Pora roku
Pory roku – okresy roku, będące następstwem ruchu obiegowego Ziemi wokół Słońca i nachylenia osi ziemskiej do płaszczyzny orbity tego ruchu. Ruch obiegowy Ziemi przy stałym nachyleniu osi obrotu sprawia, że warunki oświetlenia Ziemi zmieniają się w rytmie rocznym, co pociąga za sobą zmiany klimatyczne oraz wpływa na wegetację roślin i tryb życia zwierząt. Nauka o wpływie pór roku na świat roślin i zwierząt to fenologia.
W klimacie umiarkowanym tradycyjnie wyróżnia się cztery pory roku: wiosnę, lato, jesień i zimę, ale już teraz zaczęto wyróżniać przejściowe pory roku: przedwiośnie, polecie i przedzimie. W innych strefach klimatycznych może być wyróżniona inna liczba pór roku np. w strefie klimatów podzwrotnikowych: pora sucha (lato) i pora deszczowa (zima)[1].
Astronomiczne pory roku
[edytuj | edytuj kod]W ciągu całego roku szerokość geograficzna, w której Słońce góruje w zenicie, zmienia się. Podstawą wyznaczenia dat zmian astronomicznych pór roku jest górowanie Słońca w zenicie nad równikiem bądź zwrotnikami. Ich występowaniu towarzyszą zmiany długości trwania dnia i nocy.
Podział na pory roku pod względem astronomicznym odbywa się w następujący sposób (dla północnej półkuli Ziemi):
- Wiosna (92–93 dni) zaczyna się 20 marca (rzadziej 21 marca) (równonoc wiosenna) i trwa do początku lata
- Lato (92–93 dni) zaczyna się 21 czerwca (rzadziej 20 czerwca) (przesilenie letnie) i trwa do początku jesieni
- Jesień (89–90 dni) zaczyna się 22 lub 23 września (równonoc jesienna) i trwa do początku zimy
- Zima (88–89 dni) zaczyna się 21 lub 22 grudnia (przesilenie zimowe) i trwa do początku wiosny
Każdy moment zmiany pory roku wyznaczany jest za pomocą specjalnych obliczeń i obserwacji astronomicznych i w rzeczywistości co roku wypada o innej porze dnia, a nawet innego dnia. W związku z tym np. początek wiosny wypada czasami nie 20., a 21. lub 22. dnia marca. Podobnie jest z początkiem innych pór roku.
Astronomiczne pory roku, zależne od położenia Słońca na tle gwiazdozbiorów zodiaku, występują jednocześnie na półkuli północnej i południowej. Nazwy kalendarzowych pór roku na półkuli północnej zgadzają się z nazwami pór astronomicznych, natomiast na półkuli południowej są przesunięte o pół roku[2].
Kalendarzowe pory roku
[edytuj | edytuj kod]Nazwy kalendarzowych pór roku na półkuli północnej zgadzają się z nazwami pór astronomicznych, natomiast na półkuli południowej są przesunięte o pół roku[3]. W przeciwieństwie do astronomicznych pór roku, daty początku pór kalendarzowych są stałe – każdego roku wypadają tego samego dnia[4].
Termin kalendarzowe pory roku używany jest między innymi w nauczaniu podstaw geografii. Z wykorzystaniem horyzontarium porównuje się miejsca wschodu i zachodu Słońca na widnokręgu oraz długości dziennych łuków widomej drogi Słońca na początku każdej z kalendarzowych pór roku[5].
