Megiddo
 Tell Megiddo | |
| Państwo | |
|---|---|
| Położenie | |
| Siedziba | |
| Data utworzenia |
1966 |
Położenie na mapie Izraela  | |
 32°35′06″N 35°11′03″E/32,585000 35,184167
| |
| Strona internetowa | |
Megiddo (hebr. מגידו, arab. تل المتسلم, Tell el-Mutesellim; pol. Miejsce tłumów) – starożytne miasto i stanowisko archeologiczne znajdujące się w Dolnej Galilei, na północy Izraela. Od 1966 roku obszar chroniony jest przez Park Narodowy Megiddo (hebr. גן לאומי תל מגידו; ang. Megiddo National Park). W 2005 roku obszar został zarejestrowany wraz z ruinami miast Chasor i Beer Szewa na liście światowego dziedzictwa kultury UNESCO.
Położenie
[edytuj | edytuj kod]
Wzgórze Tell Megiddo wznosi się na wysokość 167 m n.p.m. u północnego wylotu z Wadi Ara do Doliny Jezreel, w Dolnej Galilei na północy Izraela. Po stronie zachodniej wznosi się płaskowyż Wyżyny Manassesa. Wśród tamtejszych wzgórz dominuje Giwat Joszijahu (235 m n.p.m.), z którego zboczy spływa strumień Megiddo. Po stronie południowej znajduje się wadi strumienia Keini, natomiast na wschodzie rozciąga się urodzajna Dolina Jezreel. Na południowy zachód od wzgórza jest położony kibuc Megiddo.
Historia
[edytuj | edytuj kod]
| Obiekt z listy światowego dziedzictwa UNESCO | |
| |
| Państwo | |
|---|---|
| Typ |
kulturowy |
| Spełniane kryterium |
II, III, IV, VI |
| Numer ref. | |
| Region[b] |
Azja i Pacyfik |
| Historia wpisania na listę | |
| Wpisanie na listę |
2005 |
Wzgórze Tell Megiddo jest stanowiskiem archeologicznym typu tell. Odkryto na nim 20 kolejnych warstw historycznych. Samo wzgórze wznosi się zaledwie 60 metrów powyżej dna Doliny Jezreel, jednak zajmuje strategiczną pozycję na skrzyżowaniem ważnych dróg prowadzących z Zatoki Hajfy do Bet Sze’an i Doliny Jordanu, oraz z równiny Szaron do Wzgórz Golan i dalej do Damaszku.
Jeszcze w starożytności dostrzeżono znaczenie tego miejsca, które umożliwiało sprawowanie kontroli nad skrzyżowaniem szlaków handlowych i stanowiło klucz do obrony Doliny Jordanu (od południa) i równiny przybrzeżnej (od północy)[1]. Kontrola nad wejściem do Wadi Ara umożliwiała czerpanie zysków ze starożytnego szlaku handlowego Via Maris, łączącego Egipt z Asyrią. Dodatkowym korzystnym czynnikiem była żyzność ziem Doliny Jezreel oraz dostępność wody i innych potrzebnych surowców w okolicy.
Wszystko to razem powodowało, że już od najdawniejszych czasów Tell Megiddo było zamieszkane. Najstarsze ślady osadnictwa pochodzą z chalkolitu z IV tysiąclecia p.n.e. W owym czasie istniała tutaj niewielka wioska[2]. Na początku III tysiąclecia p.n.e. (epoka brązu) Megiddo było już miastem otoczonym murami obronnymi. Domy były położone przy utwardzonych ulicach, które z czasem wyposażono w kanalizację[3].
W XX wieku p.n.e. Megiddo było warownym miastem z bogatą świątynią. Całe miasto zajmowało powierzchnię około 20 hektarów, a na wzgórzu wznosiła się cytadela. Większość ludności mieszkała na wschodnich zboczach wzgórza, chroniąc się w cytadeli w razie niebezpieczeństwa.
