Jeżowate

Jeżowate

Erinaceidae
G. Fischer, 1814
Stepojeż uszaty (Hemiechinus auritus)
Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	zwierzęta
Typ	strunowce
Podtyp	kręgowce
Gromada	ssaki
Podgromada	żyworodne
Infragromada	łożyskowce
Magnordo	Boreoeutheria
Nadrząd	Laurasiatheria
Rząd	owadożery
Podrząd	Erinaceota
Rodzina	jeżowate
Typ nomenklatoryczny
Erinaceus Linnaeus, 1758
Synonimy
Aculeata Haeckel, 1866
Podrodziny
5 podrodzin (w tym 3 wymarłe) – zobacz opis w tekście

Jeżowate (Erinaceidae) – rodzina ssaków łożyskowych zaliczana do rzędu owadożerów (Eulipotyphla).

Budowa

Ryjówkojeżyk chiński, czaszka

Głowa i ciało mierzą najczęściej od 10 do 30 cm. U gołyszków może to być mniej bądź więcej, od 9 do 46 cm. Największym przedstawicielem rodziny żyjącym obecnie jest gołyszek właściwy, wymarłym zaś 75-centymetrowy Deinogalerix. Najmniejszy jest inny przedstawiciel gołyszków bezkolec krótkoogonowy o głowie i tułowiu od 9 do 15,6 cm. U jeży głowa i tułów mierzą od 13 do 31 cm. Ogon mierzy u jeży od 1 do 5,5 cm, u gołyszków zaś między 10 a 30 cm. Najcięższym dzisiejszym jeżowatym jest gołyszek właściwy, który ważyć może aż do 2 kg, Deinogalerix być może osiągał 9 kg, najlżejszy zaś wspomniany bezkolec krótkoogonowy, osiągający od 45 do 80 g. Pospolity jeż zachodni waży przeciętnie nieco powyżej 0,5 kg, choć niektóre osobniki osiągają i 2 kg. Jeż wschodni waży zwykle od 0,6 do 1,2 kg, podczas gdy mniejszy afrojeż białobrzuchy od 0,25 do 0,68 kg, choć w niewoli do 0,9 kg.

Nie występuje istotny dymorfizm płciowy.

Wyróżniającą się cechą jeży, odróżniającą je także od gołyszków, jest pokrycie ciała. Jeże wykształciły mianowicie ochraniające ich ciało keratynowe kolce pokrywające ich grzbiet, boki oraz głowę. Jest ich około 7000 (szacunki dotyczą jeża zachodniego i piaskojeża etiopskiego). Nad czołem u niektórych gatunków widać coś w rodzaju przedziałka. Kolce mają różny kolor, często są częściowo jasne, częściowo ciemne, niekiedy z innobarwnymi pierścieniami. Nie łamią się łatwo, poddane naprężeniu jednak odpadają. Ponadto wymieniane są co półtora roku, nie wszystkie na raz, pozbawiając jeża ochrony, ale nieregularnie. Twarzy nie pokrywają kolce, ale futro, podobnie jak kończyn i brzucha. Nie ma go natomiast między kolcami. Ubarwienie bywa różne, ale zwykle w tonacji brązu i szarości. Zaobserwowano niektóre jeże, jak stepojeż uszaty, ocierające się o skórę ropuch, co być może pozwala im korzystać z wytwarzanych przez płazy toksyn. Niektóre taksony, jak afrojeż somalijski czy afrojeż buszmeński, noszą na twarzy ciemniejszą maskę, odróżniającą się od jaśniejszego czoła. U innych, jak piaskojeż szybki, również czoło jest ciemne. Owłosiona skóra oraz skóra podeszw dłoni i stóp wytwarza gruczoły potowe i łojowe, których nie stwierdza się między kolcami. Obficie występują one zaś w okolicy nozdrzy, gdzie występują też wibryssy. Aczkolwiek dłonie i stopy też porastają włosy. Pod cienkim, czterowarstwowym naskórkiem pozbawionym stratum lucidum leży gruba warstwa skóry właściwej o licznych włóknach, wedle Besta właściwie pozbawiona naczyń krwionośnych, przez które uciekałoby emitowane przez nieowłosioną skórę ciepło, wedle Bazma et al. z obecnymi naczyniami. Jeszcze głębiej leży warstwa podskórnych mięśni, musculus orbiluaris, luźno przyłączonych do wnętrza ciała i pełniących istotną rolę podczas zwijania się w kulkę. Jeże czynią tak zaatakowane przed drapieżnikami i potrafią wytrwać w tej pozycji kilka godzin. Niekiedy również, miast chodzić z wysokości, zwijają się w kulę i sturlają. Kolce amortyzują uderzenia o glebę. Oszczędzając w ten sposób czas, który musiałyby zużyć na mozolne schodzenie. Jeszcze głębiej, pod mięśniami, leży warstwa podskórnej tkanki tłuszczowej, której grubość zależy od pory roku. To w niej jeże magazynują zapasy na zimę. Skóra najgrubsza jest na plecach i w okolicy tylnego naturalnego otworu ciała. W odróżnieniu od jeży gołyszki nie mają w ogóle kolców lub są one pojedyncze. Ich skórę porasta futro, rzadsze bądź gęstsze.

