Radlna
49°57′43″N 20°58′22″E/49,961944 20,972778| wieś | |
 Radlna. Opuszczony eklektyczny dwór z ok. 1880 r. Wystawiony dla Józefa Wykowskiego. | |
| Państwo | |
|---|---|
| Województwo | |
| Powiat | |
| Gmina | |
| Liczba ludności (2017) |
693[2] |
| Strefa numeracyjna |
14 |
| Kod pocztowy |
33-112[3] |
| Tablice rejestracyjne |
KTA |
| SIMC |
0833088 |
Położenie na mapie gminy wiejskiej Tarnów  | |
Położenie na mapie Polski  | |
Położenie na mapie województwa małopolskiego  | |
Położenie na mapie powiatu tarnowskiego  | |
| 49°57′43″N 20°58′22″E/49,961944 20,972778[1]
| |
Radlna – wieś w Polsce położona w województwie małopolskim, w powiecie tarnowskim, w gminie Tarnów. W latach 1975–1998 miejscowość administracyjnie należała do województwa tarnowskiego.
Pieczęć wiejska z 1909 przedstawia gałązkę kwiatu o trzech łodygach z listkami, środkowy kwiat większy i rozwinięty, dwa boczne mniejsze. Napis w otoku: "GMINA RADLNA"[4].
Toponimia
[edytuj | edytuj kod]W starych dokumentach występuje również pod nazwami Ralna lub Radlno. Położona nad potokiem Radlanka zwanym dawniej Radlica, Radliczka. Nazwa pochodzi od jednego z zabiegów uprawiania ziemi tzn. od słowa radlić oznaczającego obsypywanie roślin okopowych za pomocą radła[5]. Radlina to skiba odkrajana radłem[6]. Wieś położona jest bowiem nad żyzną doliną rzeki Biała w otoczeniu trudnych do zagospodarowania pagórków. W średniowieczu poradlne oznaczało podatek zależny od rozmiarów ziemi uprawnej. Radliczka to szpic radła lub element bron, a radło to dawne określenie na pług[7]. Integralne części wsi: Góry, Jagodówka, Kolonia Radlna, Podlesie, Koszyckie.
Historia
[edytuj | edytuj kod]W 1350 po raz pierwszy w źródłach pisanych pojawiła się Radlna[8]. W 1476 wymieniono młyn zwany Barcią na rzece Biała, przynależny do Radlnej[9]. Do końca XVI wieku należała do rodziny Radlińskich herbu Gryf. W 1536 wieś miała ośmiu kmieci, karczmę, dwie zagrody, dwie sadzawki, dwa młyny (dworski i czynszowy), dwór, folwark i niewielki las na Słonej Górze[10]. W 1645 roku stanowiła już własność Ludwika Rylskiego, starosty nowokorczyńskiego.
Czasy rozbiorowe
[edytuj | edytuj kod]Pod koniec XVIII wieku właścicielem Radlnej został Ignacy Ujejski herbu Szreniawa, konfederat barski. Wraz z posagiem Kunegundy Ujejskiej majątek przeszedł w ręce Karola Dębickiego[11]. W 1840 Radlna trafiła do Stefanii z Dębickich Kępińskiej. Z tych czasów pochodzi anegdota o ekonomie i szafarce, którzy jak tylko właściciele zjeżdżali do dworku w Radlnej, nocą przebierali się za białe postaci i dzwonili łańcuchami aby jak najszybciej pozbyć się właścicieli[12][13].
W 1863 dzierżawcą Radlnej był A. Morbitzer, powstaniec styczniowy[14]. Wybierając się do powstania swoim pełnomocnikiem do spraw zarządzania dobrami ustanowił notarialnie Marcelego Kuźniarskiego[14]. W 1851 majątek trafił do Elżbiety Milżeckiej, zaś w 1855 do Mieczysława i Zygmunta Kępińskich[15]. W 1867 małoletni Mieczysław Kępiński, syn zmarłego Henryka Kępińskiego był współwłaścicielem dóbr Pierzchów, Nieznanowice, Jaroszówka i Radlna[16].
Właścicielka Karolina Kępińska nie spłaciła pożyczki zaciągniętej w 1867 roku u Łazarza Maschlera w związku z czym w 1870 połowa dóbr radleńskich wystawiona została na licytację[17].