Po kolejnej przebudowie miasta zauważalne jest wyodrębnienie się władzy świeckiej od religijnej – powstał pałac w pobliżu bramy miejskiej. Prace archeologiczne odkryły między innymi tzw. „wyżynę” kananejską – wielki kopiec o charakterze kultowym (XIX wiek p.n.e.), system zaopatrzenia miasta w wodę, mury obronne wraz z bramami, zbudowane w podobny sposób jak w Gezer i Chasor. Nazwa miasta Megiddo pojawia się w grupie egipskich tekstów złorzeczących z XX-XVIII wieku p.n.e.[4]
Warstwy archeologiczne z końca XIX wieku p.n.e. wskazują na upadek kultury miejskiej Megiddo. Na ruinach starożytnego miasta zamieszkała ludność koczownicza tworząca tymczasowe struktury budowlane. Okres ten jednak bardzo szybko minął, gdyż wykopaliska ujawniły kolejne ślady życia miejskiego z odnalezionymi fragmentami ceramiki[3].
W XVII wieku p.n.e. rozpoczęła się nowa era w historii Megiddo – miasto otrzymało status miasta-państwa. Wybudowano wówczas nowe fortyfikacje, powstał nowy pałac, przy którym zbudowano nową bramę. Zniszczenia kolejnej warstwy archeologicznej wskazują, że miasto zostało zniszczone. Wykopaliska z XVI wieku p.n.e. ujawniły bogaty zbiór narzędzi oraz rozbudowane wschodnie skrzydło pałacu. Jednak do najciekawszych artefaktów należy zbiór rzeźb z kości słoniowej pochodzący z Egiptu i Lewantu. Zbiór nosi nazwę „Kość słoniowa z Megiddo” i zawiera 380 rzeźbionych przedmiotów. Do najpiękniejszych należy kwadratowa rzeźba z wizerunkami lwów i sfinksów[3]. Na początku XV wieku p.n.e. miasto weszło w koalicję z Kananejczykami, którzy mieli wsparcie militarne imperium Mitanni. W 1478 roku p.n.e. Megiddo otwarcie wystąpiło przeciwko władzy egipskiej. Doszło wówczas do bitwy pod Megiddo, w której wojska faraona Totmesa III rozbiły koalicję książąt syryjskich. Samo miasto zostało zdobyte i zniszczone[5]. Megiddo szybko stało się twierdzą i ważnym ośrodkiem egipskiej administracji w regionie. Następnie Megiddo pojawia się w listach z Amarna, które są datowane na XIV wiek p.n.e. (EA 234, 242, 243, 244, 245, 246, 248 i 365)[6]. Około 1350 roku p.n.e. miasto zostało ponownie zniszczone i odbudowane. W połowie XIII wieku p.n.e. na tutejsze wybrzeża zaczęły napływać „ludy morza”, za których sprawą Megiddo zostało zniszczone[7].
Mniej więcej w tym okresie doszło do podboju Kanaanu przez Hebrajczyków. Wówczas to Megiddo po raz pierwszy pojawia się w Biblii. Podczas podboju ziemi, Jozue pokonał między innymi króla Megiddo[a]. Podczas podziału Ziemi Izraela pomiędzy plemiona, Megiddo wraz z mieszkańcami przypadło plemieniu Manassesa[b], Izraelici nie zdołali jednak zdobyć samego miasta. Z upływem czasu mieszkańcy Megiddo uznali zwierzchność Izraelitów nad sobą i pracowali przy różnych pracach publicznych[c]. Walka z Kananejczykami była kontynuowana także po śmierci Jozuego, jednak Megiddo nie zostało zdobyte i przez długie lata pozostawało ono w rękach Kananejczyków oraz Filistynów[d][8]. Z racji swojego położenia, w pobliżu Megiddo dochodziło do licznych bitew, które często rozstrzygały o losach całych wojen[e]. W drugiej połowie X wieku p.n.e. miasto zostało splądrowane przez egipskie wojska faraona Szeszonka I, który jednak szybko wycofał się z tego obszaru[8]. Dopiero za czasów króla Dawida miasto weszło w skład Królestwa Izraela, a swój największy rozkwit osiągnęło pod panowaniem króla Salomona[f]. Salomon rozbudował miasto, które zajmowało wówczas powierzchnię około 6 hektarów, oraz otoczył je potężnymi murami o szerokości 3,5 metrów i wysokości 6 metrów[g]. Pusta przestrzeń pozostawiona we wnętrzu murów, służyła jako magazyny. Przy wschodniej bramie powstał nowy pałac, a po stronie zachodniej wybudowano cztery duże budynki administracyjne. Miasto było prawdziwym klejnotem królestwa Izraelitów, nazywanym Miastem Rydwanów[9].
