Gwara bydgoska

Gwara bydgoska – gwara języka polskiego używana przez niektórych mieszkańców Bydgoszczy i okolic.

Historia

Miasto Bromberg w 1838 roku, uważane za miasto o charakterze niemieckim

Ludność zamieszkująca miasto Bydgoszcz przed XVIII wiekiem mówiła głównie gwarą kujawską.

Od 1772, to jest od I rozbioru Polski, w wyniku którego Bydgoszcz znalazła się w granicach Prus, nastąpił duży napływ ludności niemieckiej do miasta. Tuż przed 1920, to jest przed wkroczeniem do Bydgoszczy polskiej armii, ludność ta stanowiła większość mieszkańców miasta (ponad 80% populacji Bydgoszczy). Zarówno ten fakt, jak i postępująca germanizacja, wywarły duży wpływ na język mieszkańców pochodzenia polskiego. W związku z tym do mowy mieszkańców Bydgoszczy zostało wprowadzonych wiele germanizmów, poddanych spolszczeniu. Miejska gwara bydgoska, bardzo podobna do gwary poznańskiej, z zapożyczeniami słów z języka niemieckiego występowała na terenie Bydgoszczy i w jej okolicach.

W 1939 nastąpiło włączenie miasta do nazistowskich Niemiec oraz eksterminacja jego mieszkańców (szczególnie inteligencji). Po zakończeniu II wojny światowej gwarę bydgoską zaczął zastępować język literacki. Poprzez napływ ludności do miasta w czasach Polski Ludowej z ziemi chełmińskiej, Kociewia i okolic gwara bydgoska zaczęła zanikać. Obecnie najwięcej jej użytkowników można spotkać wśród starszej części społeczeństwa na Okolu, Szwederowie i Jachcicach.

Najlepiej udokumentowanym świadectwem gwary bydgoskiej jest powieść Jerzego Sulimy-Kamińskiego Most Królowej Jadwigi. We wrześniu 2012 ruszyła internetowa inicjatywa „Ratowanie Gwary Bydgoskiej”, w której wzięło udział ponad 1200 osób. Owocem ich prac jest opublikowany w internecie na początku stycznia 2013 Słowniczek Gwary Bydgoskiej.

Przykłady

Jedne z najczęściej stosowanych określeń to:

• „ajnfach” – po prostu
• „amendeus” – depresja, chandra
• „antki” – napływowi mieszkańcy Bydgoszczy
• „badeje”, „badejki” – kąpielówki
• ,,bajzel" - bałagan
• „bana”, „baniarz” – kolej, kolejarz
• „bamber” – chłop
• „bamberka” – chłopka
• „bombka” – porcja wódki
• „brawędzić” – marudzić, ględzić
• „bryle” – okulary
• „chichrać się” – śmiać się
• „churchlać” – kaszleć
• „dekel” – pokrywka
• „dycht” – całkiem, zupełnie
• „ganek” – ścieżka, przejście
• „gzub” – dziecko
• „ja” (z języka niemieckiego) lub „jo” (z gwar pomorskich) – tak
• „klamoty” – zbędne rzeczy, w tym ubrania lub meble, bałagan, nieporządek; przedmioty ciężkie
• „korekt” – w porządku
• „krzyżak” – rdzenny mieszkaniec Pomorza; torunianin; Niemiec
• „kuch” – placek, ciasto
• „luj” – chuligan, menel
• „mudzić” – marudzić
• „nudle” – makaron
• „ostrzółka” – ostrzałka, temperówka
• „pryza” – tabaka
• „rojber” – urwis, chuligan, niegrzeczne dziecko
• „rychtyk”, „rychtych”, „rychtyg” (richtig) – dobrze, poprawnie
• „sklep” – piwnica
• „skład” – sklep
• „statki” – naczynia
• „sznytka” – kromka chleba
• „zebuć się” – zdjąć okrycie wierzchnie
• „żyć na knebel” – żyć w konkubinacie

Zobacz też

• gwara miejska
• gwara poznańska

Bibliografia

• J. Sulima-Kamiński: Most Królowej Jadwigi
• Andrzej S. Dyszak: Jak mówili bydgoszczanie. Mały słownik gwary bydgoskiej, TMMB, Bydgoszcz, 2008
• Zbigniew Raszewski: Pamiętnik gapia. Bydgoszcz jaką pamiętam z lat 1930–1945. Wydawnictwo Pomorze, Bydgoszcz 1994