W drugiej połowie XIX wieku właścicielami Radlnej zostali Wykowscy herbu Jastrzębiec. To właśnie dla Józefa Wykowskiego wzniesiony został około 1880 istniejący do dzisiaj dwór. Zapewne w tym samym okresie po drugiej stronie drogi powstały murowane czworaki, ostatecznie rozebrane końcem XX w. W 1886 Wykowscy hodowali w Radlnej bydło rasy Kuh Länder. Z tego okresu pochodzi ogłoszenie z prasy[18]:
Buhajki i jałówki czysto kuhländerskie, pochodzące ze sławnej stajni hr. Fürstenberga na Morawie, z tak zwanego Kuhland, są do sprzedania w każdym czasie w Obszarze dworskim Radlna o. p. Tarnów.
W lutym 1887 w wieku 52 lat zmarł w Radlnej Józef Wykowski. Prasa w notce pośmiertnej informowała, że był synem Ksawerego, byłego właściciela dóbr Sufczyn i Łęki, słynnego w swoim czasie gospodarza i hodowcy koni, mających sławę nawet poza granicami kraju[19].
Pierwsza wzmianka o radleńskiej gorzelni pojawia się w 1887. Jej właścicielem był Józef Wykowski a funkcję gorzelnika pełnił Henryk Grabiński[20]. Urządzenia gorzelnicze dostarczyła fabryka wyrobów metalowych Braci Kohlhaupt z Ustronia[21]. W 1888 roku część rustykalna wsi miała 40 domów i 260 mieszkańców rzymskokatolickich. Natomiast w skład obszaru dworskiego zaliczono 3 domy, 31 mieszkańców, 24 rzymskokatolickich, 7 izraelickich[22].
W 1894 właścicielem (raczej dzierżawcą[potrzebny przypis]) Radlnej i sąsiedniego Świebodzina był Adam Kalinka, udziałowiec w poszukującej ropy spółce o nazwie: Galicyjska Krajowa spółka naftowa "Stadnicki, Żaba, Konarski, Kalinka, Kruszewski i Sp."[23][24]. 31 maja 1899 zlicytowano należące do Adama Kalinki: konie, urządzenia domowe, jałownik i ok. 200 tys. cegieł[25].
W 1899 roku majątek Marii Wykowskiej[10] obejmujący zabudowania, gorzelnię i ok. 235 hektarów tzw. Nizin Radleńskich[26] nabył na licytacji książę Eustachy Sanguszko, a zarządzał nim jego pełnomocnik, pochodzący z Azerbejdżanu major Arczył Bek Jedigaroff, brat Veli bek Jedigaroffa[5][27][28]. W styczniu 1907 w gorzelni miał miejsce tragiczny wypadek. Przez własną nieuwagę 37-letni mechanik Wojciech Łapka pochodzący z Dąbrówki Infułackiej wszedł pod pracującą maszynę parową i zginął na miejscu, poćwiartowany na kawałki[29][30].
W 1913 roku z fundacji gminy Radlna powstała istniejąca do dzisiaj kapliczka krzyż z adnotacjami: „Któryś za nas cierpiał rany Jezu Chryste zmiłuj się nad nami" oraz "Figurkę ufundowała gmina Radlna w 1913 r.". Figura w kształcie krzyża z wizerunkiem Jezusa ukrzyżowanego posadowiona jest na kamiennych blokach obrobionych w pracowni p.Musiała w Tarnowie[31].
Okres międzywojenny
[edytuj | edytuj kod]W latach 1928–1931 opracowano "projekt drenowania gruntów na folwarku Radlna"[32]. W 1938 w tutejszym folwarku Sanguszko rozwijał chlewnię zarodową świń rasy: wielka biała angielska zwanych też "jorkszyrami"[33].
II wojna światowa
[edytuj | edytuj kod]We wrześniu 1939 na terenie folwarku stacjonowało krótko dowództwo 24 dywizji piechoty[5][34][35][36]. W czasie okupacji Niemcy urządzili w zabudowaniach dworskich przymusowy obóz pracy służby budowlanej prawdopodobnie Baudienst[5]. Jeńcy pracowali przy budowie okopów wokół Tarnowa tzw. panzergrabów, które miały zatrzymać radzieckie czołgi zmierzające na zachód. W 1944 w miejscowości przebywali wysiedleni warszawiacy m.in. Krystyna Pawlak ps."Krycha", sanitariuszka w powstaniu warszawskim, odznaczona Warszawskim Krzyżem Powstańczym[37].