| Kalendarzowa pora roku na półkuli pn. | Kalendarzowa wiosna | Kalendarzowe lato | Kalendarzowa jesień | Kalendarzowa zima |
|---|---|---|---|---|
| Data początku | 21 III | 22 VI | 23 IX | 22 XII |
| Nazwa daty początku astronomicznej pory roku | równonoc wiosenna | przesilenie letnie | równonoc jesienna | przesilenie zimowe |
| Miejsce wschodu Słońca na horyzoncie | wschód | [7] | wschód | [8] |
| Miejsce zachodu Słońca na horyzoncie | zachód | [9] | zachód | [10] |
| Kąt wysokości Słońca nad horyzontem danego dnia | największy w roku | najmniejszy w roku | ||
| Cień w południe danego dnia | najkrótszy w roku | najdłuższy w roku | ||
| Dzień na początku pory roku jest | równy z nocą | najdłuższy w roku | równy z nocą | najkrótszy w roku |
| W czasie pory roku dni są[11] | dłuższe od nocy | dłuższe od nocy | krótsze od nocy | krótsze od nocy |
| W czasie pory roku dni są[12] | coraz dłuższe | coraz krótsze | coraz krótsze | coraz dłuższe |
| Kalendarzowa pora roku na półkuli pd. | kalendarzowa jesień | kalendarzowa zima | kalendarzowa wiosna | kalendarzowe lato |
| Data początku | 21 III | 22 VI | 23 IX | 22 XII |
| Miejsce wschodu Słońca na horyzoncie | wschód | [13] | wschód | [14] |
| Miejsce zachodu Słońca na horyzoncie | zachód | [15] | zachód | [16] |
| Kąt wysokości Słońca nad horyzontem danego dnia | najmniejszy w roku | największyw roku | ||
| Cień w południe danego dnia | najdłuższy w roku | najkrótszy w roku | ||
| Dzień na początku pory roku jest | równy z nocą | najkrótszy w roku | równy z nocą | najdłuższy w roku |
| W czasie pory roku dni są[17] | krótsze od nocy | dłuższe od nocy | krótsze od nocy | dłuższe od nocy |
| W czasie pory roku dni są[18] | coraz krótsze | coraz dłuższe | coraz dłuższe | coraz krótsze |
Meteorologiczne pory roku
[edytuj | edytuj kod]Meteorologiczne pory roku zostały ustalone dla potrzeb meteorologów i klimatologów do obliczania średnich statystycznych, aby zawsze porównywać ten sam okres. Ponieważ pory astronomiczne i termiczne mają „ruchome” daty, nie nadają się do tego. W różnych krajach, regionach i instytucjach pory meteorologiczne mogą mieć ustalone różne przedziały czasowe. W 1780 roku stowarzyszenie Societas Meteorologica Palatina (istniejące do 1795) utworzyło następujący podział[19]:
Półkula północna:
- meteorologiczna wiosna – od 1 marca do 31 maja
- meteorologiczne lato – od 1 czerwca do 31 sierpnia
- meteorologiczna jesień – od 1 września do 30 listopada
- meteorologiczna zima – od 1 grudnia do 28 lutego
Półkula południowa:
- meteorologiczna wiosna – od 1 września do 30 listopada
- meteorologiczne lato – od 1 grudnia do 28 lutego
- meteorologiczna jesień – od 1 marca do 31 maja
- meteorologiczna zima – od 1 czerwca do 31 sierpnia[20]
Termiczne pory roku i okres wegetacyjny
[edytuj | edytuj kod]Termiczne (klimatyczne) pory roku to okresy z określoną średnią dobową temperaturą powietrza. Podział roku na sześć pór został wprowadzony przez E. Romera jako charakterystyczna cecha klimatu Polski[21].
Uwaga. Niektórzy autorzy pory roku wyróżnione według kryterium średniej dobowej temperatury powietrza nazywają meteorologicznymi porami roku[22].
Progi termiczne pór roku[23] i meteorologicznego okresu wegetacyjnego[23] w Polsce według Romera i Mareckiego
Źródło:[24]: Meteorologiczny okres wegetacyjny wyszczególniono na zielono.
| Pora roku | Średnia dobowa temperatura powietrza °C |
|---|---|
| zima | ≤ 0 °C |
| przedwiośnie | 0 °C – 5 °C |
| wiosna | 5 °C – 15 °C |
| lato | ≥ 15 °C |
| jesień | 5 °C – 15 °C |
| przedzimie | 0 °C – 5 °C |
| zima | ≤ 0 °C |
Progi termiczne klimatycznych pór roku w Polsce według IMiGW
Opracowano na podstawie materiału źródłowego[25].
| Pora roku | Średnia dobowa temperatura powietrza °C |
|---|---|
| zima | ≤ 0 °C |
| przedwiośnie | 0 °C – 5 °C |
| wiosna | 5 °C – 10 °C |
| przedlecie | 10 °C – 15 °C |
| lato | ≥ 15 °C |
| polecie | 10 °C – 15 °C |
| jesień | 5 °C – 10 °C |
| przedzimie | 0 °C – 5 °C |
| zima | ≤ 0 °C |
Fenologiczne pory roku
[edytuj | edytuj kod]Fenologiczne pory roku dla Europy Środkowej według J. Sokołowskiej (1980)[26]
Fenologiczne pory roku, okresy, które charakteryzują odmienne zjawiska życia różnych gatunków flory i fauny, zależne od cyklicznych zmian meteorologicznych[27].
- zaranie wiosny (przedwiośnie) – początek topnienia śniegu; kwitnienie: leszczyna, wierzba iwa, przylaszczka
- wczesna wiosna (pierwiośnie) – kwitnienie: mniszek lekarski, czeremcha zwyczajna; pojawienie się liści: kasztanowiec zwyczajny, brzoza brodawkowata
- pełnia wiosny (wiosna) – zazielenienie się lasu liściastego; kwitnienie: kasztanowiec zwyczajny, bez
- wczesne lato – kwitnienie: bez lekarski, żyto ozime
- lato – kwitnienie: lipa; dojrzewanie: bez lekarski, jarząb pospolity
- wczesna jesień – kwitnienie: wrzos zwyczajny; dojrzewanie: kasztanowiec zwyczajny, borówka brusznica
- jesień – zmiana barwy i opadanie liści
- zima – okres spoczynku roślin – przerwa w wegetacji.
