Cytara
| |
| Klasyfikacja naukowa | |
| 321.322-5 | |
| Klasyfikacja popularna | |
| instrument szyjkowy, strunowy, szarpany | |
| Podobne instrumenty | |
Cytara – dawny, strunowy, szarpany, instrument muzyczny z płaskim korpusem o gruszkowatym zarysie, długą szyjką z podstrunnicą i metalowymi progami, oraz kilkoma zdwojonymi, drucianymi strunami[1][2][3], które zarywa się palcami[4]. Znana od późnego średniowiecza; najbardziej popularna w okresie renesansu i wczesnego baroku[1][2][3]; wyparta przez gitarę[5]. Używana głównie do akompaniowania śpiewowi[1], również do gry solowej[2][6].
Budowa
[edytuj | edytuj kod]
Drewniany korpus cytary ma płaskie lub nieznacznie wybrzuszone płyty górną (rezonansową) i dolną, oraz niewysokie boczki – płytkie u dołu korpusu, wznoszące się łagodnie w kierunku nasady szyjki[1][5][4]. Jego kształt przybiera najczęściej gruszkowatą lub łezkowatą formę, niekiedy szpadlowatą, z zaznaczonymi u dołu ramionami formującymi poprzecznie do osi instrumentu wyraźny, sierpowaty zarys. Pośrodku, lub blisko górnej części płyty wierzchniej znajduje się okrągły otwór rezonansowy, w którym czasami osadzona jest drewniana rozetka[2].
Smukła i długa szyjka osadzona jest u szczytu korpusu[1]. Naklejona na nią podstrunnica nachodzi w różnym stopniu na górną część płyty wierzchniej; czasami odcięta jest zarysem otworu rezonansowego. Każda odmiana cytary ma progi[4]: zazwyczaj metalowe[1], niekiedy z kości zwierzęcej lub kości słoniowej. Długa główka jest często ozdobiona snycerskimi ornamentami, ma stożkowaty kształt i komorę kołkową z bocznie zazwyczaj osadzonymi kołkami[2][4].
Metalowe (mosiężne lub stalowe) struny są zawsze przytwierdzone u dolnej krawędzi korpusu i wsparte na podstawku. Występują w różnych zestawach[1][5][4]: czterech, pięciu lub sześciu zdwojonych, dwóch podwójnych i dwóch potrójnych, kilku zdwojonych i kilku pojedynczych itp.[2] strój również nie jest zunifikowany; najczęściej występującym jest d-h-g-d1 oraz F-e-c-g-a[7]; inne przykłady: dd-ff-bb-gg-d1d1-e1e1, aa1a1-gg1g1-d1d1-e1e1, bb-gg-d1d1-e1e1[6]. Według jednych źródeł struny zarywa się zazwyczaj plektronem[8], według innych – zazwyczaj palcami[4], bardzo rzadko plektronem[9].
Cytara występuje w różnych rozmiarach – od małego, z czterema strunami o długości 38 cm, do dużego, ze strunami burdonowymi o długości 62 cm (arcycytara[5] lub cytara teorbanowa[1])[2].
Historia
[edytuj | edytuj kod]
Bezpośrednim przodkiem cytary była średniowieczna citola[10]; wcześniejszym – starożytna kitara[5]. Pierwsze źródła pisane i ikonograficzne wzmiankujące cytarę pochodzą z XV wieku, z terenu obecnych Włoch[9]. Włoski teoretyk muzyki Giovanni Maria Lanfranco, w swoim opracowaniu Scintille di musica opisał m.in. cytarę ośmiostrunową i jej strój. Od tego czasu cytara i przede wszystkim tabulatury na nią przeznaczone, licznie pojawiały się w literaturze muzycznej – początkowo we Włoszech (Paolo Virchi), później we Francji (Adrian Le Roy i Robert Ballard) i w Niemczech Sixt Kargel i Johan Dominico Lais).
Pierwsze wzmianki o cytarze na terenach Polski pochodzą z dokumentów dworów z XIV i XV wieku[11]. Jej wytwórstwem zajmował się m.in. krakowski lutnik Mateusz Dobrucki[12]. Cytara była również przedmiotem zainteresowania Michaela Praetoriusa, który poza opisaniem jej w Syntagma Musicum (1614), napisał na nią akompaniament w swoich kompozycjach wokalnych. Najstarsza literatura angielska pochodzi z połowy XVI wieku (Thomas Mulliner, Mathew Holmes, Anthony Holborne, Thomas Robinson).
W okresie baroku, kiedy europejskie instrumentarium zaczęło ulegać podziałowi na profesjonalne i amatorskie, cytara rozpowszechniła się w środowiskach mieszczańskich i stała się instrumentem amatorskim[13]. W połowie XVII zaczęła przyjmować formę, strój i sposób gry charakterystyczne dla współczesnej gitary, przez którą została ostatecznie wyparta[6].
Jeden z cenniejszych egzemplarzy cytary zbudowany w 1574 przez włoskiego lutnika Girolamo di Virchi znajduje się w zbiorach Muzeum Historii Sztuki w Wiedniu[6][14].
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ a b c d e f g h Baculewski et al. 2006 ↓, s. 174.
- ↑ a b c d e f g Tyler 2001 ↓, 1. Structure.
- ↑ a b Ekiert 2006 ↓, s. 90.
- ↑ a b c d e f Sachs 2005 ↓, s. 332.
- ↑ a b c d e Drobner 1997 ↓, s. 88.
- ↑ a b c d Tyler 2001 ↓, 3. History and repertory from 1500.
- ↑ Sachs 2005 ↓, s. 333.
- ↑ Harwood i Nordstrom 2001 ↓, lead.
- ↑ a b Tyler 2001 ↓, 2. History to 1500.
- ↑ Tyler 2001 ↓, lead.
- ↑ Kamiński 1971 ↓, s. 57–58.
- ↑ Kamiński 1971 ↓, s. 95, 135.
- ↑ Kamiński 1971 ↓, s. 116.
- ↑ Cister [online], Kunsthistorischen Museum Wien [dostęp 2024-04-27] (niem.).
Bibliografia
[edytuj | edytuj kod]- Krzysztof Baculewski et al.: Encyklopedia muzyki. Andrzej Chodkowski (red.). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2006. ISBN 83-01-13410-0.
- Mieczysław Drobner: Instrumentoznawstwo i akustyka. Kraków: Polskie Wydawnictwo Muzyczne, 1997. ISBN 83-224-0469-7.
- Janusz Ekiert: Bliżej muzyki: encyklopedia. Warszawa: Muza SA, 2006. ISBN 978-83-7200-087-3.
- Ian Harwood, Lyle Nordstrom, Bandora, [w:] Grove Music Online, Oxford University Press, 2001, DOI: 10.1093/gmo/9781561592630.article.01945 [dostęp 2024-05-17] (ang.).
- Włodzimierz Kamiński: Instrumenty muzyczne na ziemiach polskich. Zarys problematyki rozwojowej. Kraków: Polskie Wydawnictwo Muzyczne, 1971. OCLC 830914178.
- Kurt Sachs: Historia instrumentów muzycznych. Stanisław Olędzki (tłum.). Warszawa: Oficyna Wydawnicza Volumen, 2005. ISBN 83-7233-036-0.
- James Tyler, Cittern, [w:] Grove Music Online, Oxford University Press, 2001, DOI: 10.1093/gmo/9781561592630.article.05831 [dostęp 2024-05-17] (ang.).