Oksa

Oksa
	wieś
	; Kościół w Oksie
Państwo	Polska
Województwo	świętokrzyskie
Powiat	jędrzejowski
Gmina	Oksa
Liczba ludności (2020)	806
Strefa numeracyjna	41
Kod pocztowy	28-363
Tablice rejestracyjne	TJE
SIMC	0256509
	Położenie na mapie Polski Oksa
	Położenie na mapie województwa świętokrzyskiego Oksa
	Położenie na mapie powiatu jędrzejowskiego Oksa
	Położenie na mapie gminy Oksa Oksa
	50°43′42″N 20°06′06″E/50,728333 20,101667
	Multimedia w Wikimedia Commons

Oksa (daw. Oksza) – wieś (dawniej miasto) w Polsce położona w województwie świętokrzyskim, w powiecie jędrzejowskim, w gminie Oksa^[5]^[4].

Oksa uzyskała lokację miejską w 1554 roku, zdegradowana w 1869 roku^[6]. Do 1954 roku siedziba gminy Węgleszyn. W latach 1954–1972 wieś należała i była siedzibą władz gromady Oksa. W latach 1975–1998 miejscowość administracyjnie należała do województwa kieleckiego. Od założenia do 1679 r. było jednym z centrów kalwinizmu w Małopolsce.

Miejscowość jest siedzibą gminy Oksa.

Przez wieś przechodzi niebieska ścieżka rowerowa do Radkowa.

Przez miejscowość przebiega droga wojewódzka nr 742.

Części wsi

Integralne części wsi Oksa^[5]^[4]
SIMC	Nazwa	Rodzaj
0256515	Borek	część wsi
0256521	Brodek	część wsi
0256538	Kresy	część wsi
0256544	Nad Stawami	osada
0256550	Stara Warszawa	część wsi

Historia

Miasto założył w 1554 r. Mikołaj Rej. Jego nazwa pochodzi od herbu Reja – Oksza. Fundator zapewnił każdemu osadnikowi działkę budowlaną. Mieszczanie otrzymali po półłanku pola, prawo wyrębu oraz prawo do wykarczowania lasu pod łąki. Ponadto przywilej zapewniał osadnikom 16 lat wolnizny. W 1573 r. w mieście było kilku rzemieślników, 10 domów oraz młyn. Andrzej Rej, syn pisarza, wzniósł w Oksie ratusz oraz jatki rzeźnicze. Jednocześnie zwiększył świadczenia pańszczyźniane co spowodowało zastój w rozwoju miasteczka.

Ośrodek małopolskiego kalwinizmu (ok.1554-1678)

Wg niektórych źródeł z fundacji Mikołaja Reja wzniesiono w Oksie zbór kalwiński^[7], którego budowę ukończył w 1570 r. jego syn Andrzej Rej^[8]^[9]. Ale według innych historyków budynek zboru wybudował po 1570 r. a przed 1595 Andrzej Rej. Jest to jeden z pierwszych zachowanych w Europie budynków wybudowanych na potrzeby kultu kalwińskiego^[10]^[11]. Kościół jest prawdopodobnie miejscem pochówku ojca literatury polskiej^[12]. W ścianie kościoła zachowało się epitafium dziadka hetmana Stefana Czernieckiego, Jana, członka zboru (zm. ok.1600)^[13].

W latach 1595–1695 odbyło się w Oksie wiele synodów kalwińskich. Od 1566 do 1679 pracowało w nim co najmniej dziewiętnastu pastorów i przy zborze znajdowała się szkoła kalwińska^[14]. Do co najmniej połowy XVII w. większość mieszkańców stanowili kalwiniści, a pierwsi katolicy są notowani dopiero w 1671 r.^[15] W 1649 r. miasteczko było miejscem "diabelskiego nawiedzenia" i histerię opanował pastor Jan Laetus^[16].

W 1667 r. miasto było podzielone pomiędzy dwóch właścicieli. Było tu 26 domów i 179 mieszkańców.

W 1678 r. budynek zboru został siłą przejęty przez cystersów z Jędrzejowa i został filią parafii w Koniecznie.Pomimo skarg ewangelików na jego bezprawne zajęcie nigdy go nie odzyskano i ok. 1699 Rejowie sprzedali Oksę^[17]^[18]^[19]^[20].