Po rozpadzie królestwa, Megiddo weszło w skład północnego Królestwa Izraela. Za panowania króla Omri w IX wieku p.n.e. wybudowano nową bramę obronną, a z czasów króla Achaba pochodzą stajnie mogące pomieścić nawet kilka tysięcy koni do rydwanów. Rozbudowując fortyfikacje wykopano głęboki tunel podziemny umożliwiający dostęp do źródeł wody[10]. W 841 roku p.n.e. w Megiddo zmarł król judzki Ochozjasz[h]. Około 835 roku p.n.e. Królestwo Izraela najechał asyryjski król Chazael, który zniszczył Megiddo i całe północne królestwo.
Następni królowie izraelscy zręcznie odzyskali utracone terytorium i rozpoczęli odbudowę zniszczonej twierdzy. Za czasów Jeroboama II Megiddo odzyskało swoje znaczenie. Miasto zbudowano w oparciu o sieć równoległych i przecinających się ulic. Wykopaliska odkryły duże silosy na zboże. Jednak słabość ówczesnych fortyfikacji wskazuje na osłabienie militarne i gospodarcze, co było charakterystyczne dla końcowej fazy istnienia Królestwa Izraela.
Po śmierci króla Jeroboama II doszło do wewnętrznej walki o władzę, dzięki czemu Asyryjczycy z łatwością podbili Izrael. W 734 roku p.n.e. Megiddo zostało zdobyte, jednak tym razem nie zniszczono go. Miasto zostało przekształcone w nowe centrum asyryjskiej administracji, a tutejsze stajnie koni były siedzibą elitarnej jednostki jazdy asyryjskiej. Prowadziła ona wojny z położonym na południu Królestwem Judy. Podczas panowania króla judzkiego Jozjasza doszło do załamania potęgi Asyrii. Jozjasz podjął próbę powstrzymania Egiptu przed zajęciem obszarów dawnego północnego Królestwa Izraela i zastąpił drogę wojskom faraona Necho II pod Megiddo w 609 roku p.n.e.[i] Bitwa pod Megiddo zakończyła się klęską, a sam król poległ[j]. Miasto Megiddo zostało zniszczone i nigdy już nie odzyskało swojej świetności[11].
W warstwie wykopalisk z VI wieku p.n.e. widnieją pozostałości niewielkiego fortu, który zapewne pełnił funkcję koszarów wojsk perskich. Fort został opuszczony wraz z upadkiem Persji. O mieście Megiddo wspominał jeszcze prorok Zachariasz w jednym ze swoich proroctw[k]. Nowy Testament używa nazwy tego miasta jako symbolu dla ostatniej bitwy: Har-Magedon („wzgórze Megiddo”)[l].
Pod koniec IV wieku p.n.e. wojska macedońsko-greckie podbiły Azję Mniejszą, Syrię i Fenicję. Aleksander Macedoński założył w Megiddo nowe miasto, było ono jednak położone już poza starożytnym wzgórzem Tell Megiddo. Przetrwało ono do czasów stłumienia w 135 roku n.e. żydowskiego powstania Bar-Kochby przez rzymian. Rzymski cesarz Hadrian rozkazał wówczas zbudowanie przy tutejszym skrzyżowaniu dróg obozu nazwanego Legio (pol. Legion). W ten sposób Rzymianie strzegli strategicznego przejścia Wadi Ara, oraz kontrolowali linię komunikacyjną łączącą nadmorską równinę z Doliną Jezreel[12]. Gdy w III wieku rzymskie wojska zostały wycofane, Legio stało się miastem o nazwie Maximianopolis, na cześć cesarza Maksymiana[13].
