Jabłonka (województwo małopolskie)
49°28′46″N 19°41′38″E/49,479444 19,693889
| wieś | |
 Fragment Jabłonki z kościołem | |
| Państwo | |
|---|---|
| Województwo | |
| Powiat | |
| Gmina | |
| Liczba ludności (2022) |
5447[2] |
| Strefa numeracyjna |
18 |
| Kod pocztowy |
34-480[3] |
| Tablice rejestracyjne |
KNT |
| SIMC |
0429016 |
Położenie na mapie Polski  | |
Położenie na mapie województwa małopolskiego  | |
Położenie na mapie powiatu nowotarskiego  | |
Położenie na mapie gminy Jabłonka  | |
| 49°28′46″N 19°41′38″E/49,479444 19,693889[1]
| |
Jabłonka (węg., słow. Jablonka) – wieś w Polsce, położona w województwie małopolskim, w powiecie nowotarskim, w gminie Jabłonka. Miejscowość jest siedzibą gminy Jabłonka.
Toponimia
[edytuj | edytuj kod]Nazwa miejscowości pochodzi od polskiej nazwy drzewa owocowego jabłoni. Szwajcarski kartograf i geograf Mateusz Merian w swoim dziele Topographia wydanym w roku 1650 podaje dwie zgermanizowane formy nazwy miejscowości: Jablonke oraz Jabluncka[4].
Położenie
[edytuj | edytuj kod]Wieś położona jest w regionie geograficznym Kotlina Orawska (zachodnia część Kotliny Orawsko-Nowotarskiej) i historyczno-etnograficznym Orawa, nad rzeką Czarna Orawa, na zachód od Nowego Targu[5]. Przez wieś przebiega droga krajowa nr 7 oraz droga wojewódzka nr 957 i droga wojewódzka nr 962.
Integralne części wsi
[edytuj | edytuj kod]| przysiółki | Nowakowa, Otrębowa |
| części wsi | Albertowa, Borówkowa, Bugaj, Dziadowska Dolina, Działek, Dzicy, Dziubkówka, Gęste Domy, Giądłówka, Guzówka, Jabłonka-Centrum, Kapustowa, Koniczki, Kralówka, Kukowa, Kuria, Lichosytowa, Łyżniakowa, Machajowa, Matonogi, Oskwarkowa, Panowa, Puchałówka, Rola Joniakowa, Sarkowa, Stasiowa, Suwadowa, Szałas, Wdówkowa, Wertelowa, Wicaniówka |
Historia
[edytuj | edytuj kod]W 1368 r. na terenie miejscowości znajdowała się komora celna ustanowiona przez króla Kazimierza Wielkiego, gdyż biegł tędy szlak solny z kopalni soli w Wieliczce na Węgry [potrzebny przypis]. W XVI w. miejscowość została włączona do Węgier. Według spisu z 1910 r. Polacy stanowili 95% ogółu mieszkańców (2713 osób). Do roku 1918 wieś była częścią Królestwa Węgier. Po I wojnie światowej, 5 listopada 1918 r., mieszkańcy dokonali wyboru Polskiej Rady Narodowej i zadeklarowali przyłączenie do Polski[8]. 28 listopada 1918 r. Dekretem Tymczasowego Naczelnika Państwa Józefa Piłsudskiego, przyjętym przez rząd ludowy Jędrzeja Moraczewskiego zarządzone zostały tu wybory powszechne do Sejmu Ustawodawczego na dzień 26 stycznia 1919 r. Przynależność do Polski potwierdziło 31 grudnia 1918 r. polsko-czechosłowackie porozumienie zawarte w Chyżnem wyznaczające przebieg tymczasowej granicy wprost od Babiej Góry do Tatr. Jednakże 13 stycznia 1919 r. na skutek sfingowanego rozkazu naczelnego wodza Sił Sprzymierzonych gen. Ferdynanda Focha, Wojsko Polskie otrzymało nakaz wycofania się z tego terenu i w jego miejsce wkroczyło wojsko czechosłowackie. 27 września 1919 r. Rada Ambasadorów zapowiedziała przeprowadzenie tu plebiscytu, i wiosną 1920 r. teren plebiscytowy (całość Górnej Orawy) znalazł się pod kontrolą Międzysojuszniczej Komisji Rządzącej i Plebiscytowej, ale do plebiscytu nie doszło. Decyzją Rady Ambasadorów z 28 lipca 1920 r. wieś powróciła w granice państwa polskiego[9][10].
