Opactwo Cystersów w Łeknie

Opactwo Cystersów w Łeknie fundacji Zbyluta z Panigrodza z rodu Pałuków powstaje w roku 1153 ^[a] na wczesnośredniowiecznym grodzie Łekno^[1].
Dziś nieistniejące, we wczesnym średniowieczu było jednym z najzamożniejszych i szybko się rozwijających pośród opactw cysterskich w Polsce.

Do 1120 roku klasztory cysterskie tworzono tylko na terenie Francji. W początku lat dwudziestych XII w. pierwsze placówki tego zakonu zaczęły już powstawać na terytoriach ościennych - w 1123 roku na terenie Niemiec, w 1129 roku na Wyspach Brytyjskich, w 1131 roku na obszarze dzisiejszej Szwajcarii, w 1132 roku na terytorium obecnej Belgii i w Hiszpanii, a w 1135 roku w Austrii, w 1142 roku w Irlandii itd. Do około 1153 roku na terenie Europy funkcjonowały już ok. 343 klasztory. Największa ich liczba powstała w latach 1145-1152/1153, czyli w czasach panowania papieża bł. Eugeniusza III (cystersa) i życia św. Bernarda z Clairvaux. Ten czas był też okresem ich wyjścia na ziemie polskie^[2].

Lokacja i rys historyczny miejsca powstania klasztoru

W bulli papieża Innocentego II, dla kościoła gnieźnieńskiego. z roku 1136 Łekno wymienione w liczbie głównych kasztelanii, obok Gniezna, Ostrowa, Nakła i Kalisza. W r. 1252, Przemysław książę polski, wieś Werkowo wyłącza z obrębu kasztelanii radzimskiej. a wciela do łekneńskiej (provincia Luknensi).

Fundacja i lokata klasztoru

Dziedzic Łekna Zbylut, sprowadza do swej posiadłości już od roku 1143 cystersów niemieckich znad Renu. W klasztorze osiedlają się zakonnicy przybyli z Altenbergu pod Kolonią. Jest to więc linia altenberska cystersów podobnie jak w opactwach w Lądzie i Obrzy. Wystawia im klasztor nad jeziorem i w roku 1153 wydaje dokument fundacyjny, w którym zwie siebie: „Zbilut civis Polonie" (Zbilut obywatel Polski)^[1].

Osobny artykuł: Dokument fundacyjny klasztoru cystersów w Łeknie.

Dokument fundacyjny, ze względu na jego charakter prawny i treść stanowi zakończenie procesu fundacji. Świadczy o tym zapis, w którym fundator stwierdza, że "... wedle swoich możliwości z szacunkiem zaprosił, przyjął godnie i osiedlił ... " w Łeknie cystersów. Tak więc fundacja, a należy przez to rozumieć, że i budowa podstawowych zabudowań sakralnych i klasztornych, była już aktem dokonanym. Cystersi z pewnością już od pewnego czasu przebywali w tej miejscowości. Na podstawie zachowanych źródeł można wnieść, że pojawili się oni w Łeknie około 1150 roku^[2]

Kościół i Klasztor

Kościół i klasztor w Łeknie był budowany w kilku etapach. Jak wynika z dokumentu fundacyjnego pierwszy obiekt sakralny, był wzniesiony w momencie uroczystego aktu fundacji w 1153 roku. W porównaniu do kolejnych obiektów stawianych na tym miejscu był to niewielki kościół – miejsce modlitwy – oratorium. Wzniesiono go wraz z niezbędnymi zabudowaniami klasztornymi prawdopodobnie w okresie od ok. 1150 (?) do 1153 roku. Pod względem cech przestrzenno-strukturalnych był to obiekt zbudowany na planie prostokąta. Nawę od wschodu poprzedzało prostokątne przęsło prezbiterialne i eliptyczna apsyda. Od zachodu do nawy przylegał niewielki przedsionek ‑ kruchta. Łączna długość oratorium wynosiła ok. 25 m; szerokość nawy do 14,6 m; eliptyczna apsyda miała obwód ok. 13 m. Wymiary przęsła prezbiterialnego wynoszą 6,5 - 6,8 x 6,2 m, a jego powierzchnia całkowita ok. 42 m²; wymiary kruchty (zewnętrzne): długość ok. 5,5 m, szerokość ok. 6 m. Na dachu, na wysokości końca nawy i początku prezbiterium (na wysokości łuku tęczowego) znajdowała się wieżyczka sygnaturki z niewielkim dzwonem, który wyznaczał rytm modlitwy i pracy zakonników w ciągu doby.