Po podboju muzułmańskim nazwę osady zmieniono na Ladżdżun (arabskie słowo „ladżdżun” wywodzi się z rzymskiego „legio”, i oznacza legion)[14]. Krzyżowcy przywrócili mu rzymską nazwę Legio, ale używali także nazw Ligum i le Lyon. W 1182 roku miasto ponownie zajęli muzułmanie, którzy powrócili do nazwy Ladżdżun.
W 1596 roku miasto Ladżdżun zostało włączone do Imperium osmańskiego. Walki wewnętrzne toczone w drugiej połowie XVIII wieku spowodowały stopniowy upadek miasta, i jego degradację do statusu wioski[15]. W trakcie działań wojennych I wojny światowej doszło w pobliżu do bitwy pod Megiddo (1918). Brytyjskie wojska złamały opór Turków i przejęły kontrolę nad Palestyną. W 1922 roku formalnie utworzono Brytyjski Mandat Palestyny.
Podczas I wojny izraelsko-arabskiej pod koniec maja 1948 roku siły żydowskie zajęły i zniszczyły arabską wioskę Ladżdżun[16]. Na początku 1949 roku powstał tutaj żydowski kibuc Megiddo[17]. Kiedy w 1964 roku papież Paweł VI odwiedził Izrael Izrael, ze względu na znaczenie Megiddo dla judaizmu i chrześcijaństwa, wybrał to miejsce na spotkanie z prezydentem Izraela Zalmanem Szazarem i premierem Lewim Eszkolem. Dla ochrony parku archeologicznego w styczniu 1966 roku utworzono Park Narodowy Megiddo[18]. Miejsce to zostało w 2005 roku wpisane na listę światowego dziedzictwa kultury UNESCO (wraz z ruinami miast Chasor i Beer Szewa)[19].
Asyryjska prowincja Megiddo
[edytuj | edytuj kod]Asyryjska prowincja Megiddo utworzona została z północnej części królestwa Izraela po tym, gdy ziemie te zostały zdobyte i przyłączone do Asyrii przez króla Tiglat-Pilesera III (744–727 p.n.e.)[20]. O wydarzeniach tych milczą wprawdzie inskrypcje tego władcy, ale wzmianka o nich znalazła się w Biblii (2 Krl 15,29)[21]. Przypuszcza się, iż miały one miejsce w 732 r. p.n.e., w trakcie wyprawy wojennej Tiglat-Pilesara III, która doprowadziła do zajęcia i zaanektowania Damaszku[21]. Stolicą nowej prowincji stało się miasto Megiddo (asyryjskie Magiddû), które dało prowincji swą nazwę[21]. Prowincja wzmiankowana jest w tekstach administracyjnych z czasów panowania Sargona II (722–705 p.n.e.)[21]. Gubernator Megiddo o imieniu Issi-Adad-anenu pełnił za rządów Asarhaddona (680–669 p.n.e.) urząd limmu w 679 r. p.n.e.[21][22]
Praca archeologiczne
[edytuj | edytuj kod]Pierwsze wykopaliska archeologiczne w Megiddo przeprowadzono w latach 1903–1905. Prowadził je amerykański archeolog Gottlieb Schumacher. W latach 1925–1939 były one kontynuowane przez wyprawę archeologiczną z University of Chicago, dzięki wsparciu finansowemu Johna Rockefellera. W latach 1960–1967 wykopaliskami kierował Jigael Jadin. Od 1994 roku nadzór nad pracami sprawuje Uniwersytet Telawiwski, oraz archeolodzy Israel Finkelstein i David Ussishkin[19]. Prace archeologiczne odsłoniły pozostałości z dwudziestu odrębnych okresów historycznych od 4000 do 400 roku p.n.e. Dostrzeżenie jednak dawnej świetności tego starożytnego miasta wymaga obecnie dużej wyobraźni, ponieważ pozostały po nim jedynie ruiny[23][24].
