Język pruski

Prūsiskan^[1]
Obszar	Prusy
Liczba mówiących	język wymarły
Pismo/alfabet	łacińskie
Klasyfikacja genetyczna
	Języki indoeuropejskie; Języki bałtosłowiańskie; Języki bałtyckie; Języki zachodniobałtyckie; Język pruski;
Status oficjalny
Ethnologue	9 drzemiący↗
Kody języka
ISO 639-1	–
ISO 639-2	bat
ISO 639-3	prg
IETF	prg
Glottolog	prus1238
Ethnologue	prg
SIL	PRG
W Wikipedii
	Zobacz też: język, języki świata
	Słownik języka pruskiego; w Wikisłowniku
	Ta strona zawiera symbole fonetyczne MAF. Bez właściwego wsparcia renderowania wyświetlane mogą być puste prostokąty lub inne symbole zamiast znaków Unikodu.

Ten artykuł należy dopracować:

od 2015-02 → zweryfikować treść i dodać przypisy,
od 2021-01 → usunąć/zweryfikować prawdopodobną twórczość własną,
szczególnie sekcja Elementy gramatyki współczesnego języka pruskiego.
Dokładniejsze informacje o tym, co należy poprawić, być może znajdują się w dyskusji tego artykułu.
Po wyeliminowaniu niedoskonałości należy usunąć szablon {{Dopracować}} z tego artykułu.

Język pruski, Wâr[an] Prūsiskan – wymarły język bałtyckich Prusów.

Klasyfikacja

Język pruski należy do podgrupy języków bałtyckich rodziny języków indoeuropejskich. Wraz z językiem jaćwińskim zaliczany jest do zachodniobałtyckich.

Charakteryzował się najbardziej archaicznym słownictwem wśród języków bałtyckich. Obecnie znamy jedynie ok. 2 tys. słów i wyrażeń tego języka, z powodu niewielkiej liczby dokumentów w nim zapisanych.

Historia

Przybliżony obszar terytorium Prusów ok. 1200 r.

Język pruski był ojczystym językiem Prusów – ludu bałtyckiego zamieszkującego tereny między dolną Wisłą a dolnym Niemnem. Każde z plemion mówiło osobnym dialektem, zrozumiałym jednak dla innych.

W 1226 r. książę Konrad I mazowiecki osadził na ziemi chełmińskiej Krzyżaków, którzy wkrótce zagarnęli większość ziem Prusów. Od tej pory datuje się schyłek staropruskiej kultury i języka. Resztki ocalałej ludności zostały przeniesione na zachodnie tereny Prus, co spowodowało ujednolicenie języka, choć na biskupiej Warmii utrzymała się odrębność od innych terenów zakonu.

Część wyższych warstw poddała się germanizacji, zaś wolni chłopi zostali zmienieni w poddanych feudalnych. Ziemie pruskie kolonizowano przy pomocy osadników z Niemiec, Mazowsza, Królestwa Polskiego, Niderlandów oraz w niewielkim stopniu ze Szwecji, Danii i Francji.

Pod koniec XIII wieku około 800 słów języka pruskiego zostało zapisanych przez niemieckich kronikarzy i bibliotekarzy. W 1561 r. ukazał się przełożony przez Abla Willa Enchiridion Marcina Lutra, będący najobszerniejszym zachowanym do dziś zabytkiem języka pruskiego (134 strony druku).

W późniejszych czasach, po likwidacji Państwa zakonu krzyżackiego i powstaniu Prus Książęcych, napłynęła rzesza kolonistów z zachodu i północy Europy oraz z Polski. Był to czas reformacji i gruntownych przemian religijnych w pośredniowiecznej Europie. Spowodowało to dalszy, stopniowy spadek liczby mieszkańców Prus posługujących się językiem pruskim.

W XVII wieku język pruski praktycznie wymarł. Przyjmuje się, że ostatni człowiek posługujący się językiem pruskim, jako rodzimym, zmarł w Hamburgu w roku 1627. Podobno na Mierzei Kurońskiej w roku 1677 zmarł staruszek, który znał ów język, zaś 1710 rok stanowi cezurę, po której następuje ostateczne zniknięcie Prusów, w wyniku zgermanizowania albo wyniszczenia.^[2]

Elementy gramatyki współczesnego języka pruskiego

Katechizm w języku pruskim

Podstawowe wyrażenia

język polski	język pruski
Pruski [język]	Prūsiskan
Witaj	Kaīls
Dzień dobry (rano)	Kaīls Anksteīnai
Do widzenia	Sandēi, Ērdiw
Dziękuję	Dīnkun
Ile?	Kelli?
Tak	Jā
Nie	Ni
Gdzie jest łazienka?	Kwēi ast Spaktāstuba?
(toast)	Kaīls pas kaīls aīns per āntran
Czy mówisz po angielsku?	Bilāi tu ēngliskai?

Zaimki

Zaimki osobowe

Liczba	Przypadek	1 os.	2 os.	3 os. m	3 os. ż	3 os. n	wzgl.
l. poj.	M.	as	tū	tāns	tenā	tennan	—
	D.	māise	twāise	tenesse	tenesses	tenesse	swāise
	C.	mennei/mi	tebbei/ti	tenesmu	tenessei	tenesmu	sebbei
	B.	min (men)/mi	tin (ten)/ti	tennan	tennan	tennan	sin (sen)/si
l. mn.	M.	mes	jus	tenēi	tennas	tenēi	—
	D.	nūse	jūse	tenēisan	tenēisan	tenēisan	—
	C.	nūmans	jūmans	tenēimans	tenēimans	tenēimans	—
	B.	mans	wans	tennans	tennans	tennans	—

Zaimki wskazujące: ten, ta...