Z okazji wpisania dokumentu fundacyjnego Zbyluta na krajową listę UNESCO pamięć świata w 2016 r. z inicjatywy prof. A.M. Wyrwy została wykonana kopia sygnaturki, którą powieszono wewnątrz łekneńskiego kościoła.^[3].

(Do czasów dzisiejszych nie zachowały się widoczne ponad grunt ruiny, wykopaliska można oglądać w skansenie archeologicznym w miesiącach letnich.)

Donacje fundacyjne

W akcie fundacyjnym oddaje Zbylut klasztorowi ze swej ojcowizny wsi: Rgielsko z jeziorem, Straszewo i Panigródz, targowisku z karczmą w Lanie. Obiecuje wystawić i uposażyć kościół w Łeknie. Według dopisku późniejszego na akcie fundacji, książę Bolesław nadał klasztorowi wieś Mątwy, Przecław, ojciec Chebdy Głojków, Prandota i matka jego Wierzenict a także Przedwój, Łoskoń, Brodzisław, Oleśno, dalej Zbylut Panigródz, żona jego Gościeszyn i Kaczkowo, synowie: Po-krzywnicę, bracia: Słownik i Piotr: Mokronosy, Ogerynsz z matką i żoną, Turzę, mnich Filip Dębogórę. Prócz tego dziesięciny z wielu wsi arcybiskupich i rycerskich. Widocznie więc już wcześnie bardzo, targowisko utworzone przy grodzie, zostało nadane na własność prywatną. Istniała już wtedy wieś tej nazwy, która miała dawać klasztorowi dziesięcinę. W roku 1282 Przemyśl książę polski i wydaje przywilej na prawo niemieckie dla wsi klasztornej: Relitscs (?). Władysław książę polski, w 1296 r. w Poznaniu, nadaje klasztorowi kościół we wsi książęcej Zuń, z calem uposażeniem (Ulanow. Dok. 359.9 i 365.14).

Już na początku wieku XIII istnieje obok klasztoru kościół parafialny p. w. św. Piotra i Pawła, wzniesiony zapewne przez Cystersów, którzy też uzyskali przywilej na założenie miasta na prawie niemieckim.

Wieś sama zatrzymała dłużej prawo polskie i jeszcze na początku w. XVI stanowi przedmieście Łekna zwane. „Polskie prawo".

Włości klasztorne w szybkim tempie były pomnażane przez następne donacje, a później kupna i zamiany. Przedmiotem tych nadań i zakupów była ziemia, jeziora, lasy. Cystersi łekneńscy czerpali też duże zyski z dziesięcin w ok. czterdziestu czterech wsiach. Uzupełniały je immunitety ekonomiczne, sądowe i regalia. Do końca XIV w. cystersi łekneńscy byli w posiadaniu ok. pięćdziesięciu ośmiu wsi, w tym jezior, lasów, pól uprawnych, łąk, młynów wodnych^[1].

Przeniesienie siedziby klasztoru do Tarnowa

Od około początków XIII w., jak wynika z dokumentów, nastąpiło prawdopodobnie rozgraniczenie dóbr i wówczas klasztor znalazł się w obrębie granic administracyjnych Tarnowa Pałuckiego, które było wówczas niewielką osadą, położoną ok. 1 km na południe od klasztoru. W źródłach nadal określano go jako opactwo w Łeknie. Osada, a potem miasto (ok. 1370-1888) Łekno, nigdy jednak nie była własnością cystersów łekneńsko-wągrowieckich. Za rządów opata Hermana w 1370 r. król Kazimierz Wielki nadał cystersom z Łekna prawo magdeburskie i prawo do targów we wtorki każdego tygodnia w mieście Tarnowo Pałuckie^[4].