Losy po 1678

W 1785 r. właścicielce miasta, Budziszewskiej, udało się uzyskać wznowienie przywileju na odbywanie cotygodniowych targów. W 1827 r. miasto miało 51 domów i 380 mieszkańców.

W roku 1787 miasto odwiedził Stanisław August wracający z Krakowa^[21].

20 października 1863 r. w powstaniu styczniowym rozegrała się bitwa pod Oksą pod dowództwem Zygmunta Chmieleńskiego, gdzie został ranny Faustyn Gryliński (1830–1866) i awansował na stopień pułkownika. W 1867 r. Oksa utraciła prawa miejskie. W 1960 r. było tu 1235 mieszkańców.

Zabytki

Kościół pw. św. Mikołaja – dawny zbór kalwiński Rejów z XVI wieku. Wpisany do rejestru zabytków nieruchomych (nr rej.: A-128 z 8.01.1957 i z 11.02.1967)^[22].

Zobacz też

Przypisy

↑ Państwowy Rejestr Nazw Geograficznych – miejscowości – format XLSX, Dane z państwowego rejestru nazw geograficznych – PRNG, Główny Urząd Geodezji i Kartografii, 5 listopada 2023, identyfikator PRNG: 92082
↑ Raport o stanie gminy w roku 2020. Stan ludności 31.12.2020 str. 6 [dostęp 2022-02-26]
↑ Oficjalny Spis Pocztowych Numerów Adresowych, Poczta Polska S.A., październik 2013, s. 845 [zarchiwizowane z adresu 2014-02-22] .
↑ ^a ^b ^c GUS. Rejestr TERYT
↑ ^a ^b Rozporządzenie Ministra Administracji i Cyfryzacji z dnia 13 grudnia 2012 r. w sprawie wykazu urzędowych nazw miejscowości i ich części (Dz.U. z 2013 r. poz. 200)
↑ Robert Krzysztofik, Lokacje miejskie na obszarze Polski. Dokumentacja geograficzno-historyczna, Katowice 2007, s. 56-57.
↑ Żywot i sprawy poćciwego ślachcica polskiego Mikołaja Reja z Nagłowic [w:] Mikołaj Rej, Wybór pism, Ossolineum 2006, s. 517.
↑ T. Przypkowski, Zabytki reformacji w Kielecczyźnie [w:] Studia renesansowe, tom I, pod red. Michała Walickiego, Ossolineum 1956, s. 67.
↑ Zabytki architektury i budownictwa w Polsce, tom 15, Województwo kieleckie, Warszawa 1995, s. 201.
↑ Według Katalogu Zabytków Sztuki w Polsce (tom III, Województwo kieleckie, zeszyt 3, Powiat jędrzejowski, Warszawa 1957, s. 30) oraz Jana Wiśniewskiego (Historyczny opis kościołów, miast, zabytków i pamiątek w jędrzejowskim, Mariówka 1930, s. 319) fundatorem zboru był Andrzej Rej.
↑ K. Bem, Zbór ewangelicko-reformowany w Oksie (ok.1566-1679) i jego pastorzy, Odrodzenie i Reformacja w Polsce, 64 (2020), s. 76-78.
↑ Żywot i sprawy..., op. cit., s. 517.
↑ Bem, op.cit., s. 91.
↑ Bem, op.cit. s. 99.
↑ Ibid., s. 72-73.
↑ KazimierzK. Bem KazimierzK., ‘The Devil Went Down to Oksa': Demonic Visitation and Calvinist Piety in Mid-Seventeenth Century Poland, „Reformation & Renaissance Review”, 23 (1), 2021, s. 48–67, DOI: 10.1080/14622459.2021.1871804, ISSN 1462-2459 [dostęp 2022-02-27] .
↑ Ibid., s. 96-99.
↑ J. Wiśniewski, Historyczny opis..., op. cit., s. 319.
↑ Katalog Zabytków..., op. cit., s. 30.
↑ Zabytki architektury..., op. cit., s. 201.
↑ Oksza, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. VII: Netrebka – Perepiat, Warszawa 1886, s. 439 .
↑ Rejestr zabytków nieruchomych – województwo świętokrzyskie [online], Narodowy Instytut Dziedzictwa, 30 września 2024, s. 9 [dostęp 2015-10-15] .