Współcześnie
[edytuj | edytuj kod]Po II wojnie światowej miejscowy folwark (50 ha ziemi) wraz dworem otrzymał od państwa Związek Młodzieży Przemysłowej i Rękodzielniczej działający przy krakowskim klasztorze Jezuitów[38]. Miało to być odszkodowanie za rozparcelowany w 1945 majątek w Łukowicy (300 ha lasu i około 300 ha gruntów ornych)[38]. W 1950 folwark radleński znacjonalizowano, tworząc PGR. Jak podaje gazeta gminna, w najlepszym okresie rozwoju PGR: "Kiedyś w chlewniach było ok. tysiąca świń, w oborze stało 50 szt. bydła a gorzelnia dawała rocznie ponad 300 tys. litrów spirytusu". Do miejscowego PGR należały też tereny w Rzuchowej i w Tarnowcu.[39].
W okresie PRL powstała spółdzielnia rolnicza a zabudowania folwarku użytkowane były przez Zakłady Rolno-Przemysłowe "Igloopol" w Tarnowie i ośrodek zdrowia. W 1972 na polach zwanych Jagodówka na pograniczu Radlnej, Nowodworza i Koszyc Małych wywłaszczono[40] część terenu by w kolejnych latach wybudować stację elektroenergetyczną 400/110 kV „TARNÓW”[41] wraz z prowadzącą do niej bocznicą kolejową.
Po przejęciu PGR przez Związek Młodzieży Przemysłowej i Rękodzielniczej w 1994 pracę straciło 58 mieszkańców wsi[39].
3 września 2008 roku na terenie stacji doszło do pożaru transformatora dużej mocy 250 MVA. W działaniach ratowniczo-gaśniczych uczestniczyło 41 zastępów Straży Pożarnej, łącznie 155 strażaków[42][43][44].
Zabudowania dworskie w Radlnej[45]
[edytuj | edytuj kod]W centrum Radlnej znajdują się budynki dawnego folwarku. Zabudowę tworzą parterowy dwór z około 1880 oraz dwa budynki z przełomu XVIII i XIX wieku: czworak przydworski i budynek gospodarczy. Wokół dworu niewielkie założenie parkowo-ogrodowe o zatartej kompozycji z tego samego okresu.
Dwór – eklektyczny, murowany, parterowy, na planie prostokąta, z dwoma skrzydłami od frontu. Ten dwutraktowy dwór odwołuje się do tradycji włoskiej willi renesansowej. Między skrzydłami znajduje się taras poprzedzony kamiennymi schodami, przy ścianie wschodniej przybudówka wejścia bocznego. Elewacje i szczyty z opaskami tynkowymi, okna w opaskach z gzymsami nadokiennymi. Dach dwuspadowy, spłaszczony. W naczółkach ryzalitów zachowały się herby dawnych właścicieli – Leliwa (po lewej) i Jastrzębiec (po prawej). Dwór ten zwany był przez miejscową ludność rządcówką. Obiekt został dwukrotnie przebudowany, w początku XX wieku i w 1977.
Budynek gospodarczy z XVIII/XIX w. Klasycystyczny, murowany, parterowy, na planie prostokąta, dwutraktowy, z sienią przejazdową w środkowym ryzalcie zwieńczonym gzymsem i balustradą, na której znajdują się dwa kamienne wazony[46].
Czworak z XVIII/XIX w. wybudowany w podobnym stylu. Jest to budynek prostokątny, murowany, parterowy, dwutraktowy, którego frontowa ściana ma podział ramowy z opaskami wokół okiennymi.
Sport
[edytuj | edytuj kod]W 1999 utworzono Klub Sportowy Radlna. Piłkarze występują w biało-czerwonych barwach[47]. W 2019 Jakub Malicki odnowił logo klubu. Zamiast dotychczasowego wizerunku piłki na tle trzech pasów, w nowym logo nawiązano do symboliki z pieczęci wiejskiej[48]. W konkursie "Logo Roku 2019" organizowanym przez PolskieLogo.net zajęło 2 miejsce[49].
Związani z Radlną
[edytuj | edytuj kod]- Ignacy Ujejski – konfederat barski, właściciel Radlnej
- Aleksander Morbitzer ps.Kosa (1836–1931) – dzierżawca Radlnej, porucznik kawalerii wojsk austriackich (2 pułk huzarów), rotmistrz, major, powstaniec styczniowy w oddziałach Zygmunta Chmieleńskiego i Józefa Oxińskiego, następnie dowódca oddziału powstańczego, działacz organizacji narodowej, odznaczony Krzyżem Niepodległości z mieczami i Krzyżem Walecznych[50].