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Instytut Gość Media, Żyć radością [online], Instytut Gość Media [dostęp 2024-03-23].
- ↑ Jan Flis: Szkolny słownik geograficzny. Wyd. 3. Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1985, s. 32.
- ↑ Jan Flis: Szkolny słownik geograficzny. Wyd. 3. Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1985, s. 32.
- ↑ Początek kalendarzowej jesieni 2020 roku. Opublikowano: 2020.09-23. W: Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej - Państwowy Instytut Badawczy > Wydarzenia. [1]. [dostęp: 2024-10-01].
- ↑ Sławomir Piskorz: Środki dydaktyczne. W: Zarys dydaktyki geografii. Pod red. Sławomira Piskorza. Wydaw. Naukowe PWN, Warszawa 1995, s. 117. ISBN 83-01-11745-1.
- ↑ Na podst.: Ruch obiegowy Ziemi. W: Zintegrowana Platforma Edukacyjna. [2], dostęp: 2024-10-01.
- ↑ 22 VI w szerokościach geograficznych Polski Słońce wschodzi na północo-wschodzie.
- ↑ 22 XII w szerokościach geograficznych Polski Słońce wschodzi na południo-wschodzie.
- ↑ 22 VI w szerokościach geograficznych Polski Słońce zachodzi na północo-zachodzie.
- ↑ 22 XII w szerokościach geograficznych Polski Słońce zachodzi na południo-zachodzie.
- ↑ Ogólne porównanie długości dni i nocy.
- ↑ Kierunek zmian długości dni.
- ↑ 22 VI w umiarkowanych szerokościach geograficznych Słońce wschodzi po stronie południowo-wschodniej.
- ↑ 22 XII w umiarkowanych szerokościach geograficznych Słońce wschodzi po stronie północno-wschodniej.
- ↑ 22 VI w umiarkowanych szerokościach geograficznych Słońce zachodzi po stronie południowo-zachodniej.
- ↑ 22 XII w umiarkowanych szerokościach geograficznych Słońce zachodzi po stronie północno-zachodniej.
- ↑ Ogólne porównanie długości dni i nocy.
- ↑ Kierunek zmian długości dni.
- ↑ https://web.archive.org/web/20090327085605/http://www.knmi.nl/cms/content/22141/begin_van_de_lente
- ↑ Pory roku Kalendarz-365.pl.
- ↑ Zofia Kaczorowska: Pogoda i klimat. Wyd. 2 popr. Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1986, s. 275. ISBN 978-83-02-02688-1
- ↑ Zob.: Monika Panfil: Meteorologiczne pory roku na przykładzie sytuacji z Polski Północno-Wschodniej w wybranych 10-leciach z drugiej połowy XX wieku. „Zeszyty Problemowe Postępów Nauk Rolniczych”.2005, z. 505, s. 289–290. [3], [dostęp 2024-10-23]
- ↑ a b Zofia Kaczorowska, Pogoda i klimat, Wyd. 2 popr, Warszawa: Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, 1986, s. 275, ISBN 978-83-02-02688-1 [dostęp 2024-03-23].
- ↑ Termiczne pory roku – WIEM, darmowa encyklopedia. portalwiedzy.onet.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2012-01-23)]..
- ↑ Astronomiczne lato; termiczne, astronomiczne, meteorologiczne i fenologiczne pory roku [online], synoptyka.blog.onet.pl, 20 czerwca 2014 [zarchiwizowane z adresu 2015-04-02]..
- ↑ Janina Sokołowska: Przewodnik fenologiczny. Wydawnictwo Komunikacji i Łączności, Warszawa 1980
- ↑ Roman Andrzejewski, Stanisław Tyszkiewicz (red.), Mała encyklopedia leśna, Warszawa: Państ. Wydaw. Naukowe, 1980, s. 154, ISBN 978-83-01-00202-2 [dostęp 2024-03-23].
Bibliografia
[edytuj | edytuj kod]Linki zewnętrzne
[edytuj | edytuj kod]- The Change of Seasons: Views From Space. nasa.gov. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-03-10)]. (ang.). – strona edukacyjna o zmianach wyglądu Ziemi wraz ze zmianami pór roku – JPL, NASA Jet Propulsion Laboratory
- Piotr Siłka: Pory roku a krajobrazy. W: Niezbędnik Geografa. [4] [dostęp 2024-10-23]