W okresie międzywojennym w miejscowości stacjonowała placówka Straży Granicznej I linii „Jabłonka”[11]. Ponadto w części wsi zwanej Bory stacjonowała placówka Straży Celnej ze składu komisariatu Straży Celnej „Chyżne”[12].
Od 1918 r. Jabłonka ponownie należy do Polski (z 1,5 roczną przerwą w okresie 18 stycznia 1919-28 lipca 1920, gdy początkowo okupowana była przez Czechosłowację a następnie znajdowała się na obszarze podległym Międzysojuszniczej Komisji Rzadzącej i Plebiscytowej oraz w czasie II wojny światowej, kiedy (od 21 listopada 1939 r.) okupowana była wraz z całością terytorium polskiej Orawy przez Słowację).
Podczas kampanii wrześniowej 3 września 1939 r. w godzinach rannych 24 Eskadra Rozpoznawcza kpt. obs. Stefana Hoydy z Armii Kraków dokonała lotu bojowego w rejonie Jabłonki w składzie 6 samolotów bombowych Karaś, bombardując kolumnę niemieckiej 2 Dywizji Pancernej[13].
W latach 1954–1972 wieś należała i była siedzibą władz gromady Jabłonka. W latach 1975–1998 miejscowość administracyjnie należała do województwa nowosądeckiego.
Kultura i oświata
[edytuj | edytuj kod]We wsi jest używana gwara orawska, zaliczana przez polskich językoznawców jako gwara dialektu małopolskiego języka polskiego, przez słowackich zaś jako gwara przejściowa polsko-słowacka[14].
W miejscowości znajduje się Liceum Ogólnokształcące im. Bohaterów Westerplatte i internat, ośrodek turystyczno-wypoczynkowy oraz centrum kultury mniejszości słowackiej w Polsce. W pobliżu w Zubrzycy Górnej znajduje się Orawski Park Etnograficzny w Zubrzycy Górnej.
Zabytki
[edytuj | edytuj kod]Obiekt wpisany do rejestru zabytków nieruchomych województwa małopolskiego[15].
Inne zabytki
[edytuj | edytuj kod]- Chałupa nr 483 – przeniesiona do skansenu w Zubrzycy Górnej;
- chata Paśś-Filipek – w 1958 r. przeniesiona do skansenu w Zubrzycy Górnej.
Ludzie związani z Jabłonką (wg daty urodzenia)
[edytuj | edytuj kod]
- Urodzeni:
- Ignacy Gajniak (1872–1932) – wszechstronny rzemieślnik, współpracownik Jana Bednarskiego w przemycaniu polskiej prasy i książek z Podhala na Orawę.
- Marcin Jabłoński (1888–1948) – ksiądz, działacz narodowy, 1931-1936 prezes Związku Górali Spisza i Orawy, publicysta.
- Ferdynand Machay (1889–1967) – ksiądz, działacz narodowy, proboszcz u Panny Marii w Krakowie. Jego imię (w formie ulica Księdza Ferdynanda Machaja) nosi główna droga przez osiedle Machajowa w Jabłonce[16], a także ulica w Krakowie[17][18][19] w Bronowicach Małych.
- Wendelin Dziubek (1897–1939) – nauczyciel, działacz patriotyczny, regionalny i społeczny, sygnatariusz Układu Chyżniańskiego (1918), w latach 1919–1920 organizator i dowódca Legii Spisko-Orawskiej oraz Tajnej Organizacji Wojskowej na Orawie.