Park narodowy
[edytuj | edytuj kod]-
Mapa turystyczna wzgórza Tell Megiddo -
Makieta starożytnego miasta Megiddo -
Pozostałości kananejskiej bramy miejskiej Megiddo -
Okrągły ołtarz ze starożytnej świątyni w Megiddo -
Ruiny Megiddo -
Kamienne bloki -
Tablica z opisem północnego pałacu -
Tablica z opisem bramy miejskiej -
Rekonstrukcja muru przy bramie -
Spichlerz zbożowy w Megiddo -
Zejście do podziemnego tunelu -
Podziemny tunel wodny -
Tablica informacyjna z opisem systemu wodnego miasta -
Artefakty znalezione w Megiddo -
Mapa miasta Megiddo -
Nowoczesna rzeźba starożytnego rydwanu -
Nowoczesna rzeźba konia z tutejszej stajni -
Park Narodowy Megiddo
.jpg)
.jpg)
_0681_(520317265).jpg)
Park Narodowy
[edytuj | edytuj kod]Park Narodowy Megiddo chroni cały obszar stanowiska archeologicznego Tell Megiddo. Można tu podziwiać ruiny starożytnego miasta, z pozostałościami domów, murów i bram miejskich. Przy zwiedzaniu pomocne są tablice informacyjne objaśniające co znajdowało się w zagłębieniach i pagórkach terenu. W tutejszym muzeum można zobaczyć makietę dawnego miasta oraz audiowizualną prezentacją.
Niezwykłym obiektem jest zachowany w całości system zaopatrywania miasta w wodę. Powstał on w IX wieku p.n.e. i składa się z 30-metrowego podziemnego szybu wykutego w litej skale, połączonego z 70-metrowej długości tunelem. Łączył się on z zamaskowanym systemem dostarczającym wodę z okolicznych strumieni i źródeł. W ten sposób woda była dostępna w mieście bez potrzeby wychodzenia na zewnątrz murów. System jest dowodem imponującej zaradności i wysokich umiejętności inżynierskich. Współcześnie tunelem nie płynie woda i można go zwiedzać[25].
Teren Parku jest dostępny dla zwiedzających przez cały rok. Czas zwiedzania wynosi około 1–2 godzin. Jest tutaj sklep z pamiątkami oraz bar. Teren jest dostępny dla osób niepełnosprawnych. Ze wzgórza roztacza się panorama na Dolinę Jezreel[26].
Współpraca
[edytuj | edytuj kod]Miejscowość partnerska:
Zobacz też
[edytuj | edytuj kod]Uwagi
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Zobacz: Księga Jozuego 12,21: „jeden król Tanak; jeden król Megiddo;”. Tłumaczenie według Biblii Tysiąclecia.
- ↑ Zobacz: 1 Księga Kronik 7,29: „W rękach synów Manassesa były: Bet-Szean i miejscowości przynależne, Taanak i miejscowości przynależne, Megiddo i miejscowości przynależne, Dor i miejscowości przynależne. W tych mieszkali synowie Józefa, syna Izraela.”. Tłumaczenie według Biblii Tysiąclecia.