Czaszka może być różnie zbudowana. Niekiedy wąska i wydłużona, gdzie indziej krótka a szeroka. Mózgoczaszka jest niewielka. Kość bębenkowa niekompletna. Potylicę ma płaską bądź wklęsłą. Łuki jarzmowe są dobrze rozwinięte.

Jeżowate mają niewielki mózg. Oczy też są niezbyt duże, raczej umiarkowanej wielkości. Pomimo nocnego trybu życia jeże nie mają wybitnego wzroku. Kolorów dobrze nie widzą, mimo że doświadczalnie potwierdzono rozróżnianie przez nie cieni szarych i niebieskich, co zapewniają jądra pręcików przypominające jądra czopków. Jednak poza bardzo dobrym oświetleniem świat postrzegają raczej monochromatycznie. Rozpoznają raczej kształty i ruch podczas żerowania, nie korzystają wtedy ze wzroku jako podstawowego zmysłu. Opisano przypadek prawie ślepego jeża, który pomimo nagminnego wpadania na różne obiekty radził sobie całkiem nieźle.

Małżowiny uszne osiągają różną wielkość. Mogą wystawać znad kolców, jak u piaskojeża indyjskiego. Szczególnie duże są u stepojeża uszatego, u którego, ruchome i giętkie, ostro zakończone, są wyraźnie dłuższe od kolców, a zawinięte do przodu pokrywają oczy. Jeże o dużych uszach mają też powiększone bullae auditoriae i posługują się wspaniałym słuchem. Rzeczony stepojeż uszaty słyszy bez problemu dźwięki o częstotliwości 45 kHz, a prawdopodobnie 60 kHz i nawet więcej, jako że takie właśnie odgłosy wydają jego młode. Natomiast nie zwraca uwagi na dźwięki poniżej 2 kHz.

Pysk jest dość długi, ruchowy, tępo zakończony, bardziej u gołyszków niż u jeży. U gołyszków w ogóle przypomina wydłużony pysk ryjówkowatych. W środku znajdują się zęby o ostrych guzkach. Siekacz pierwszy górny jest duży, przypomina kły. Dwa pierwsze trzonowce szczęki są kwadratowe, zwieńczone niskimi guzkami. podobnie wygląda kolejny trzonowiec i ostatni, czwarty przedtrzonowiec. U Mesechinus wangi występuje stale czwarty trzonowiec górny, co jest rzadką cechą. Trzeci przedtrzonowiec dolny różni jeże i gołyszki, występując tylko u tych drugich. Z kolei dwa pierwsze trzonowce żuchwy mają kształt niemal prostokątny. Zredukowana liczba zębów policzkowych cechowała Brachyerinicae.

