Tworóg
50°31′55″N 18°43′07″E/50,531944 18,718611
| wieś | |
 Pałac w Tworogu | |
| Państwo | |
|---|---|
| Województwo | |
| Powiat | |
| Gmina | |
| Liczba ludności (31.12.2014) |
2477[2] |
| Strefa numeracyjna |
32 |
| Kod pocztowy |
42-690[3] |
| Tablice rejestracyjne |
STA |
| SIMC |
0223390 |
Położenie na mapie Polski  | |
Położenie na mapie województwa śląskiego  | |
Położenie na mapie powiatu tarnogórskiego  | |
Położenie na mapie gminy Tworóg  | |
| 50°31′55″N 18°43′07″E/50,531944 18,718611[1]
| |
| Strona internetowa | |
Tworóg[4] (niem. Tworog[5]) – wieś w Polsce położona w województwie śląskim, w powiecie tarnogórskim, w gminie Tworóg, siedziba tejże gminy.
W latach 1975–1998 miejscowość należała administracyjnie do województwa katowickiego.
Położenie
[edytuj | edytuj kod]Tworóg leży przy drodze krajowej nr 11, na odcinku pomiędzy Tarnowskimi Górami a Lublińcem. Otoczony jest lasami sosnowymi. Przepływa tutaj rzeka Stoła wraz z dopływami Blaszynówką i Brzeźnicą. Historycznie leży na Górnym Śląsku.
Nazwa
[edytuj | edytuj kod]Według niemieckiego językoznawcy Heinricha Adamy’ego nazwa miejscowości wywodzi się od polskiej nazwy białego sera – twarogu, którego wytwarzaniem mieli zajmować się tutejsi mieszkańcy[6]. Nie istnieje jednak jakikolwiek przekaz historyczny mówiący o produkcji tu sera na znaczącą skalę, który potwierdzałby tę hipotezę.
Górnośląski kapłan i historyk regionalny ks. Jan Chrząszcz podaje, iż nazwa Tworóg pochodzi od nazwiska mistrza kuźniczego Jana Tworoga[7].
W alfabetycznym spisie miejscowości na terenie Śląska wydanym w 1830 roku we Wrocławiu przez Johanna Knie, wieś występuje pod nazwą Tworog[8]. Spis ten wymienia również części i przysiółki wsi: Graniczny Młyn, Thiergarten oraz Zielona[8]. W okresie hitlerowskiego reżimu w latach 1936–1945 nazistowska administracja III Rzeszy zmieniła nazwę na nową, całkowicie niemiecką – Horneck[5].
Historia
[edytuj | edytuj kod]Tworóg powstał jako osada przy kuźnicy żelaza założonej na rzece Stole i datowanej na 1530 r[7]. Z początku wchodził w skład cesarskich dóbr toszecko-pyskowickich, którymi na przełomie XVI i XVII w. zarządzała rodzina Redern najpierw dzierżawiąc je od Habsburgów, a następnie wykupując na własność. Pierwszymi prywatnymi właścicielami Tworoga jako ośrodka samodzielnych dóbr była pochodząca z Tyrolu rodzina Colonna-Fels.
Żona hrabiego Kaspra Colonny odziedziczyła w 1638 r. dobra toszecko-pyskowickie po śmierci swojej matki, która to rok wcześniej została ich dziedziczką jako siostra bezdzietnie zmarłego właściciela z rodziny Redern[9]. Dobra tworoskie obejmujące Tworóg oraz okoliczne wsie wydzielono w 1660 r. z dóbr toszecko-pyskowickich po śmierci Kaspra Colonny jako majątek dla starszego z jego dwóch synów, Jerzego Leonarda Colonny.
Przez kolejne lata Tworóg przechodził w ręce innych rodów[10]. W latach 1684–1757 wieś należała do rodziny Verdugo, w 1758–1807 ponowne do Colonnów, w 1807–1818 do Gastheimbów, a w 1818–1826 do Renardów. W 1826 r. miejscowość kupiła koszęcińska linia rodziny książęcej Hohenlohe-Ingelfingen, w której to rękach pozostała ona do 1945 r. Miejscowy zakład hutniczy funkcjonował tutaj w różnej postaci do drugiej połowy XIX w.
W swoim początkowym okresie Tworóg znajdował się w granicach Monarchii Habsburgów, w księstwie opolsko-raciborskim. Od 1742 r. w Królestwie Prus, a od 1918 r. w Rzeszy Niemieckiej. Podczas plebiscytu górnośląskiego minimalna większość głosujących opowiedziała się za pozostaniem wsi w granicach Rzeszy. Po 1945 r. ośrodek gminy Tworóg w Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej.