- ↑ Zobacz: Księga Jozuego 17,7-13: „ (7) Granica Manassesa ciągnęła się od strony Asera do Mikmetat, położonego na wschód od Sychem, i szła na prawo <ku Jaszib>przy źródle Tappuach. (8) Okolica Tappuach należała do Manassesa, ale Tappuach na granicy Manassesa należało do Efraima. (9) Granica schodziła do potoku Kana (na południe od potoku były miasta efraimskie, prócz tych, które miał Efraim, wśród miast Manassesa, a ziemia Manassesa znajdowała się na północ od potoku) i biegła ku morzu. (10) Ziemia położona na południe należała do Efraima, na północ zaś – należała do Manassesa, a granicą było morze. Z Aserem graniczyli na północy, a z Issacharem na wschodzie. (11) Manasses w działach Issachara i Asera posiadał Bet-Szean z przynależnymi miejscowościami, Jibleam z przynależnymi miejscowościami, mieszkańców Dor z przynależnymi miejscowościami, mieszkańców Endor z przynależnymi miejscowościami, mieszkańców Tanak i mieszkańców Megiddo z przynależnymi miejscowościami oraz trzecią część Nafat. (12) Nie mogli jednak synowie Manassesa wziąć w posiadanie tych miast i dlatego Kananejczycy pozostali w tym kraju. (13) Gdy Izraelici stali się silniejsi, zmusili Kananejczyków do robót publicznych, lecz ich nie wypędzili.”. Tłumaczenie według Biblii Tysiąclecia.
- ↑ Zobacz: Księga Sędziów 1,27: „Natomiast Manasses nie zdobył Bet-Szean i miejscowości przynależnych ani Tanaku i miejscowości przynależnych, ani [nie wypędził] mieszkańców Dor i miejscowości przynależnych, ani mieszkańców Jibleam i miejscowości przynależnych, ani mieszkańców Megiddo i miejscowości przynależnych. Kananejczycy mieszkają w tej ziemi aż do dnia dzisiejszego.”. Tłumaczenie według Biblii Tysiąclecia.
- ↑ Zobacz: Księga Sędziów 5,19: „Nadeszli królowie i walczyli, walczyli wtedy królowie Kanaanu w Tanak nad wodami Megiddo, lecz nie zabrali srebra jako łupu.”. Tłumaczenie według Biblii Tysiąclecia.
- ↑ Zobacz: 1 Księga Królewska 4,1-12: „(1) Król Salomon był królem nad całym Izraelem. (2) A oto jego dostojnicy na najwyższych urzędach: Azariasz, syn Sadoka, kapłan. (3) Elichoref i Achiasz, synowie Sziszy, pisarze; Joszafat, syn Achiluda, pełnomocnik. (4) Benajasz, syn Jojady, wódz wojska; Sadok oraz Abiatar, kapłani. (5) Azariasz, syn Natana, przełożony nadzorców, i Zabud, syn kapłana Natana, zaufany króla. (6) Achiszar, zarządca pałacu, i Adoniram, syn Abdy, przełożony robotników pracujących przymusowo. (7) Ponadto Salomon miał nad całym Izraelem dwunastu nadzorców do zaopatrywania w żywność króla i jego dworu. Każdy z nich miał dostarczać żywność przez miesiąc w roku. (8) A oto ich imiona: Ben-Chur na górze Efraima. (9) Ben-Deker w Makas, Szaalbim, Bet-Szemesz, Elon, Bet-Chanan. (10) Ben-Chesed w Arubot, do którego należało Soko i cała ziemia Chefer. (11) Ben-Abinadab miał wszystkie wzgórza koło Dor, a za żonę miał Tafat, córkę Salomona. (12) Baana, syn Achiluda – Tanak, Megiddo aż poza Jokmeam i całe Bet-Szean za Jizreel aż do Abel-Mechola koło Sartany.”. Tłumaczenie według Biblii Tysiąclecia.
- ↑ Zobacz: 1 Księga Królewska 9,14-15: „(14) Jednak Hiram dostarczył królowi sto dwadzieścia talentów złota. (15) To było funduszem robót przymusowych, które król Salomon podjął celem budowy świątyni Pańskiej, swego pałacu Millo, murów jerozolimskich, Chasor, Megiddo i Gezer.”. Tłumaczenie według Biblii Tysiąclecia.