Działalność misyjna

Klasztor łekneński dał podwaliny powstania Opactw: w Lądzie nad Wartą (ok. 1175 (?) lub po 1186-1195 (?))^[b]^[5] i w Obrze (1231-1238 do 1240 (?)). Daty te nie są pewne. Miał być też twórcą filii w Prusach, którą zamierzał fundować biskup Prus Chrystian. Fundacja ta jednak nie doszła do skutku. Od ok. 1205 r. cystersi łekneńscy zaczęli prowadzić misję chrystianizacyjną w Prusach. Akcja misyjna została rozpoczęta przez opata łekneńskiego Gotfryda a od 1209-1212 kontynuowana przez Chrystiana, późniejszego biskupa Prus (od 1216), i działającego krótko u jego boku mnicha Filipa. Do czasu objęcia kierownictwa misji przez Chrystiana akcja chrystianizacyjna w Prusach była przede wszystkim związana z klasztorem Cystersów w Łeknie.

Kult św. Urszuli

W 1258 r. cystersi łekneńscy i inne klasztory z linii altenberskiej otrzymały od kapituły generalnej cystersów zezwolenie na wprowadzenie w klasztorze kultu św. Urszuli i 11 tys. dziewic, i odprawiania jednej mszy tygodniowo z dwunastoma czytaniami. Świętą tę czczono w Kolonii, Altenbergu oraz m.in. w Lądzie, Obrze, Wągrowcu i kilku innych klasztorach cysterskich. Jak wynika z dokumentu wystawionego w Kolonii w 1263 r., działające tam zgromadzenie dziewic machabejskich, w dniu 23 czerwca przekazało głowę jednej dziewicy z innymi licznymi relikwiami z tego zbioru Andrzejowi, kanonikowi gnieźnieńskiemu. Jak można przypuszczać, część tych relikwii w tym czasie znalazła się najprawdopodobniej w klasztorze w Łeknie i jego filiach, a kto wie, czy nie trafiły one do Polski właśnie za przyczyną cystersów łekneńskich.(?)

Spory

W XIII i XIV w. cystersi łekneńscy wiedli spór z rodem Pałuków o miasto Skoki z zamkiem i wszystkimi dochodami, który toczył się aż do XVII w. W roku 1394 klasztor łekneński, podobnie jak lądzki, był w konflikcie z arcybiskupem gnieźnieńskim Dobrogostem, który nałożył m.in. na ten klasztor obowiązek zapłacenia dziesięcin od dziesięcin na rzecz Stolicy Apostolskiej. Zakonnicy nie zastosowali się do tych zarządzeń, w wyniku czego nałożono na nich ekskomunikę. Protestując przeciw tym działaniom 13 grudnia 1394 r. brat Fryderyk, profes łekneński, w katedrze gnieźnieńskiej, w obecności arcybiskupa i innych duchownych, odczytał pismo protestacyjne, które miano skierować do papieża Bonifacego IX.

Migracja do Wągrowca

Opactwo w Łeknie funkcjonowało tylko do przełomu XIV i XV w. Decyzją opata Tylmana stopniowo przeniesiono je z Łekna do Wągrowca. Początek tego procesu możemy określić na początek lat dziewięćdziesiątych XIV stulecia. Decyzja o migracji, była prawdopodobnie spowodowana problemami inżynieryjno-technicznymi, związanymi ze statecznością kościoła klasztornego w Łeknie. Mogły mieć na nią również wpływ inne czynniki, przede wszystkim gospodarcze, o czym pośrednio wspomina dokument z 1394. Patrz →Spory Proces przenoszenia opactwa trwał ok. 100 lat - do 1493 r. W wyniku tego klasztor w Łeknie stopniowo schodził do rangi "dawnego opactwa", zwanego od ok. XV-XVI w. Klasztorkiem, a później stał się folwarkiem (grangią) opactwa wągrowieckiego^[1].

Po przeniesieniu klasztoru do Wągrówca, Cystersi drogą zamiany pozbyli się Łekna. Siedzą tu najpierw Łeknińscy, a następnie lzbinscy, którzy w drugiej połowie w. XVII wznieśli nowy kościół murowany. W dykcyonarzu Echard'a (XVII w) występuje Łekno jako dawne gniazdo Łękińskich, zaś w wieku XIX Radomskich.