Wzór zębowy		I	C	P	M
36-44	=	3	1	3-4	2
		2-3	1	2-4	3

Samica ma od 2 do 5 par sutków. W okolicy odbytu samicy leży otwór moczowo-płciowy. Samiec nosi jądra w jamie brzusznej. Dysponuje również prąciem zwisającym z brzucha o ujściu położonym naprzeciw odbytu. Wokół odbytu umiejscawiają się gruczoły zapachowe.

Ciało wieńczy ogon, u jeży zwykle dość krótki i słabo widoczny. U gołyszków jest on dłuższy (nie zawsze, na przykład bezkolec krótkoogonowy też ma krótki ogon), przywodzący na myśl szczurzy, pokryty z rzadka włosami.

Obojczyk nie łączy się stawową z kością ramienną. Kończyny wydają się krótkie i są takie w rzeczywistości, aczkolwiek nie aż tak krótkie, jak by soę to wydawało z obserwacji spokojnego jeża z podkurczonymi, ledwie widocznymi spod kolców nogami. Kość strzałkowa łączy się z piszczelową. Kończą się długimi stopami. Jeżowate są stopochodne. Stopa liczy zazwyczaj pięć palców, jednak paluch może być zredukowany bądź nawet, jak w przypadku afrojeża białobrzuchego (zwanego po angielsku jeżem czteropalczastym, Fout-toed Hedgehog) może go nie być w ogóle.

Genetyka

Jeżowate są diploidalne, ale liczba chromosomów zależy od podtaksonu. Wynosić może:

• 32 u części gołyszków, jak myszojeż hainański i ryjówkojeżyk chiński,
• 40 u szczurojeża filipińskiego,
• 44 u niektórych jeży, jak jeż amurski, chinojeż dauryjski,
• 48 u większości jeży,
• 50 u niektórych jeży, jak niektóre osobniki stepojeża uszatego.

Systematyka

Jeż zachodni jako Erinaceus europaeus opisany został już przez Linneusza

Klasyfikacja jeżowatych ma zawiłą historię. Pojawiły się w nazewnictwie binominalnym Linneusza już w 1758. Twórca systemu klasyfikacji organizmów wyróżnił rodzaj Erinaceus, zwany dzisiaj po polsku jeżem, umieszczając w nim gatunek Erinaceus euripaeus, czyli obecnego jeża zachodniego. Umieścił ten rodzaj i gatunek w taksonie nadrzędnym dalekim od obecnej klasyfikacji, mianowicie w Bestiae, do których zaliczył i kreta, i ryjówkę, i znajdujące się obecnie w zupełnie innych taksonach dydelfa, pancernika i świnię.

Modyfikacji tego systemu dokonał G. Fischer, który w 1814 umieścił jeża w rodzinie Erinaconorum i rzędzie Plantigrada. 7 lat później Gray zmienił nazwę rzędu na Plantigradae, zaliczanym z kolei do Quadrupedes. W 1838 Bonaparte powrócił do nazwy Bestiae, tym razem ograniczając ją do grupy Insectivora. Rząd ten obejmował liczne rodziny zwykle niewielkich owadożernych ssaków. Zaliczały się doń więc prócz jeżowatych kretowate, ryjówkowate, ale też złotokretowate i tenrekowate z wodnicami, obejmowane obecnie rzędem afrosorkowców, czy tupajowate z wyróżnionymi później ogonopiórowatymi, także wyróżnione później do odrębnego rzędu, a także inne owadożerne ssaki. Owadożerne grupowały więc liczne bliżej niespokrewnione ze sobą taksony, powiązane raczej cechami wynikającymi z podobnego, owadożernego trybu życia, takson pełnił rolę kosza do śmieci, gdzie wrzucano te grupy ssaków, które nie zmieściły się w klasyfikacji gdzie indziej. Z drugiej strony niektóre jeżowate umieszczano poza nim, przykładowo gołyszka właściwego wzięto początkowo za przedstawiciela wiwerowatych.

Po podziale owadożernych na mniejsze rzędy spokrewnionych ze sobą zwierząt jeżowate ostały się w Eulipotyphla.

