Geminga
 Obraz otoczenia pulsara w promieniach rentgenowskich (Teleskop kosmiczny Chandra) i podczerwieni (Kosmiczny Teleskop Spitzera) | |||
| Dane obserwacyjne (J2000) | |||
| Gwiazdozbiór | |||
|---|---|---|---|
| Rektascensja |
06h 33m 54,153s[1] | ||
| Deklinacja |
+17° 46′ 12,91″[1] | ||
| Paralaksa (π) | |||
| Odległość | |||
| Ruch własny (RA) | |||
| Ruch własny (DEC) |
107,4 ± 1,2 mas/rok[2] | ||
| Alternatywne oznaczenia | |||
| |||
Geminga – gwiazda neutronowa znajdująca się w gwiazdozbiorze Bliźniąt. Jest odległa o około 815 lat świetlnych od Słońca.
Nazwa
[edytuj | edytuj kod]Nazwa jest jednocześnie skrótem angielskich słów Gemini gamma-ray source („źródło promieniowania gamma w gwiazdozbiorze Bliźniąt”), jak również znaczy „tego tam nie ma” w mediolańskim dialekcie języka lombardzkiego[3]. Pulsar Geminga jest pozostałością wybuchu bliskiej supernowej ok. 340 000 lat temu. Skutki wybuchu na Układ Słoneczny i Ziemię są analizowane i korelowane czasowo. Międzynarodowa Unia Astronomiczna w 2022 roku formalnie zatwierdziła użycie nazwy Geminga dla określenia tej gwiazdy[4].
Historia odkrycia
[edytuj | edytuj kod]
W roku 1961 z satelitą Explorer 11 rozpoczęto obserwację nieba w zakresie promieniowania gamma. W 1972 satelitą SAS-2 odkryto bardzo silne źródło promieni gamma. Geminga okazała się być drugim obserwowalnie najjaśniejszym źródłem promieniowania na niebie w zakresie energii powyżej 100 MeV (po Pulsarze Kraba). Jednocześnie nie wykryto jej aktywności w zakresie fal radiowych[3]. Większość gwiazd neutronowych może być obserwowana jako pulsary, czyli swoiste kosmiczne radiolatarnie, ale Geminga zupełnie nie wykazywała wtedy takiej aktywności. Lepsze urządzenia sondy ROSAT wykryły okresowe zmiany jej promieniowania w paśmie miękkich promieni rentgenowskich w 1991 roku[5].
Gwiazda neutronowa
[edytuj | edytuj kod]Zmierzony okres obrotu Gemingi równy był 237 ms. Rotacja wskazywała na to, że pulsar jest gwiazdą neutronową, i najprawdopodobniej pozostałością po supernowej, która zakończyła swój żywot wielką eksplozją ok. 340 000 lat temu[6]. Odległość do Gemingi udało się ustalić jako ok. 250 parseków, czyli ok. 815 lat świetlnych. Przy tej odległości jej promień ma wartość 14-16 km, ale wysoka niepewność pomiaru paralaksy oznacza też dużą niepewność obliczonego promienia. To sprawia, że nie można wiarygodnie przypisać jej równania stanu materii; masa ok. 1,4 masy Słońca odpowiada bardzo szerokiemu zakresowi modeli[2]. Temperatura powierzchni gwiazdy została oszacowana na 560 000 K[potrzebny przypis].
Obserwacje w XXI wieku
[edytuj | edytuj kod]W roku 2003 obserwacje Gemingi podjął rentgenowski teleskop kosmiczny XMM-Newton wystrzelony przez ESA. Udało się zaobserwować fale uderzeniowe, jakie ruch Gemingi wytwarza w ośrodku międzygwiazdowym. Asymetria eksplozji supernowej nadała tej gwieździe znaczną prędkość. Geminga, jak większość gwiazd neutronowych, wytwarza relatywistyczny wiatr cząstek rozpędzanych w jej polu magnetycznym. Bardzo szybki ruch względem ośrodka gwiazdowego powoduje, że wiatr ten zderza się z nim, tworząc kształt charakterystyczny dla fali stożkowej[7].
W roku 2005 dalsze obserwacje umożliwiły wykrycie na powierzchni gwiazdy gorących plam. Każda gwiazda neutronowa stygnie, ale nieznane procesy fizyczne powodują powstawanie na jej powierzchni gorących plam. Obserwacje przez teleskop XMM-Newton pozwoliły na określenie rozmiaru i temperatury tych plam na powierzchni gwiazdy. Mają one średnice od 60 m do 1 km i są rozgrzane do ok. 1 mln K.
Publikacja z 2007 roku Ruch własny gwiazdy to 178,2 ± 1,8 milisekund kątowych na rok, co przy wyznaczonej odległości 250 parseków odpowiada prędkości 205 +90−47 km/s. Jeśli gwiazda powstałaby w centrum pobliskiej asocjacji gwiazdowej Orion OB1a, to z taką prędkością musiałaby opuścić ją 1,5 miliona lat temu[2].
Zobacz też
[edytuj | edytuj kod]- astronomia promieniowania gamma
- Polluks
- rozbłysk gamma
- SGR 1806-20
- Lista gwiazd w gwiazdozbiorze Bliźniąt
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ a b Geminga w bazie SIMBAD (ang.)
- ↑ a b c d e f J. Faherty, F.M. Walter, J. Anderson. The trigonometric parallax of the neutron star Geminga. „Astrophysics and Space Science”. 308, s. 225, 2007. DOI: 10.1007/s10509-007-9368-0. Bibcode: 2007Ap&SS.308..225F. (ang.).
- ↑ a b Bignami, G.F.; Caraveo, P.A.; Lamb, R.C. An identification for „GEMINGA” (2CG 195+04) 1E 0630+178: a unique object in the error box of the high-energy gamma-ray source. „The Astrophysical Journal”. 272, s. L9-L13, 1983. DOI: 10.1086/184107. Bibcode: 1983ApJ...272L...9B. (ang.).
- ↑ Naming Stars. Międzynarodowa Unia Astronomiczna, 2022-04-04. [dostęp 2022-09-30].
- ↑ Halpern, J.P., S.S. Holt, Discovery of soft X-ray pulsations from the γ-ray source Geminga, „Nature”, 6375, 357, 1992, s. 222-224, DOI: 10.1038/357222a0 (ang.).
- ↑ Isolated neutron stars.
- ↑ P.A. Caraveo i inni, Geminga’s Tails: A Pulsar Bow Shock Probing the Interstellar Medium, „Science”, 5638, 301, 2003, s. 1345–1347, DOI: 10.1126/science.1086973, Bibcode: 2003Sci...301.1345C.
Bibliografia
[edytuj | edytuj kod]- Baiko D.A., Heansel P. Cooling neutron stars with localized protons, arXiv, Astronomy and Astrophysics 2000 PDF (ang.)
- Caraveo P.A., Bignami G.F., DeLuca A., Merghetii S. Pellizzoni A., Mignani R., Tur A., Becker W. Geminga’s Tails: A Pulsar Bow Shock Probing the Interstellar Medium Science 2003 PDF (ang.)