Inne fundacje cysterskie w Polsce

Pierwsze fundacje klasztorów cysterskich w Polsce przypadają na koniec I i II połowy XII wieku. Powstają wówczas:

Jędrzejów (fundowany w 1141-1149),
Łekno (fund. 1153),
Kołbacz (fund. 1173),
Ląd (fund. 1175?),
Lubiąż (fund. 1175),
Sulejów (fund. 1176-77),
Wąchock (fund. 1179),
Koprzywnica (fund. 1185)
Oliwa (fund. 1186).

Czas wznoszenia opactw nie pokrywał się zawsze z datą jego fundacji. Równolegle z wielkopolskimi wnoszono pierwsze obiekty klasztorne w Małopolsce. Okres intensywnych prac budowlanych przypada tu na końcowe lata XII wieku oraz I połowę XIII wieku.

Uwagi

↑ Według badań o.JANAUSCHKA (badacza historii zakonu) wprowadzenie mnichów do Łekna oznaczone jest na rok 1143 i dzień 26 kwietnia, do Lądu na rok 1146 bez oznaczenia dnia a dla Jędrzejowa na rok 1149. Ten ostatni klasztor zasiedlony jest przez mnichów francuskich z Morimondu.
↑ Niezaprzeczalny dowód, że Ląd jest córką Zbilutowej fundacyi pozostanie w znanej uchwale ,Generalnej Kapituły cysterskiej pod r. 1191: Abbatia de Linda revertatur ad matrem suam Luganam et de duobus fiat una, et sit unum ovile et unus pastor Statutum V capituli general. a. 119I celebrati u WINTEM: die Cistercienter der nordóstlichen Deutschlands T. III. Pokazuje to, że Ląd stał w zupełnej zależności od starszego Łekna - skoro łatwą rzeczą było zlać obie fundacje w jedno ale co więcej, że pierwotna ta fundacja Lądu słabe miała podwaliny - niewielkiej liczby zakonników dostarczyć też mogła zaledwie kilka lat starsza matka, Zważywszy, że klasztor miejscową ludnością zaludniać się nie mógł ale potrzebował Niemców, co dla dwóch klasztorów tak oddalonych od Altenberga łatwą rzeczą nie było.

Literatura

Wyrwa A.M., Klasztory cysterskie w Łeknie i Wągrowcu, Bydgoszcz 2010
Wyrwa A.M.,Rotunda pw. św. Piotra w Łeknie na tle architektury wczesnopiastowskiej, w: III Forum Architecturae Poloniae Mediewalis, red. K. Stala, Kraków 2013, s. 341-371
Wyrwa A.M., Święty Stefan Harding. Przyczynek do badań nad jego kultem na ziemiach polskich, Cistercium Mater Nostra. In orbe, Lux et sidera. Studia z dziejów Zakonu Cysterskiego dedykowane Davidowi H. Williamsowi w osiemdziesiątą rocznicę urodzin, t. VI, Kraków 2012-2013, s. 197-206
Dokument fundacyjny Zbyluta dla klasztoru cysterskiego w Łeknie z 1153 roku, red. naukowa, wstęp, omówienie i komentarz A.M. Wyrwa, tłumaczenie A. Strzelecka, Poznań-Gniezno 2016
Wyrwa A.M., Wczesnośredniowieczny srebrny skarb z Tarnowa (Łekna). Informacje na temat jego odkrywania, Studia Lednickie, t. XIII, Dziekanowice – Lednica 2014, s. 95 – 111; ISSN 0860-7893.