W rodzinie jeżowatych wyróżnia się dwie współczesne podrodziny. Monofiletyzm obu potwierdziły liczne badania.

Podrodzina Erinaceinae obejmuje jeże właściwe – gatunki pokryte kolcami, prowadzące nocny tryb życia. Jeże z podrodziny Galericinae mają szorstką, szczeciniastą sierść i bywają aktywne również w dzień.

• Erinaceinae G. Fischer, 1814 – jeże, 18 gatunków w pięciu rodzajach:
  • Erinaceus Linnaeus, 1758, jeż, 4 gatunki: jeż amurski, jeż anatolijski, jeż wschodni, jeż zachodni,
  • Atelereix Pomel, 1848, afrojeż, 4 gatunki: afrojeż algierski, afrojeż białobrzuchy, afrojeż buszmeński, afrojeż somalijski,
  • Hemiechinus Fitzinger, 1866, stepojeż, 2 gatunki: stepojeż uszaty, stepojeż obroźny,
  • Mesechinus Ognev, 1951, chinojeż, 2–4 gatunki: chinojeż dauryjski, chinojeż mandżurski, Mesechinus miodon, Mesechinus wangi
  • Paraechinus Trouessart, 1879, piaskojeż, 4 gatunki: piaskojeż etiopski, piaskojeż gołobrzuchy, piaskojeż szybki, piaskojeż indyjski,
• Galericinae Pomel, 1848 – gołyszki, 8 gatunków w pięciu rodzajach:
  • Echinosorex de Blainville, 1838, gołyszek, monotypowy: gołyszek właściwy,
  • Hylomys S. Müller, 1840, bezkolec, 3 gatunki: bezkolec drobny, bezkolec krótkoogonowy, bezkolec wielkouchy,
  • Neohylomys T.H. Shaw & Wong, 1959, myszojeż, monotypowy: myszojeż hainański,
  • Neotetracus Trouessart, 1909, ryjówkojeżyk, monotypowy: ryjówkojeżyk chiński,
  • Podogymnura Mearns, 1905, szczurojeż, 2 gatunki: szczurojeż filipiński, szczurojeż złotokolcy.

Wymarła podrodzina Brachyericinae Butler, 1948 obejmowała rodzaje:

• Brachyerix Matthew, 1933
• Ereberix Lopatin, 2020,
• Exallerix McKenna & Holton, 1967,
• Metechinus Matthew, 1929.
• Metexallerix Qiu Zhanxiang & Gu Zugang, 1988
• Postexallerix Lopatin & Zazhigin, 2003,
• Synexallerix Lopatin & Zazhigin, 2003,

Wymarła podrodzina Changlelestinae Tong Yongsheng & Wang Jingwen, 1993 obejmowała jeden rodzaj:

• Changlelestes Tong Yongsheng & Wang Jingwen, 1993

Wymarła podrodzina Tupaiodontinae Butler, 1988 obejmowała rodzaje:

• Anatolechinos Wang Banyue, 2008
• Entomolestes Matthew, 1909
• Ictopidium Zdansky, 1930
• Tupaiodon Matthew & Granger, 1924
• Zaraalestes Storch & Dashzeveg, 1997

Opisano również około dziesięciu rodzajów wymarłych nie sklasyfikowanych w żadnej z podrodzin:

• Auroralestes Holroyd, Bown & Schankler, 2004 – jedynym przedstawicielem był Auroralestes simpsoni (Bown, 1979)
• Cedrocherus Gingerich, 1983
• Chandisorex Raghavan, 1990
• Dartonius Novacek, Bown & Schankler, 1985 – jedynym przedstawicielem był Dartonius jepseni (McKenna, 1960)
• Hibbarderix Martin & Green, 1984 – jedynym przedstawicielem był Hibbarderix obfuscatus Martin & Green, 1984
• Litolestes Jepsen, 1930 – jedynym przedstawicielem był Litolestes ignotus Jepsen, 1930
• Oncocherus Scott, 2006 – jedynym przedstawicielem był Oncocherus krishtalkai Scott, 2006
• Riddleria van den Hoek Ostende, 2003 – jedynym przedstawicielem był Riddleria atecensis van den Hoek Ostende, 2003
• Scaptogale Trouessart, 1897
• Silvacola Eberle, Rybczynski & Greenwood, 2014 – jedynym przedstawicielem był Silvacola acares Eberle, Rybczynski & Greenwood, 2014