Bibliografia

Miasta polskie w Tysiącleciu, przewodn. kom. red. Stanisław Pazyra, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław – Warszawa – Kraków, 1965-1967

[prng-1] Państwowy Rejestr Nazw Geograficznych – miejscowości – format XLSX, Dane z państwowego rejestru nazw geograficznych – PRNG, Główny Urząd Geodezji i Kartografii, 5 listopada 2023, identyfikator PRNG: 92082

[rap-2] Raport o stanie gminy w roku 2020. Stan ludności 31.12.2020 str. 6 [dostęp 2022-02-26]

[poczta-3] Oficjalny Spis Pocztowych Numerów Adresowych, Poczta Polska S.A., październik 2013, s. 845 [zarchiwizowane z adresu 2014-02-22] .

[teryt-4] GUS. Rejestr TERYT

[R2013-5] Rozporządzenie Ministra Administracji i Cyfryzacji z dnia 13 grudnia 2012 r. w sprawie wykazu urzędowych nazw miejscowości i ich części (Dz.U. z 2013 r. poz. 200)

[6] Robert Krzysztofik, Lokacje miejskie na obszarze Polski. Dokumentacja geograficzno-historyczna, Katowice 2007, s. 56-57.

[7] Żywot i sprawy poćciwego ślachcica polskiego Mikołaja Reja z Nagłowic [w:] Mikołaj Rej, Wybór pism, Ossolineum 2006, s. 517.

[8] T. Przypkowski, Zabytki reformacji w Kielecczyźnie [w:] Studia renesansowe, tom I, pod red. Michała Walickiego, Ossolineum 1956, s. 67.

[9] Zabytki architektury i budownictwa w Polsce, tom 15, Województwo kieleckie, Warszawa 1995, s. 201.

[10] Według Katalogu Zabytków Sztuki w Polsce (tom III, Województwo kieleckie, zeszyt 3, Powiat jędrzejowski, Warszawa 1957, s. 30) oraz Jana Wiśniewskiego (Historyczny opis kościołów, miast, zabytków i pamiątek w jędrzejowskim, Mariówka 1930, s. 319) fundatorem zboru był Andrzej Rej.

[11] K. Bem, Zbór ewangelicko-reformowany w Oksie (ok.1566-1679) i jego pastorzy, Odrodzenie i Reformacja w Polsce, 64 (2020), s. 76-78.

[12] Żywot i sprawy..., op. cit., s. 517.

[13] Bem, op.cit., s. 91.

[14] Bem, op.cit. s. 99.

[15] Ibid., s. 72-73.

[16] KazimierzK. Bem KazimierzK., ‘The Devil Went Down to Oksa': Demonic Visitation and Calvinist Piety in Mid-Seventeenth Century Poland, „Reformation & Renaissance Review”, 23 (1), 2021, s. 48–67, DOI: 10.1080/14622459.2021.1871804, ISSN 1462-2459 [dostęp 2022-02-27] .

[17] Ibid., s. 96-99.

[18] J. Wiśniewski, Historyczny opis..., op. cit., s. 319.

[19] Katalog Zabytków..., op. cit., s. 30.

[20] Zabytki architektury..., op. cit., s. 201.

[21] Oksza, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. VII: Netrebka – Perepiat, Warszawa 1886, s. 439 .

[22] Rejestr zabytków nieruchomych – województwo świętokrzyskie [online], Narodowy Instytut Dziedzictwa, 30 września 2024, s. 9 [dostęp 2015-10-15] .

[2]

[3]

[4]

[1]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]

Wsie	Błogoszów Lipno Nowe Kanice Oksa Pawęzów Popowice Rembiechowa Rzeszówek Stare Kanice Tyniec Tyniec-Kolonia Węgleszyn Węgleszyn-Dębina Węgleszyn-Ogrody Zakrzów Zalesie
Kolonie	Dzierążnia Gawrony Podlesie
Części wsi	Błonie (Węgleszyn) Błonie (Zakrzów) Borek Brodek Dębina Druga Dębina Pierwsza Działek Czwarty Działek Drugi Działek Pierwszy Działek Trzeci Gościniec Górki Korea Kresy (Oksa) Kresy (Popowice) Ku Ogarce Ku Zakrzowiu Łopata Łopatki Ługi Mała Wieś Młynek Niwa Podpastwie Podzaborowie Serwitut Sianożątka Siwica Stara Warszawa Stara Wieś W Lesie Wrona Zabrodzie Zagórze Zakarczmie Załącze (Rzeszówek) Załącze (Zalesie)
Osada wsi	Nad Stawami