Kasztelania bydgoska
Kasztelania bydgoska – Kasztelania bydgoska została utworzona w latach 20. XIII wieku prawdopodobnie przez pierwszego księcia Kujaw, Kazimierza Konradowica. Pierwszy urzędnik określany mianem kasztelana bydgoskiego pojawił się w źródłach pisanych w 1238 r.
Pierwotne terytorium kasztelanii bydgoskiej (XIII w.) obejmowało w przybliżeniu zachodnią połowę obecnego powiatu bydgoskiego. Od południa terytorium sąsiadowało z kasztelanią inowrocławską, od północy i wschodu z wyszogrodzką, a od zachodu z nakielską. Był to generalnie obszar ujęty przez naturalne granice: rzeki Brdę, Pływicę (dzisiaj ciąg jezior byszewskich)[1], Noteć, rzekę Zieloną[2]. Spójności terenów kasztelanii wykraczającej miejscami przez Brdę służyły cztery brody na rzece na odcinku od Koronowa do Bydgoszczy (Koronowo, Tryszczyn, Jachcice, Bydgoszcz)[3].
Po wojnie polsko-krzyżackiej, okupacji krzyżackiej i zwrocie terenów Polsce w 1337 r. kasztelania została niemal dwukrotnie powiększona poprzez wchłoniecie sąsiedniej kasztelanii wyszogrodzkiej[4] Odtąd wschodnią granicą terytorium kasztelanii była rzeka Wisła.
Przegląd kasztelanów bydgoskich
[edytuj | edytuj kod]Urząd kasztelana bydgoskiego największe znaczenie miał w XIII i początkach XIV wieku, kiedy kasztelania stanowiła podstawowy okręg administracyjny. Wówczas w hierarchii kasztelanów zachodniokujawskich bydgoski zajmował drugie miejsce po inowrocławskim. Duże znaczenie prestiżowe miał urząd również w I połowie XV wieku. Kasztelanowie tego czasu towarzyszyli królowi w objazdach kraju, będąc świadkami podpisanymi na dokumentach królewskich. Z tej strony dali się poznać m.in. kasztelan Grzymek z Cieślina (1400-1419), Tomasz z Pakości (1422-1425) i Mikołaj Kiełbasa z Tymieńca (1426-1435). Od II połowy XV wieku, gdy królewskie objazdy zastąpił sejm walny oraz sejmiki rola i atrakcyjność urzędu kasztelanów bydgoskich spadła. Ocenia się, że na Kujawach kasztelania bydgoska wraz z kruszwicką i kowalską stanowiły odpowiednik kasztelanii mniejszych w Wielkopolsce[5].
Urząd kasztelana był często początkiem do osiągania wyższych godności państwowych. Z mocy prawa kasztelan bydgoski miał zagwarantowane 95 miejsce w Senacie należąc do tzw. senatorów mniejszych[6]. Miał również prawo uczestniczyć w Sejmach. Pozostałe niższe urzędy ziemskie obsadzali miejscowi rycerze. Zostało to prawnie usankcjonowane przez przywilej koszycki w 1374 r. i następne przywileje. W 1772 r. Prusy zaanektowały m.in. powiat bydgoski, jednak godność kasztelana bydgoskiego nie przestała istnieć. Do końca Rzeczypospolitej polska kancelaria królewska wydawała akty nominacyjne na to stanowisko.
Kasztelanowie bydgoscy
[edytuj | edytuj kod]- Sulisław (Suzzlaus castellanus de Budegac) (wzmianka 28 czerwca 1238),
- Bogusław (wzmianka 25 lipca 1253 r.)