- Józefa z Machayów Mikowa (1897–1942) – działaczka narodowa i społeczna, współorganizatorka Tajnej Organizacji Wojskowej, Główny Kwatermistrz Obszaru Południowego Związku Walki Zbrojnej, zwana Królową Orawy i Orawską Męczennicą (zamordowana przez Niemców w więzieniu Montelupich w Krakowie. Wraz z mężem Emilem Miką upamiętniona w nazwie ulicy w Jabłonce.
- Andrzej Pilch (1912–1981) – działacz patriotyczny, społeczny i samorządowy, w czasie II wojny światowej członek Tajnej Organizacji Wojskowej oraz żołnierz Armii Krajowej, w okresie powojennym organizator polskiej administracji na Orawie, działacz Polskiego Towarzystwa Turystyczno-Krajoznawczego, jeden z współtwórców Orawskiego Parku Etnograficznego.
- Ferdynand Machay (1914–1940) (1914–1940) – ksiądz, Sługa Boży Kościoła katolickiego.
- Andrzej Dziubek (ur. 1954) – muzyk i wokalista, założyciel grupy De Press.
- Działający:
- Eugeniusz Stercula (1879-1939), urodzony w Podwilku) – etnograf amator, fotograf, który w Jabłonce założył pierwszą na Orawie aptekę, działacz niepodległościowy, w 1910 r. założyciel w Jabłonce biblioteki polskiej; jeden z trzech współautorów (obok ks. Ferdynanda Machaya i A. Matonoga) broszury Co my za jedni? (1911 r.) do której napisał tekst Wstyd się wstydzić ojca i matki swojej. Od 1913 r. współpracownik „Gazety Podhalańskiej”. Doprowadził do tego że na Wielkanoc i w czerwcu 1914 r. odbyły się w Jabłonce Misje Święte, podczas których – po raz pierwszy od kilkudziesięciu lat – głoszono oficjalnie „słowo Boże po polsku”. W 1914 r. był współzałożycielem „Komitetu dla Spraw Spiża i Orawy” („Komitetu Głównego dla Spraw Ludności Polskiej na Spiżu i Orawie”), uczestnikiem delegacji orawskiej na „Dzień Spiża i Orawy” w Zakopanem. W 1919 r. współpracownik Komitetu Obrony Spisza, Orawy, Czadeckiego i Podhala w Nowym Targu. W maju 1919 r. aresztowany przez okupacyjne władze czechosłowackie i więziony w obozie dla internowanych. 4 lipca 2020 r. upamiętniony tabliczką na Murze Orawskich Ojców Niepodległości w Lipnicy Wielkiej. Jego imię nosi jedna z ulic w Jabłonce[20].
- Pius Jabłoński (1908-1979) – urodzony w Lipnicy Wielkiej, nauczyciel, działacz społeczny, podczas II wojny światowej organizator polskiego tajnego nauczania, długoletni dyrektor Liceum Ogólnokształcącego im. Bohaterów Westerplatte w Jabłonce.
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Państwowy Rejestr Nazw Geograficznych – miejscowości – format XLSX, Dane z państwowego rejestru nazw geograficznych – PRNG, Główny Urząd Geodezji i Kartografii, 5 listopada 2023, identyfikator PRNG: 42849
- ↑ NSP 2021: Ludność w miejscowościach statystycznych [online], Bank Danych Lokalnych GUS, 19 września 2022 [dostęp 2022-10-04].
- ↑ Oficjalny Spis Pocztowych Numerów Adresowych, Poczta Polska S.A., październik 2013, s. 360 [zarchiwizowane z adresu 2014-02-22].
- ↑ „Topographia Bohemiae, Moraviae et Silesiae”. Merian, Frankfurt am Main 1650, S. 153.