- Franciszek Barnaś (ur. 1889) – żołnierz Legionów Polskich, 57 pułk strzelców[51]
- Stefan Jasiak (ur. 1898) – żołnierz Legionów Polskich[52]
Linki zewnętrzne
[edytuj | edytuj kod]Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Państwowy Rejestr Nazw Geograficznych – miejscowości – format XLSX, Dane z państwowego rejestru nazw geograficznych – PRNG, Główny Urząd Geodezji i Kartografii, 5 listopada 2023, identyfikator PRNG: 113902
- ↑ Stan ludności Gminy Tarnów na dzień 30 września 2017 r.. gmina.tarnow.pl. [dostęp 2017-12-07]. [zarchiwizowane z tego adresu (2017-12-08)].
- ↑ Oficjalny Spis Pocztowych Numerów Adresowych, Poczta Polska S.A., październik 2022, s. 1070 [zarchiwizowane 2022-10-26].
- ↑ Nowiny Tarnowskiej Gminy nr 70, Urząd Gminy Tarnów, 2001, s. 6.
- ↑ a b c d Tadeusz Pęcak: Poręba Radlna. Dzieje do 1988 r..
- ↑ Krystyna Długosz-Kurczabowa, Słownik etymologiczny języka polskiego, Wydawn. Naukowe PWN, 2005, ISBN 978-83-01-14361-9 [dostęp 2018-07-11] (pol.).
- ↑ Łódzkie Towarzystwo Naukowe. Komisja Językowa, Rozprawy, Tomy 27-28.
- ↑ Nowiny Tarnowskiej Gminy nr 3 (130) ISSN 1897-2446
- ↑ Jacek Laberschek, Instytut Historii (Polska Akademia Nauk), Słownik historyczno-geograficzny województwa krakowskiego w średniowieczu: cz.2, zesz.1 Gʹorka-Isepek, cz.2, zesz.2 Iwanowice-Kaczorowy, cz.2, zesz.4 Klonʹow-Korzystki, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1993 [dostęp 2016-06-19] (pol.).
- ↑ a b Urząd Gminy Tarnów: Gminny Program Ochrony Nad Zabytkami Gminy Tarnów 2013-2016. s. 32. [dostęp 2016-01-17].
- ↑ Ludwik Dębicki, Z dawnych wspomnień 1846-1848, Spółka Wydawnicza Polska w Krakowie, 1903, s. 15.
- ↑ Ludwik Dębicki, Z dawnych wspomnień, 1846-1848, Spółka Wydawnicza Polska, 1903 [dostęp 2022-09-23] (pol.).
- ↑ Polona [online], polona.pl [dostęp 2022-09-23].
- ↑ a b Mieczysław Czosnyka. Aleksander Morbitzer ps. "Kosa" z Bobrownik i losy jego rodziny. „Miasto i ludzie”. s. 18.
- ↑ Krzysztof Ślusarek, W przededniu autonomii. Własność ziemska i ziemiaństwo zachodniej Galicji w połowie XIX wieku.
- ↑ Polona [online], polona.pl [dostęp 2020-10-03].
- ↑ Dziennik urzędowy. Edykt (1113) nr 5490., „Gazeta Lwowska” (110), 14 maja 1870, s. 4.
- ↑ Polona [online], polona.pl [dostęp 2020-10-03].
- ↑ Polona [online], polona.pl [dostęp 2020-07-26].
- ↑ Jerzy Michalewicz, Informator statystyczny do dziejów społeczno-gospodarczych Galicji: słownik historyczny zakładów przemysłu gorzelniczego Galicji doby autonomicznej. L - R, Nakł. Uniwersytetu Jagiellońskiego, 1993, ISBN 978-83-233-0606-1 [dostęp 2017-08-09] (pol.).
- ↑ St Red Bayli, Gorzelnik : organ Towarzystwa Gorzelników Polskich we Lwowie. R. 1, 1888, nr 11, Drukarnia Ludowa we Lwowie, 15 maja 1888 [dostęp 2017-08-09].
- ↑ Słownika geograficznego Królestwa Polskiego z 1883
- ↑ Tygodnik polityczny i ekonomiczno-społeczny "Pogoń" z dn.23.12.1894
- ↑ Adam Krechowiecki: Gazeta Lwowska. 1895, nr 297. s. 12. [dostęp 2016-01-17].
- ↑ Dziennik Urzędowy Licytacye, „Gazeta Lwowska” (106), 11 maja 1898.
- ↑ SŁOWO POLSKIE Nr. 149 z dnia 25 czerwca 1899
- ↑ Tarnów: wielki przewodnik - Tom 5 - Bronisław Jaśkiewicz, Stanisław Potępa
- ↑ Wspomnienia Zulejhy Hanum Jedigar-Kalinowskiej. Biuletyn A.K. http://www.polonia-baku.org/pl/losy.phtml
- ↑ Österreichische Nationalbibliothek, ÖNB/ANNO AustriaN Newspaper Online [online], anno.onb.ac.at [dostęp 2016-03-02].