Ewolucja

Największym przedstawicielem jeżowatych był Deinogalerix, znacznie większy od dzisiejszego jeża zachodniego

O ile dzisiaj jeżowate występują jedynie w Starym Świecie, zapis kopalny wskazuje, że rodzina ta wyodrębniła się na kontynencie północnoamerykańskim. Powstała prawdopodobnie w środkowym paleocenie jakieś 60 milionów lat temu. Jeszcze w tej samej epoce, między 58 a 55 milionów lat temu, dostały się do Eurazji, z której przewędrowały później do Afryki. Jeszcze w eocenie, jeśli nie wcześniej, powstała w Azji podrodzina gołyszków, której najstarsi przedstawiciele widnieją w zapisie kopalnym 40 milionów lat temu, a ich skamieniałości znaleziono w Kazachstanie i Chinach. W sumie odkryto dotychczas 9 wymarłych rodzajów i 47 wymarłych gatunków z tej podrodziny. Do jej najstarszych przedstawicieli należy chiński Eochenus ze środkowego eocenu. Kolejne znaleziska pochodzą z przełomu eocenu i oligocenu z Kazachstanu. Znalezione tam zęby zaliczono do rodzajów Tetracus, Tupaiodon i Ictopidium, zaliczanych do odrębnej podrodziny Tupaiodontinae. W późnym eocenie bądź wczesnym oligocenie wyodrębniła się podrodzina jeży (Erinaceidae). Nie wiadomo, kiedy rozwinęła ona kolce, jako że nie zachowują się one w zapisie kopalnym, linia prowadząca do dzisiejszych kolczastych jeży prawdopodobnie oddzieliła się we wczesnym miocenie. Żyjący wtedy Gymnurechinus cechował się wysokimi wyrostkami kolczystymi, długą szyją i długim pyskiem, co nie wskazuje na kolce chroniące ciało. Pewne amerykańskie znaleziska z Wyoming z eocenu mogą należeć do gołyszków, aczkolwiek pozostaje to przedmiotem kontrowersji, raczej nie było wtedy na tym kontynencie Galericinae.

We wczesnym oligocenie azjatyckie gołyszki dotarły do Europy, było to około 36 milionów lat temu. Początkowo były nieliczne, wymienia się rodzaje Neogymnurus i Tetracus, by większą różnorodność osiągnąć w kolejnej epoce mioceńskiej. Na przełomie oligocenu i miocenu pojawia się tu rodzaj Galerix, o rodowodzie prawdopodobnie tureckim, jako że skamieniałości z Turcji potwierdzają go jeszcze w późnym oligocenie. Badacze wyróżnili 6 gatunków, nim rodzaj zniknął w późnym miocenie. W oligocenie tez najprawdopodobniej gołyszki dotarły do Ameryki. Na terenie dzisiejszej Dakoty Południowej 26 milionów lat temu żyła Ocajila. W Turcji pod koniec epoki występował Galerix, znany też z wczesnego, a może i środkowego miocenu, z pozostałości znalezionych w Kazachstanie.

Najstarsze skamieniałości jeżowatych z Afryki kontynentu pochodzą z miocenu, liczą około 23 milionów lat. W środkowym i późnym miocenie szeroki zasięg występowania osiągnęły gołyszki. W Europie występowało w sumie 6 rodzajów z 32 gatunkami, z których najwięcej przypada właśnie na epokę mioceńską. Szeroko rozpowszechnione było Lantanotherium. Pojawiło się około 16 milionów lat temu, zanikło około 8. W Tajlandii żyła Thaiaguynura, a także przedstawiciele bezkolca i ryjówkojeżyka. W późnej epoce miocenu bezkolce żyły także w Chinach. Gołyszki nie zdołały jednak utrzymać szerokiego zasięgu, dzisiaj występują wyłącznie w Azji Południowo-Wschodniej. W miocenie, około 5 milionów lat temu, jeżowate zniknęły też z Ameryki Północnej. Pod koniec tej epoki obecny był już współczesny rodzaj jeż.