- Teodoryk Prus (ok. 1265–1268),
- Wojciech z Pęchowa (1268–1279),
- Mroczko z Rogowa z rodu Grzymalitów (1279–1284)[7],
- Dominik (23 czerwca 1286- 27 kwietnia 1292),
- Bartosz z Kościelca z rodu Leszczyców (wzmianka 8 maja 1294),
- Bałdrzych (2 lutego 1296–1299),
- Jarosław z Płonkowa z rodu Pomianów (15 grudnia 1305–14 marca 1306)[8],
- Przybysław z Leszcz (6 kwietnia 1315),
- Bogusza z rodu Leszczyców (2 kwietnia 1318–1326),
- Bogumił z Pakości z rodu Leszczyców (1326–23 stycznia 1330),
- Okupacja krzyżacka (1330–1337),
- Zarząd tymczasowy starostów wielkopolskich (1337–1347),
- Maciej z rodu Leszczyców (1347–1370),
- Mikołaj (1371–1374),
- Mikołaj ze Ściborza zwany Purcz – starosta Kujaw Inowrocławskich (1378–1399),
- Mikołaj z Pakości (1399–1400),
- Grzymisław (Grzymek) z Cieślina – przedtem stolnik inowrocławski (1402–1420),
- Tomasz (Tomek) z Pakości – starosta koniński i nakielski (1423–1426),
- Mikołaj Kiełbasa z Tymieńca – przedtem podczaszy poznański (1426–1444),
- Aleksander z Łabiszyna – (1448),
- Mikołaj Kościelecki ze Skępego – przedtem chorąży inowrocławski (1449–1451)[9],
- Mikołaj z Łabiszyna – przedtem podczaszy inowrocławski (1453),
- Jan Kościelecki – przedtem chorąży inowrocławski (1453–1454)[10],
- Nasław z Gogolina – przedtem podczaszy bydgoski (1455–1460),
- Stanisław Mozgawski (1464–1470),
- Mikołaj Gołańczewski herbu Topór[11],
- Maciej Grudziński herbu Grzymała (1486–1513),
- Abraham Zbąski herbu Nałęcz (1516–1528),
- Maciej Czarnkowski – starosta klecki (1532–1540),
- Janusz Kościelecki herbu Ogończyk (1543–1550),
- Sylwester Kretkowski herbu Dołęga (1550–1563),
- Stanisław Kościelecki herbu Ogończyk (od 1563),
- Adam Baliński herbu Ogończyk (1590–1601),
- Janusz Grzymułtowski herbu Nieczuja – starosta średzki (1602–1617),
- Jarosław Wojciech Sokołowski herbu Pomian – starosta radziejowski (1617–1621)[12],
- Abraham Ciświcki herbu Wieniawa (1621–1627)[13],
- Jan Sokołowski herbu Pomian – starosta radziejowski (1628–1636),
- Stanisław Sokołowski herbu Pomian – starosta dybowski (1643–1644)[14],
- Jan Sierakowski herbu Ogończyk – przedtem kasztelan santocki (1649),
- Franciszek Załęski (1650–1658)[15],
- Konstanty Lubstowski herbu Leszczyc – przedtem starosta kruszwicki (1657–1674),
- Andrzej Gąsiorowski herbu Ślepowron – starosta radziejowski(1678–1683),
- Andrzej Ignacy Niemojewski herbu Rola – przedtem cześnik inowrocławski (1685–1697),
- Michał Działyński herbu Ogończyk – przedtem chorąży pomorski (1702–1706)[16],
- Felicjan Krajewski herbu Jasieńczyk (1706 do śmierci w maju 1706),
- Mikołaj Olszowski – przedtem miecznik brzeski (1710–1713),
- Jakub Wysocki herbu Drya (1713–1720),
- Seweryn Trzebuchowski herbu Ogończyk – chorąży inowrocławski, uzyskał nominację w 1720, ale nie objął urzędu,
- Stanisław Garczyński – przedtem łowczy poznański (1720–1726)[17],
- Stanisław Kościelski herbu Ogończyk – przedtem kasztelan konarski kujawski (1726–1744)[18],
- Augustyn Gąsiorowski herbu Ślepowron – starosta radziejowski do 1750 (1745–1752),
- Michał Błeszyński herbu Oksza – przedtem chorąży wielki koronny (1752–1769),
- Ignacy Kościelski herbu Ogończyk[19] - przedtem chorąży bydgoski (1769–1790)[20],
- Ignacy Zakrzewski herbu Pomian – starosta radziejowski (1792–1793),
Zobacz też
[edytuj | edytuj kod]Przegląd bydgoskich jednostek administracyjnych:
- Kasztelania wyszogrodzka (1145-1314, Wyszogród – warownia zniszczona w 1330 r., w obrębie dzisiejszej Bydgoszczy)
- Księstwo bydgosko-wyszogrodzkie (1314-1323)
- Starostwo bydgoskie (1358-1780)
- Obwód Nadnotecki (1772-1807)
- Departament bydgoski (1807-1815)
- Rejencja bydgoska (1815-1920)
- Rejencja bydgoska (1939–1945)
- Województwo bydgoskie (tzw. duże) (1950-1975)
- Województwo bydgoskie (tzw. małe) (1975–1998)
- Województwo kujawsko-pomorskie (po 1999 r.)
Inne:
- Burmistrzowie i prezydenci Bydgoszczy (od 1362 r.) – organizacja samorządu miejskiego na przestrzeni lat, lista burmistrzów i prezydentów
- Bydgoscy urzędnicy ziemscy – urzędnicy ziemscy na ziemi bydgoskiej od początku XIV wieku do czasu I rozbioru Polski
- Wojewodowie bydgoscy (1945-1998)
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ w XIII wieku okresowo zachodnia granica kasztelanii przekraczała rzekę Pływicę obejmując m.in. wsie Wierzchucin, Popielewo, Krąpiewo
- ↑ niewielka rzeka niegdyś zwana Wierdzielewa w Puszczy Bydgoskiej
- ↑ Łbik Lech, Średniowieczne brody i przeprawy na dolnej Brdzie w okolicy Bydgoszczy, „Kronika Bydgoska”, t. XIX, 1998
- ↑ warownia Wyszogród została zniszczona przez Krzyżaków i nie odbudowana, lecz w kontekście zaniku urzędu kasztelana wyszogrodzkiego w 1314 r. być może już wtedy zastąpił go bydgoski
- ↑ Zyglewski Zbigniew. Późnośredniowieczne urzędy i urzędnicy...