- ↑ Jerzy Kondracki: Geografia regionalna Polski. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1998. ISBN 83-01-12479-2.
- ↑ Rozporządzenie Ministra Administracji i Cyfryzacji z dnia 13 grudnia 2012 r. w sprawie wykazu urzędowych nazw miejscowości i ich części (Dz.U. z 2013 r. poz. 200)
- ↑ GUS. Rejestr TERYT
- ↑ Andrzej Chwalba: Historia Polski 1795–1918. Kraków: Wydawnictwo Literackie, 2000. ISBN 83-08-03053-X.
- ↑ Jerzy M. Roszkowski: „Zapomniane Kresy” Spisz, Orawa, Czadeckie w świadomości i działaniach Polaków 1895-1925. Nowy Targ: Powiatowe Centrum Kultury w Nowym Targu, 2018. ISBN 978-83-930675-4-1..
- ↑ Małgorzata Liśkiewicz: Orawa 1918-1924. Lipnica Wielka: Stowarzyszenie Lipnica Wielka na Orawie, 2020. ISBN 978-83-960626-0-4.
- ↑ Marek Jabłonowski, Bogusław Polak: Polskie formacje graniczne 1918−1839. Dokumenty organizacyjne, wybór źródeł. T. II. Koszalin: Wydawnictwo Uczelniane Politechniki Koszalińskiej, 1999, s. 28. ISBN 83-87424-77-3.
- ↑ Piotr Kozłowski. Straż Celna zapomnianą formacją graniczną II Rzeczypospolitej – dyslokacja jednostek granicznych w 1926 roku. „Problemy Ochrony Granic”. 50, s. 34, 2012. Kętrzyn: Centrum Szkolenia Straży Granicznej w Kętrzynie. ISSN 1505-1757.
- ↑ Bolesław Dolata, Tadeusz Jurga: Walki zbrojne na ziemiach polskich 1939–1945. Warszawa: MON, 1967.
- ↑ Júlia Dudášová-Kriššáková, Goralské nárečia z pohľadu súčasnej slovenskej jazykovedy, Prešov: Vydavateľstvo Prešovskej univerzity v Prešove, 2016, s. 24-29, ISBN 978-80-555-1714-8 (słow.).
- ↑ Wykaz obiektów wpisanych do Rejestru Zabytków Nieruchomych Województwa Małopolskiego z uwzględnieniem podziału na powiaty i gminy [online], wuoz.malopolska.pl [dostęp 2023-12-15].
- ↑ Położenie ulicy Księdza Ferdynanda Machaja na planie Jabłonki openstreetmap.org
- ↑ ALFABETYCZNY WYKAZ ULIC MIASTA KRAKOWA. Izba Administracji Skarbowej w Krakowie. [dostęp 2022-05-19].
- ↑ Położenie ulicy Księdza Ferdynanda Machaya na planie Krakowa wikimapia.org.
- ↑ Położenie ulicy Księdza Ferdynanda Machaya na planie Krakowa openstreetmap.org
- ↑ Małgorzata Liśkiewicz: Orawa 1918-1924. Lipnica Wielka: Stowarzyszenie Lipnica Wielka na Orawie, 2020. ISBN 978-83-960626-0-4.
Bibliografia
[edytuj | edytuj kod]- Małgorzata Liśkiewicz: Orawa 1918–1924. Skąd przybywamy, kim jesteśmy. Lipnica Wielka: Stowarzyszenie Lipnica Wielka na Orawie 2020. ISBN 978-83-960626-0-4.
- Jerzy M. Roszkowski: „Zapomniane Kresy” Spisz, Orawa, Czadeckie w świadomości i działaniach Polaków 1895-1925, Nowy Targ: Powiatowe Centrum Kultury w Nowym Targu, 2018 ISBN 978-83-930675-4-1.
| Wsie | |
|---|---|
| Osada | |
| Integralne części wsi |
|