W oligocenie i miocenie żyły też Brachyerinicae, jak oligoceński Exallerix z Kazachstanu i Chin, w pierwszym z tych krajów znaleziony także w skałach wczesnomioceńskich, i też wczesnomioceński Ereberix z Kazachstanu, i także żyjący w podobnym okresie Synexallerix, który prócz tych dwu krajów pojawił się w zapisie kopalnym w Niemczech. Postexallerix zaś pojawia się w skałach z wczesnego i także środkowego miocenu z Mongolii. Grupa ta opanowała też Amerykę, gdzie znaleziono rodzaje Brachyerix i Metechinus.

Kolejna radiacja zaszła na przełomie miocenu i pliocenu. Prócz form wymarłych jak Mioechinus pojawiły się pochodzące od wspólnego niewyspecjalizowanego leśno-stepowego przodka linie prowadzące do współcześnie istniejących rodzajów: jeża, afrojeża, piaskojeża oraz linii rodzajów chinojeż i stepojeż. Dały one początek współczesnym gatunkom, powstającym allopatrycznie. Radiacja mogła wiązać się z osuszeniem się klimatu, które spowodowało też wymieranie wilgociolubnych gołyszków, dzisiaj ograniczonych do wilgotnych lasów Azji Południowo-Wschodniej. Tymczasem jeże opanowały tereny suche i otwarte, na których kolce umożliwiały im obronę przed drapieżnikami. Kryzys mesyński umożliwił afrojeżowi rozprzestrzenianie się w Afryce. Skamieniałości z Afryki są ogólnie rzadkie, obejmują Amphechinus, Schizogalerix. Ten ostatni wyewoluował prawdopodobne na terenie dzisiejszej Turcji w środkowej epoce mioceńskiej, rozprzestrzenił się następnie na zachód na tereny Grecji i Austrii, a później dotarł aż do Szwajcarii i Francji. Zróżnicował się na 3 główne linie obejmujące w sumie 11 gatunków. Z kolei w południowych Włoszech żył Deinogalerix. Mógł osiągać długość głowy i tułowia 56 cm, co czyni go największym przedstawicielem rodziny. Jeż jeszcze na początku plejstocenu zasiedlał głównie Europę i Azję Mniejszą, zaczął następnie swą drogę na wschód, być może korzystając z pasa lasów liściastych, w końcu pojawił się nowy gatunek jeż amurski.

Różni autorzy proponowali różne hipotezy wyjaśniające filogenezę jeżowatych. He i współpracownicy w 2012 przeanalizowali mtDNA oraz 135 cech morfologicznych 22 przedstawicieli jeżowatych oraz dobierając 5 grup zewnętrznych. Autorzy podkreślają potwierdzenie obu podrodzin oraz brak jednoznacznego związku pomiędzy wyglądem zewnętrznym a genetyką. Przy rozłącznym analizowaniu tych dwóch zbiorów danych uzyskali niezgodne drzewa. Po połączeniu danych zaprezentowali w końcu następujący kladogram (znacznie uproszczono, zmodyfikowano):

Afrojeż algierski, Baleary. Gatunek w geologicznej skali czasu pojawił się na wyspach niedawno

	Solenodon paradoxus
	Talpa europaea Crocidura rossula, Episoriculus fumidus, Sorex unguiculatus Chinosorex gymnurus Podogymnura truei, Podogymnura aureospinula Neohylomys hainanensis Neotetracus sinensis Hylomys suillus, Hylomus parvus, Hylomus megalotis Atelerix albiventris Erinaceus amurensis Atelerix sclateri Atelerix algirus, Atelerix frontalis Erinaceus concolor, Erinaceus europaeus Paraechinus aetiopicus Hemiechinus auritus Mesechinus hughi, Mesechinus dauricus