Tworóg, pierwotnie wchodzący w skład pobliskiej parafii w Wielowsi, doczekał się ustanowienia odrębnej parafii w 1687 r. z drewnianym kościołem głównym w Kotach, którego filią stała się murowana kaplica w Tworogu. Wkrótce to Koty stały się filią, a Tworóg siedzibą parafii. W latach 1815–1817 na miejscu kaplicy wzniesiono murowany kościół.
Zabytki
[edytuj | edytuj kod]W centrum miejscowości znajduje się kilka obiektów wpisanych do rejestru zabytków[11]:
- zespół kościelny przy ul. Kościelnej 2:
- kościół parafialny św. Antoniego Padewskiego wybudowany w latach 1815–1817 w stylu barokowym, przebudowany w 1905 r., z ołtarzem głównym z XVII w. i organami z XIX w.,
- cmentarz z XIX w. z kaplicą cmentarną z początku XX w., kapliczką św. Jana Nepomucena z 1800 r., figurą Matki Boskiej z końca XIX w. i krzyżem z ok. 1890 r.,
- zespół pałacowy przy ul. Zamkowej 16:
- Pałac w Tworogu wzniesiony w XVIII w. i przebudowywany w 1802 r. na styl klasycystyczny, odnowiony w 1923 r. i odrestaurowany w 2013 r. – dach o konstrukcji mansardowej, od frontu widoczny ozdobny ryzalit środkowy z wnęką i balkonem wspartym na kolumnach,
- barokowa kaplica pałacowa z XVIII w.,
- dawna oficyna pałacowa z pierwszej połowy XIX w. – budynek parterowy z dachem o konstrukcji mansardowej,
- dom przy pl. Wolności 1 – budynek dawnego przytułku dla ubogich z 1826 r., drewniany i otynkowany, dach kryty gontem,
- przy rozwidleniu ul. Zamkowej i Grunwaldzkiej – kaplica przydrożna pochodząca z XVII w. i odnowiona w XIX w.
-
ul. Zamkowa (2014) -
Park przypałacowy -
Kaplica w przypałacowym parku -
Kaplica u zbiegu ulic Zamkowej i Grunwaldzkiej -
Kościół św. Antoniego -
Dom przy ul. Plac Wolności 1
.JPG)
.JPG)
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Państwowy Rejestr Nazw Geograficznych – miejscowości – format XLSX, Dane z państwowego rejestru nazw geograficznych – PRNG, Główny Urząd Geodezji i Kartografii, 5 listopada 2023, identyfikator PRNG: 141968
- ↑ Oficjalny serwis Urzędu Gminy Tworóg – ludność.
- ↑ Oficjalny Spis Pocztowych Numerów Adresowych, Poczta Polska S.A., październik 2022, s. 1316 [zarchiwizowane 2022-10-26].
- ↑ Rozporządzenie Ministrów: Administracji Publicznej i Ziem Odzyskanych z dnia 12 listopada 1946 r. o przywróceniu i ustaleniu urzędowych nazw miejscowości (M.P. z 1946 r. nr 142, poz. 262).
- ↑ a b Schlesien: Kreis Tost-Gleiwitz: Ortsliste.
- ↑ Heinrich Adamy, Die schlesischen Ortsnamen, ihre Entstehung und Bedeutung. Ein Bild aus der Vorzeit, wyd. 2, Breslau: Verlag von Priebatsch’s Buchhandlung, 1888, s. 88, OCLC 456751858 (niem.).
- ↑ a b Johannes Chrząszcz: Geschichte der Städte Peiskretscham und Tost sowie des Toster Kreises in Ober-Schlesien, Peiskretscham 1900, s 269.
- ↑ a b Knie 1830 ↓, s. 801.
- ↑ Alfons Nowack: Die Reichsgrafen Colonna, Freiherrn von Fels, auf Gross-Strehlitz, Tost und Tworog in Oberschlesien, Gross-Strehlitz 1902, s 12.
- ↑ Arkadiusz Kuzio-Podrucki: 470-lecie Tworoga, w: „Montes Tarnovicensis”, nr 6, 2001.
- ↑ Rejestr zabytków nieruchomych w województwie śląskim. Narodowy Instytut Dziedzictwa. [dostęp 2018-12-04].
Bibliografia
[edytuj | edytuj kod]- Johann Georg Knie, Alphabethisch-Statistisch-Topographische Uebersicht aller Dörfer, Flecken, Städte und andern Orte der Königl. Preuß. Provinz Schlesien ..., Breslau: Graß, Barth und Comp., 1830, OCLC 751379865 (niem.).
| Wsie | |
|---|---|
| Kolonie | |
| Osada leśna | |
| Części wsi |
|
