruskiego 1618-1701 [online], Historia, historia wojskowości, historia Polski, nauczyciel historii, historia,, 27 listopada 2011 [dostęp 2022-08-08] (pol.).

[1]

[2]

[3]

[a]

[4]

[b]

[5]

[c]