Przypisy

↑ ^a ^b ^c ^d Łękno, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. XV, cz. 2: Januszpol – Wola Justowska, Warszawa 1902, s. 264 .
↑ ^a ^b Andrzej Marek Wyrwa. Zabytki łekneńsko-wągrowieckiej pętli szlaku cysterskiego w Polsce. „Seria: Zabytki łekneńsko-wągrowieckiej pętli szlaku cysterskiego w Polsce”. Muzeum Archeologiczne w Poznaniu. (pol.).
↑ Wielkopolska ciekawie.Wągrowiec i cysterskie dziedzictwo [dostęp 2021-08-17]
↑ Łękno, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. V: Kutowa Wola – Malczyce, Warszawa 1884, s. 645 .
↑ WLADYSLAW JUSZCZKIEWICZ: Dawne opactwo Cystersów w łądzie - Repozytorium cyfrowe Kujawsko-Pomorskiej Bibl. Cyfrowej

Bibliografia

Wyrwa A.M., Badania archeologiczno-architektoniczne w łekneńskim kompleksie osadniczym w świetle najnowszych badań, [w:] A. Buko, Z. Świechowski (red.), "Osadnictwo i architektura ziem polskich w dobie zjazdu gnieźnieńskiego", s.109-138, Warszawa 2000
Andrzej M. Wyrwa, Europa und die Zisterzienser. Einfluss der Zisterzienser auf die Entwicklung der europäischen Kulturidentiät – eine Skizze, Cistercienser Chronik (900 Jahre Clairvaux. 900 Jahre Morimond), Bergenz 2016, Nr 123, Heft 2, s. 301-323; ISSN 0379-8291
Wyrwa A.M., "Hic est patientia et fides sanctorum". O relikwiach Towarzyszek Ñw. Urszuli z opactwa cysterskiego w Łeknie-Wągrowcu i ich translacji w XVI wieku do kościoła Jezuitów w Poznaniu. Przyczynek do rozprzestrzeniania się kultu św. Urszuli, w: Scriptura custos memoriae prace historyczne, red. D. Zydorek, Poznań 2001, s. 163-182

Linki zewnętrzne

[Lad-1-1] Według badań o.JANAUSCHKA (badacza historii zakonu) wprowadzenie mnichów do Łekna oznaczone jest na rok 1143 i dzień 26 kwietnia, do Lądu na rok 1146 bez oznaczenia dnia a dla Jędrzejowa na rok 1149. Ten ostatni klasztor zasiedlony jest przez mnichów francuskich z Morimondu.

[Lad-6] Niezaprzeczalny dowód, że Ląd jest córką Zbilutowej fundacyi pozostanie w znanej uchwale ,Generalnej Kapituły cysterskiej pod r. 1191: Abbatia de Linda revertatur ad matrem suam Luganam et de duobus fiat una, et sit unum ovile et unus pastor Statutum V capituli general. a. 119I celebrati u WINTEM: die Cistercienter der nordóstlichen Deutschlands T. III. Pokazuje to, że Ląd stał w zupełnej zależności od starszego Łekna - skoro łatwą rzeczą było zlać obie fundacje w jedno ale co więcej, że pierwotna ta fundacja Lądu słabe miała podwaliny - niewielkiej liczby zakonników dostarczyć też mogła zaledwie kilka lat starsza matka, Zważywszy, że klasztor miejscową ludnością zaludniać się nie mógł ale potrzebował Niemców, co dla dwóch klasztorów tak oddalonych od Altenberga łatwą rzeczą nie było.

[SgKP-2] Łękno, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. XV, cz. 2: Januszpol – Wola Justowska, Warszawa 1902, s. 264 .

[lekno-3] Andrzej Marek Wyrwa. Zabytki łekneńsko-wągrowieckiej pętli szlaku cysterskiego w Polsce. „Seria: Zabytki łekneńsko-wągrowieckiej pętli szlaku cysterskiego w Polsce”. Muzeum Archeologiczne w Poznaniu. (pol.).

[4] Wielkopolska ciekawie.Wągrowiec i cysterskie dziedzictwo [dostęp 2021-08-17]

[SgKP-1-5] Łękno, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. V: Kutowa Wola – Malczyce, Warszawa 1884, s. 645 .

[7] WLADYSLAW JUSZCZKIEWICZ: Dawne opactwo Cystersów w łądzie - Repozytorium cyfrowe Kujawsko-Pomorskiej Bibl. Cyfrowej

[a]

[1]

[2]

[3]

[4]

[b]

[5]