- ↑ na 140 miejsc w Senacie
- ↑ mianowany przez Bolesława Pobożnego, był ściśle związany z dostojnikami wielkopolskimi
- ↑ ojciec kasztelana wyszogrodzkiego Jana z Płonkowa
- ↑ od 1453 r. przeniesiony na kasztelanię inowrocławską, późniejszy wojewoda inowrocławski i brzeski
- ↑ późniejszy starosta bydgoski i wojewoda inowrocławski
- ↑ Historia Bydgoszczy Tom I, oraz Zbigniew Zyglewski, Poźnośredniowieczne urzędy..., s. 36, uznają go za kasztelana bydgoskiego. Sobiesław Szybkowski, Ziemscy urzędnicy bydgoscy..., s. 39-40 wykazał, iż jest to błąd oparty na źle sformułowanej zapisce sporządzonej przez prof. Włodzimierza Dworzaczka w tzw. Tekach Dworzaczka
- ↑ PSB
- ↑ przeniesiony w 1627 r. na kasztelanię śremską
- ↑ PSB
- ↑ według Historii Bydgoszczy (tom I), należał w 1661 r. do senatorów popierających plany reformy państwa snute przez dwór królewski
- ↑ przeniesiony w 1706 r. na kasztelanię brzeskokujawską, zm. 1713
- ↑ przeniesiony w 1726 r. na kasztelanię inowrocławską, zm. w 1737 r.
- ↑ Urzędnicy kujawscy i dobrzyńscy..., s. 72, jako ostatnią wzmiankę o godności kasztelana podają rok 1740, zapewne był nim do chwili śmierci
- ↑ Historia Bydgoszczy, Tom I, podaje nazwisko Kościelecki
- ↑ Urzędnicy kujawscy i dobrzyńscy..., s. 72, jako ostatnią wzmiankę o godności kasztelana podają rok 1790, zapewne był nim do chwili śmierci
Bibliografia
[edytuj | edytuj kod]- Guldon Zenon: Podziały administracyjne Kujaw i ziemi dobrzyńskiej w XIII-XIV wieku, Warszawa-Poznań, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1974
- Historia Bydgoszczy, tom I, Do roku 1920, pod red. Mariana Biskupa, Warszawa-Poznań, Bydgoskie Towarzystwo Naukowe, 1991, s. 257, Aneks V, Kasztelanowie bydgoscy w latach 1466-1795
- Karczewska Joanna. Urzędnicy książąt kujawskich Leszka, Przemysława i Kazimierza Ziemysławowiców, część I, „Ziemia Kujawska”, tom XII, 1997
- Karczewska Joanna. Urzędnicy książąt kujawskich Leszka, Przemysława i Kazimierza Ziemysławowiców, część II, „Ziemia Kujawska”, tom XIII, 1998
- Szybkowski Sobiesław, Kujawska szlachta urzędnicza w późnym średniowieczu (1370-1501), Gdańsk, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, 2006, Aneks I, Kujawscy urzędnicy ziemscy za czasów Andegawenów i pierwszych Jagiellonów (1370-1501). Spisy, s. 459-460, Bydgoszcz - kasztelan
- Szybkowski Sobiesław. Ziemscy urzędnicy bydgoscy za Andegawenów i pierwszych Jagiellonów (1370-1492), „Ziemia Kujawska”, tom XIV, 2000-2001
- Śliwiński Błażej: Pogranicze kujawsko-pomorskie w XII-XIII wieku. Z dziejów Bydgoskiego i Wyszogrodzkiego w latach 1113-1296, Warszawa-Poznań, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1989
- Urzędnicy kujawscy i dobrzyńscy XVI-XVIII wieku. Spisy, opracowali Krzysztof Mikulski, Wojciech Stanek przy współudziale Zbigniewa Górskiego, Ryszardza Kabacińskiego, Kórnik, Biblioteka Kórnicka, 1990
- Zyglewski Zbigniew. Późnośredniowieczne urzędy i urzędnicy w powiecie bydgoskim. Urzędnicy ziemscy – starostowie, burgrabiowie, „Prace Komisji Historii Bydgoskiego Towarzystwa Naukowego”, tom 16, Bydgoszcz jako ośrodek administracyjny na przestrzeni wieków. Zbiór studiów, pod red. Zdzisława Biegańskiego, Włodzimierza Jastrzębskiego, 1998.