- ↑ Österreichische Nationalbibliothek, ÖNB/ANNO AustriaN Newspaper Online [online], anno.onb.ac.at [dostęp 2016-03-02].
- ↑ Jan Kajmowicz, Oficjalny serwis internetowy Parafii w Porębie Radlnej pod wezwaniem św. Apostołów Piotra i Pawła - Kapliczki przydrożne [online], www.porebaradlna.diecezja.tarnow.pl [dostęp 2018-09-09] [zarchiwizowane z adresu 2018-09-09] (pol.).
- ↑ Dobra Sanguszków - projekt drenowania gruntów na folwarku Radlna dobra Gumniska [online], www.szukajwarchiwach.gov.pl [dostęp 2019-07-14] (pol.).
- ↑ Polona [online], polona.pl [dostęp 2020-10-03].
- ↑ Wojskowy Przegląd Historyczny, 1972 [dostęp 2018-12-25] (pol.).
- ↑ Polskie Siły Zbrojne w drugiej wojnie światowej: Kampania wrześniowa 1939. 1951-1986, Instytut Historyczny im. gen. Sikorskiego, 1950 [dostęp 2016-06-19] (pol.).
- ↑ Józef Kuropieska, Wspomnienia oficera sztabu, 1934-1939, Krajowa Agencja Wydawnicza, 1984 [dostęp 2016-06-19] (pol.).
- ↑ Polskie Radio - Jedynka. Wywiad z krytykiem literackim, Tadeuszem Lewandowskim. "Sierpień przez całe życie" - powstańcze losy rodziny Tadeusza Lewandowskiego [online] [dostęp 2016-07-03].
- ↑ a b Andrzej Migala, Ks. Mieczysław Kuznowicz TJ i jego dzieło, TIN: T00635817, 1980 [dostęp 2018-07-11] [zarchiwizowane z adresu 2018-07-12].
- ↑ a b Ryszard Lis, W Radlnej, „Nowiny Tarnowskiej Gminy Nr 28”, 1996 [dostęp 1996-06-01].
- ↑ Uchwała nr 85/633/72 w Tarnowie, z dnia 22 sierpnia 1972. W sprawie ustalenia cen za wywłaszczane grunty rolne lub leśne od osób, dla których rolnictwo jest wyłącznym źródłem utrzymania, [w:] Powiatowa Rada Narodowa w Tarnowie, Dziennik Urzędowy Wojewódzkiej Rady Narodowej w Krakowie, Kraków, 16 października 1972.
- ↑ Dziennik Polski. 1986, nr 224 (26 IX)
- ↑ Pożar stacji węzłowej 400/110 kV http://ise.pl/forum/o-elektryce-elektrykach-i-nie-tylko/pozar-stacji-wezlowej-400-110-kv-12247
- ↑ Pożar transformatora w Radlnej http://www.tarnow.net.pl/index.php?pokaz=wiadomosc&id=724
- ↑ Pożar stacji transformatorowej opanowany (www.tvn24.pl) http://www.tvn24.pl/kontakt,9/pozar-stacji-transformatorowej-opanowany,69562.html
- ↑ Urząd Gminy Tarnów, Dwór w Radlnej., „Nowiny Tarnowskiej Gminy nr2”, 1994.
- ↑ Stowarzyszenie Przyjaciól Gminy Tarnów: Radlna. [dostęp 2015-12-31].
- ↑ KS Radlna http://radlna.futbolowo.pl/menu,2,o-klubie.html
- ↑ 22 znaki w konkursie „Logo roku” 2019 | PolskieLogo.net [online] [dostęp 2020-01-14] (pol.).
- ↑ Stal Rzeszów z tytułem „Logo Roku 2019”! | PolskieLogo.net [online] [dostęp 2020-01-14] (pol.).
- ↑ Andrzej Kunisz, Udział Ziemi Tarnowskiej w powstaniu styczniowym, Krajowa Agencja Wydawnicza, 1990, ISBN 978-83-03-02672-9 [dostęp 2017-08-09] (pol.).
- ↑ Wykaz Legionistów Polskich 1914-1918 zawiera naukowo zweryfikowane informacje o Legionistach Polskich. [dostęp 2015-12-28]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-01-07)].
- ↑ Wykaz Legionistów Polskich 1914-1918 zawiera naukowo zweryfikowane informacje o Legionistach Polskich. [dostęp 2015-12-28]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-01-06)].
| Wsie | |
|---|---|
| Integralne części wsi |
|