Rozmieszczenie geograficzne

Jeż wschodni zamieszkujący Ukrainę

Jeżowate żyją w Europie, Azji, Afryce oraz w Nowej Zelandii. W tym ostatni miejscu zostały introdukowane, podczas gdy w Europie, Azji i Afryce zamieszkują naturalnie. Zasiedlają naturalnie liczne wyspy takie jak Borneo, Korsyka, Wielka Brytania, Irlandia, Kharg, Labuan, Rodos, Sardynia, Sycylia, Mindanao, Hajnan, Dżerba, Dinagat, Jawa, Sumatra, Tumb, Tioman. Natomiast wyspy, gdzie je introdukowano, to wśród wspomnianej Nowej Zelandii także Cypr, Azory, Baleary, Wyspy Kanaryjskie. W przeszłości jeżowate zamieszkiwały także Amerykę Północną, na co wskazują znajdowane tam ich skamieniałości.

Zdarzają się obszary sympatrycznego występowania różnych gatunków. Na przykład w Tunezji afrojeż algierski współwystępuje z piaskojeżem etiopskim. W Syrii jeż anatolijski sąsiaduje ze stepojeżem uszatym i piaskojeżem etiopskim. Obszary sympatrii występują również w Rosji (jeż zachodni i wschodni) i Chinach (jeż amurski, Mesechinus hughi, stepojeż uszaty, chinojeż dauryjski). Na takich obszarach różne gatunki zamieszkują zwykle odmienne siedliska, co ogranicza konkurencję. We wspomnianej Syrii piaskojeż etiopski zasiedla pustynię, stepojeż uszaty stepy i ogrody, jeż anatolijski zaś wybrzeża. W Moskwie odnotowano krzyżowanie jeża zachodniego ze wschodnim.

Ekologia

Jeżowate zasiedlają rozmaite siedliska. Spotyka się je na pustyniach i półpustyniach. Zamieszkują stepy, tereny porośnięte trawą i roślinnością krzewiastą. Zasiedlają także lasy, zwłaszcza liściaste, tworzące odpowiednią dla nich ściółkę, unikają zaś iglastych, zasiedlają też lasy mangrowe. Spotyka się je w dolinach rzecznych. Nie stronią od siedlisk zmodyfikowanych ręką ludzką, zamieszkując ogrody, parki i tereny rolnicze. Zupełnie mniejsza różnorodność siedlisk dotyczy gołyszków, zasiedlających tereny klimatu zwrotnikowego bądź podzwrotnikowego, położone na wysokości od poziomu morza do 3400 m, najczęściej porosłe wilgotnym lasem, choć obserwowane są i w bardziej suchych miejscach. Gołyszek właściwy prowadzić może częściowo wodny tryb życia.

Tryb życia

Jeżowate wiodą lądowy, nocny tryb życia. Niemniej niektóre z nich zachowują aktywność za dnia, czego przykładem niektóre jeże, gołyszek właściwy i bezkolec krótkoogonowy, które żerują w dzień.

Jeże poruszają się na czterech kończynach. Potrafią biec z prędkością 20 m na minutę. W razie potrzeby potrafią wspiąć się na mur, nawet na wysokość 2 m, co zajmuje im kilka sekund. Potrafią też zwinięte w kule sturlać się ze wzgórza. Są dobrymi pływakami. Jak zauważa Best, dotyczy to także jeży zamieszkujących tereny suche, W wodzie pływają pieskiem, a po opuszczeniu jej strzepują wodę również jak pies. Potrafią dzięki temu przebyć nawet rwące strumienie. Na Nowej Zelandii obserwowano jeże przepływające wody stojące o szerokości 3 m. Większość z nich potrafi się wspinać.

Za kryjówki służą im nory w ziemi, pod korzeniami, pniami, kamieniami, termitiery. Jeże sprawnie kopią nory w ziemi, zwłaszcza piaskojeż indyjski czy stepojeż uszaty. W radżastańskiej pustyni kopanie zaczynają od uderzeń na boki w piach przednimi łapami, po czym wykopują go tylnymi. Do nory wchodzą głową do przodu, wychodzą podobnie. Nie wiadomo, jak radzą sobie z tym gołyszki.