- ↑ Zobacz: 2 Księga Królewska 9,27: „Kiedy Ochozjasz, król judzki, zobaczył to, uciekał drogą na Bet-Haggan. Lecz Jehu ścigał go i rozkazał: Także jego zabijcie! Zranili go więc na jego rydwanie u wejścia do Gur, które leży przy Jibleam. A on uciekał dalej do Megiddo, gdzie umarł.”. Tłumaczenie według Biblii Tysiąclecia.
- ↑ Zobacz: 2 Księga Kronik 35,22: „Jozjasz jednak nie odwrócił się od niego i postanowił z nim walczyć. Nie usłuchał słów Neko, pochodzących z ust Bożych, i wystąpił do walki na równinie Megiddo.”. Tłumaczenie według Biblii Tysiąclecia.
- ↑ Zobacz: 2 Księga Królewska 23,29-30: „(29) Za jego czasu faraon Neko, król egipski, wyruszył do króla asyryjskiego nad rzekę Eufrat. Gdy król Jozjasz wyszedł przeciw niemu, Neko spowodował jego śmierć w Megiddo, zaraz przy pierwszym spotkaniu. (30) Słudzy jego odwieźli na rydwanie jego zwłoki z Megiddo, sprowadzili je do Jerozolimy i pochowali w jego grobowcu. Lud kraju wziął Joachaza, syna Jozjasza, namaścił go i obrał królem w miejsce jego ojca.”. Tłumaczenie według Biblii Tysiąclecia.
- ↑ Zobacz: Księga Zachariasza 12,11: „W owym dniu będzie wielki płacz w Jeruzalem, podobny do płaczu w Hadad-Rimmon na równinie Megiddo.”. Tłumaczenie według Biblii Tysiąclecia.
- ↑ Zobacz: Apokalipsa św. Jana 16,16: „I zgromadziły ich na miejsce, zwane po hebrajsku Har-Magedon”. Tłumaczenie według Biblii Tysiąclecia.
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ zbiorowa 1991 ↓, s. 306.
- ↑ Sanger 2000 ↓, s. 184.
- ↑ a b c Bahn 2006 ↓, s. 332.
- ↑ Negev 2002 ↓, s. 432.
- ↑ zbiorowa 2009 ↓, s. 180.
- ↑ Chavalas 2006 ↓, s. 182–214.
- ↑ Miloš 1979 ↓, s. 82.
- ↑ a b Finkelstein 2007 ↓, s. 148–150.
- ↑ Humphreys 2000 ↓, s. 311.
- ↑ Finkelstein 2007 ↓, s. 167–173, 188–193.
- ↑ Tschirschnitz 1994 ↓, s. 256–258.
- ↑ Pringle 1993 ↓, s. 3.
- ↑ Khalidi 1992 ↓, s. 334.
- ↑ Cline 2002 ↓, s. 115.
- ↑ Hütteroth 1977 ↓, s. 190.
- ↑ Welcome To al-Lajjun. [w:] Palestine Remembered [on-line]. [dostęp 2012-12-22]. (ang.).
- ↑ Megiddo. [w:] Rom Galil [on-line]. [dostęp 2015-04-13]. (ang.).
- ↑ Tell Megiddo. [w:] Israel Antiquities Authority [on-line]. [dostęp 2015-04-13]. (hebr.).
- ↑ a b Biblical Tels – Megiddo, Hazor, Beer Sheba. [w:] UNESCO World Heritage Centre [on-line]. [dostęp 2012-06-22]. (ang.).
- ↑ Hasło Megiddo (place), w: Assyrian empire builders – People, gods and places. ucl.ac.uk. [dostęp 2015-09-22]. (ang.).
- ↑ a b c d e Radner K., Provinz. C, w: Reallexikon..., s. 61.
- ↑ Assyrian Eponym List. oracc.museum.upenn.edu. [dostęp 2015-09-22]. (ang.).
- ↑ Humphreys 2000 ↓, s. 312.
- ↑ Tel Megiddo – Sezon 2002 był początkiem kolejnych wykopalisk. [w:] Israel Antiquities Authority [on-line]. [dostęp 2015-04-13]. (hebr.).