Przypadek	Liczba poj., m	Liczba poj., ż	Liczba poj., n	Liczba mn., m	Liczba mn., ż	Liczba mn., n
Mianownik	stas	stāi	stan	stāi	stās	stai
Dopełniacz	stesse	stesses	stesse	stēisan	stēisan	stēisan
Celownik	stesmu	stessei	stesmu lub stesmā	stēimans	stēimans	stēimans
Biernik	stan	stan	stan lub sta	stans	stans	stans lub stas

Tryb przypuszczający

W pierwszej osobie liczby pojedynczej i w trzeciej osobie zamieniamy końcówkę bezokolicznika -twei, -tun na końcówkę -lai. W pierwszej osobie liczby mnogiej zamieniamy końcówkę bezokolicznika -twei, -tun na końcówkę -limai. W drugiej osobie liczby mnogiej o zamieniamy końcówkę bezokolicznika -twei, -tun na końcówkę -litei.

As segīlai – zrobiłbym
Tū segīlai – zrobiłbyś
Tāns segīlai – on zrobiłby
Mes segīlimai – my zrobilibyśmy
Jūs segīlitei – wy zrobilibyście
Tenēi segīlai – oni zrobiliby

Forma bezosobowa czasownika

Formę bezosobową czasownika tworzymy używając zamiast podmiotu słówka (enklityki) di, np.:

tērpaui di pagaptins – używa się narzędzi
būlai di labban – byłoby dobrze
pastāi di segītan – zostało zrobione

W przypadku konstrukcji z imiesłowem, musi on zawsze być w rodzaju nijakim:

wīrst būwus di skaitāwus – będzie się czytać
ast di aupallus – znaleziono

Dla niektórych czasowników w czasie przeszłym (za literami pt) są dwie formy. Drugiej z nich używa się w połączeniu z enklitycznym (nieakcentowanym jednosylabowym) di, tak więc:

immē di – brało się (a nie: immi di)

Koniugacja

Czasownik būtwei 'być':

As asma – ja jestem
Tū assei – ty jesteś
Tāns ast – on jest
Mes asmai – my jesteśmy
Jūs astei – wy jesteście
Tenēi ast – oni są

Przykłady użycia

Pierwszy artykuł Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka:

Wisāi zmunei gemma pawīrpan be līgu en tenēisan teīsiskwai be tikrōmiskwamans. Tenēi ast ebdajātan sen izpressenin be pawaīsenin be prawerru segītun līnku kittans en brātrijas naseīlin.^{[potrzebny przypis]}

Wszyscy ludzie rodzą się wolni i równi pod względem swej godności i swych praw. Są oni obdarzeni rozumem i sumieniem i powinni postępować wobec innych w duchu braterstwa.

Projekt odbudowy

Język całkowicie wymarł na początku XVIII w. Podejmowane są próby jego rekonstrukcji i ożywienia – w 2009 r. 50 osób deklarowało regularne używanie języka pruskiego jako drugiego języka^[3]. Obecnie języka zaczyna używać drugie już pokolenie – dzieci inicjatorów projektu^[4].

W języku pruskim są wydawane płyty – muzyką tworzoną w tym języku zajmują się grupy takie jak: Ola Turkiewicz i jej zespół Projekt Arboretum^[5], polski Alnestabs, Romowe Rikoito z obwodu królewieckiego, litewski neofolkowy zespół Kūlgrinda. W 2015 roku wydano także pierwsze nowożytne tłumaczenie beletrystyki – przetłumaczono Małego Księcia autorstwa Antoine’a de Saint-Exupéry’ego^[6].

Nowoczesne techniki lingwistyczne pozwoliły, na podstawie posiadanych słów i wiedzy o ewolucji języków, odtworzyć wiele wyrazów. Dużo słów opisujących nowoczesną rzeczywistość techniczną we współczesnych językach jest międzynarodowych, a ich importem rządzą względnie proste reguły.

W październiku 2015 roku internetowy słownik języka pruskiego zawierał ponad 10 tysięcy słów. W większości są one rekonstrukcjami poświadczonych w źródłach słów i rdzeni lub ich derywacjami, słowami odtworzonymi z toponimii lub gwar lokalnych, a także internacjonalizmami.

Zobacz też

Jaćwingowie

Przypisy

↑ Palmaitis, Mykolas Letas (2007). Dictionary of revived Prussian: basic English-Prussian dictionary for further lexical reconstruction. Lithuanian's World Center for Advancement of Culture, Science and Education. p. 353. ISBN 978-9-986-41855-9.
↑ TadeuszT. Zubiński TadeuszT., Mitologia bałtyjska, Sandomierz 2009, s. 8, ISBN 978-83-62171-20-4 (pol.).
↑ Ethnologue report for Poland. SIL International. [dostęp 2015-04-05]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-03-04)]. (ang.).
↑ YouTube [online], www.youtube.com [dostęp 2017-11-24] (fr.).
↑ Projekt Arboretum. Płyta „Mazurÿ, Warnijoki, Jadźwięgi, Prūsai”. www.projektarboretum.pl. [dostęp 2017-07-16]. (pol.).
↑ Mały Książę przemówił po… prusku – Gazeta Olsztyńska [online], gazetaolsztynska.pl [dostęp 2017-11-24] (pol.).