Zaniepokojone jeże przywierają do podłoża, chronione przez swoje kolce. W razie eskalującego zagrożenia dzięki luźnemu połączeniu kolczastej skóry z wnętrzem ciała oraz podskórnym mięśniom panniculus carnosus potrafią zwinąć się w kule, ochraniającą również ogon, pozostawiając na zewnątrz kolce, nastroszone w różne strony. U niektórych gatunków uszy zasłaniają wtedy oczy, czyni tak stepojeż uszaty czy stepojeż obroźny. Jeże potrafią wytrzymać taką pozycję wiele godzin, co zwykle daje im skuteczną obronę przed drapieżnikami. Niemniej zdarzają się mięsożercy potrafiący rozbroić zwiniętego w kulę jeża, umieją to lisy czy borsuki. Po ustąpieniu zagrożenia panniculus carnosus relaksuje się, a liczne niewielkie mięśnie leżące nad nim przywracają poprzednią pozycję.

Nie wyjaśniono natomiast celu, w jakim jeżowate namaszczają się swą pienistą śliną. Zachowanie to pojawia się w konkretnych sytuacjach, kiedy zwierzę napotka nieprzyjemny zapach, innego jeżowatego, mocz, kał psa, żółwie, ropuchy, ryby, lisie futro, jedzenie dla kotów, pierścienice, jaja, kawę, śmietanę, ludzki pot, kleje, lakiery, taśmę izolacyjną, smołę, sadzę, wełnę, bawełnę, nylon, niektóre części roślin, perfumy, kosmetyki, papier, szkło. Jeże zaczynają wpierw wąchać, potem żują i liżą się, pokrywając swe ciało śliną, dzięki dziwacznym ruchom dostając się do pozornie niedostępnych okolic swego ciała. Niekiedy robią tak 1–2 razy, kiedy indziej zajmuje im to godzinę i więcej, a zajęte ślinieniem się, nie zwracają uwagi na otoczenie. Obserwowano to u osobników różnych gatunków jeży, obu płci, osobników dorosłych i jeszcze ślepych młodych, w samotności i w towarzystwie innych osobników.

Zagrożenia i ochrona

Wszystkie gatunki jeżowatych występujących w Polsce podlegają ochronie częściowej.

Zobacz też

• ssaki Polski

Bibliografia

• Don ED.E. Wilson Don ED.E., Rusell AR.A. Mittermeier Rusell AR.A., Handbook of the Mammals of the World, t. 8. Insectivores, Sloth and Collugos, Barcelona: Lynx Edicions in association with Conservation International and IUCN, 2018, ISBN 978-84-16728-08-4  (ang.). Brak numerów stron w książce
• Kazimierz Kowalski: Ssaki, zarys teriologii. Warszawa: PWN, 1971. Brak numerów stron w książce
• Ciszek, D. & P. Myers: Erinaceidae. (on-line), Animal Diversity Web, 2000. [dostęp 2008-05-03]. (ang.).
• Wilson Don E. & Reeder DeeAnn M. (red.). 2005.: Mammal Species of the World. A Taxonomic and Geographic Reference (Wyd. 3.), Johns Hopkins University Press. [dostęp 2007-12-04]. [zarchiwizowane z tego adresu (22 marca 2008)]. (ang.).
• Erinaceidae, [w:] Integrated Taxonomic Information System [dostęp 2007-12-04]  (ang.).
• Mały słownik zoologiczny: ssaki. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1978. Brak numerów stron w książce
• J.S. Zijlstra, Home, Hesperomys project (Version 23.8.1), DOI: 10.5281/zenodo.7654755 [dostęp 2023-10-22]  (ang.).strona główna serwisu

Linki zewnętrzne

• Strona Polskiego Stowarzyszenia Ochrony Jeży „NASZE JEŻE". naszejeze.org. [zarchiwizowane z tego adresu (2009-09-27)].