- ↑ Megiddo National Park. [w:] Israel Nature and Parks Authority [on-line]. [dostęp 2015-04-13]. (hebr.).
- ↑ Megiddo National Park. [w:] Israel Nature and Parks Authority [on-line]. [dostęp 2015-04-13]. (ang.).
Bibliografia
[edytuj | edytuj kod]- Paul G. Bahn: Archeologia – Przewodnik. Wyd. I. Warszawa: Wydawnictwo „Arkady” Sp. z o.o., 2006. ISBN 83-213-4293-0.
- Eric H. Cline: The Battles of Armageddon: Megiddo and the Jezreel Valley from the Bronze Age to the Nuclear Age. University of Michigan Press, 2002. ISBN 0-472-06739-7. [dostęp 2012-12-22]. (ang.).
- E. von Dassow, K. Greenwood: Correspondence from El-Amarna in Egypt. W: M.W. Chavalas: Historical Sources in Translation – The Ancient Near East. Carlton: Blackwell Publishing, 2006.
- Wolf-Dieter Hütteroth, Kamal Abdulfattah: Erlanger Geographische Arbeiten. T. 5: Historical Geography of Palestine, Transjordan and Southern Syria in the Late 16th Century. Germany: Vorstand der Fränkischen Geographischen Gesellschaft, 1977.
- Lajjun. W: Denys Pringle: The Churches of the Crusader Kingdom of Jerusalem: A Corpus. Cambridge: Cambridge University Press, 1993. ISBN 0-521-39037-0. [dostęp 2012-12-22]. (ang.).
- Israel Finkelstein, Neil Asher Silberman: Objevování Bible. Svatá Písma Izraele ve světle moderní archeologie. Praga: Vyšehrad, 2007. ISBN 978-80-7021-869-3.
- Andrew Humphreys, Neil Tilbury: Praktyczny przewodnik: Izrael i terytoria palestyńskie. Bielsko-Biała: Pascal, 2000. ISBN 83-87696-88-9.
- Walid Khalidi: All That Remains: The Palestinian Villages Occupied and Depopulated by Israel in 1948. Washington D.C.: Institute for Palestine Studies, 1992. ISBN 0-88728-224-5.
- Bič Miloš, Stopami dávných věků. Mezi Nilem a Tigridem, Praga: Vyšehrad, 1979.
- Benny Morris: The Birth of the Palestinian Refugee Problem. Cambridge: Cambridge University Press, 2004. ISBN 978-0-521-00967-6. [dostęp 2012-12-22]. (ang.).
- A Negev: Encyklopedia archeologiczna Ziemi Świętej. Warszawa: 2002. ISBN 83-7157-461-4.
- Radner K., Provinz. C, w: Reallexikon der Assyriologie, tom XI (Prinz, Prinzessin – Samug), Walter de Gruyter, Berlin – New York 2006-2008, s. 42–68.
- Andrew Sanger: Explorer Izrael. Warszawa: Grupa Wydawnicza Bertelsmann, 2000. ISBN 83-7227-747-8.
- Dzieje państwa judzkiego do niewoli babilońskiej. W: Alfred Tschirschnitz: Dzieje ludów biblijnych. Wyd. I. Cz. VII: Dzieje starożytnego Izraela. Warszawa: M. Sadren i S-ka, 1994. ISBN 83-86340-00-3.
- praca zbiorowa: Atlas Biblijny. Warszawa: Wydawnictwo im. W.L. Anczyca, 1991. ISBN 83-7050-000-5.
- praca zbiorowa: Przewodniki Wiedzy i Życia – Jerozolima i Ziemia Święta. Warszawa: Hachette Livre Polska sp. z o.o., 2009. ISBN 978-837-575-640-1.
Linki zewnętrzne
[edytuj | edytuj kod]- Tel Megiddo (Armageddon) National Park. [w:] Megiddo National Park [on-line]. [dostęp 2018-04-02]. (ang.).
