Wartburg (samochód)
Wartburg – marka samochodów produkowanych w latach 1955–1991 w zakładach VEB Automobilwerk Eisenach w dawnej Niemieckiej Republice Demokratycznej[1].
Po II wojnie światowej, w wyniku podziału Niemiec, koncern BMW utracił swoją główną wytwórnię samochodów w Eisenach – znalazła się ona na terenie wschodnich landów. „Nowi właściciele” początkowo kontynuowali produkcję przedwojennych samochodów BMW pod marką EMW (potem IFA).
Produkowano następujące modele Wartburga:
- 311/313/1000 (1955–1965)
- 312 (1965–1967)
- 353 (1966–1989)
- 1.3 (1988–1991)
Wersje z lat 1955–1989 napędzane były za pomocą dwusuwowego silnika R3, dopiero od października 1988 roku montowano nowocześniejszą jednostkę czterosuwową konstrukcji Volkswagena.
1 stycznia 2015 roku w Niemczech zarejestrowane były 7244 Wartburgi[2].
Geneza
[edytuj | edytuj kod]Produkcję pierwszego pojazdu w fabryce w Eisenach, Wartburga, rozpoczęto w 1898 roku na licencji francuskiego Decauville[3]. Był to nieduży pojazd napędzany czterosuwowym silnikiem o pojemności 0,8 l. Cena samochodu wynosiła 3500-3950 złotych marek[4]. W 1928 roku zakłady zostały wykupione przez BMW, po II wojnie światowej trafiły w ręce sowieckie, zaś w 1952 roku zostały upaństwowione.
W roku 1953 przeniesiono produkcję pojazdu IFA F9 (bliźniaczego do DKW F89) ze Zwickau do Eisenach. W 1955 roku zakończono produkcję BMW z sześciocylindrowym silnikiem czterosuwowym, co zapoczątkowało w zakładach erę silników dwusuwowych.
Wartburg 311, 312/1000, 313
[edytuj | edytuj kod]_01.jpg) Wartburg 1000 z 1963 roku | |
| Producent | |
|---|---|
| Zaprezentowany |
Targi Lipskie 1956[5] |
| Okres produkcji |
1955–1967 |
| Miejsce produkcji | |
| Poprzednik | |
| Następca |
Wartburg 353 |
| Dane techniczne | |
| Segment | |
| Typy nadwozia |
4-drzwiowy sedan |
| Silniki |
R3: 0,9 l o mocy 37 KM |
| Skrzynia biegów |
4-biegowa manualna |
| Napęd | |
| Długość |
4300 mm[5] |
| Szerokość |
1570 mm[5] |
| Wysokość |
1450 mm[5] |
| Rozstaw osi |
2450 mm[6] |
| Masa własna |
960 kg[5] |
| Zbiornik paliwa |
40 l[6] |
| Liczba miejsc |
2-5 |
| Ładowność |
380 kg |
| Dane dodatkowe | |
| Pokrewne | |
| Konkurencja | |
.jpg)
.jpg)
_2.JPG)
Na Targach Lipskich w 1956 roku zaprezentowano napędzany dwusuwowym silnikiem samochód Wartburg 311[5]. Nazwa pochodziła od zamku Wartburg znajdującego się na wzgórzach niedaleko fabryki. Produkcję modelu rozpoczęto w Eisenach, gdzie od 1953 roku wytwarzano jedynie samochód IFA F9, na którym Wartburg oparty był pod względem technicznym[5][7]. Model F9 był przestarzałym pojazdem napędzanym silnikiem dwusuwowym. Nadwozie Wartburga było o 10 cm dłuższe od poprzednika. Do napędu użyto tej samej dwusuwowej jednostki napędowej poddanej nieznacznej modernizacji. Z pojemności 900 cm³ generowała ona moc 37 KM[5]. Napęd przenoszony był poprzez 4-biegową manualną skrzynię biegów na koła przednie[6].
Wartburg 1000 występował w wielu wersjach nadwoziowych: 4-drzwiowy sedan, 3-drzwiowe kombi, 5-drzwiowe kombi – Camping, pick-up, kabriolet, coupé oraz Sport (zwanej 313)[5].
W 1957 powstał prototyp nowej jednostki napędowej dla Wartburga – nowoczesnego silnika B4 o pojemności 1,1 l, generującego 45 KM. Projekt został jednak zarzucony[6][5].
Modelem 311 Niemcy startowali w wielu europejskich i krajowych rajdach – np. Internationale Rallye Wartburg.
W 1962 roku AWE (Automobilwerke Eisenach) zmodernizowało model 311, montując w nim silnik o zwiększonej pojemności do 992 cm³[8][7]. Dla odróżnienia nazwano go 1000 zamiennie z 312. Po trzech latach do produkcji wprowadzony został model przejściowy. Pozostała znana z 311/312 karoseria, ale pojawiło się nowe podwozie[9]. Nadal była to konstrukcja ramowa, jednak już z niezależnym zawieszeniem na sprężynach zamiast poprzecznych resorów piórowych oraz stabilizatorem tylnego zawieszenia[7]. Modernizację przeszły silnik i skrzynia biegów, miejsce 15-calowych kół zajęły mniejsze, 13-calowe, z rozstawem śrub 4×160[7]. Półosie z homokinetycznymi przegubami zastąpiono nowymi, z podwójnym przegubem Cardana. W oficjalnej nomenklaturze model ten nazywany był nadal 1000, jednak dla odróżnienia od poprzedniej wersji oznaczano go często kodem fabrycznym: 312/1. Przejściówka była produkowana do 1967 roku (równolegle z nowym modelem), a w ofercie pozostawała do 1968 r.
Wartburgi poza krajami znajdującymi się za żelazną kurtyną eksportowano także do Europy Zachodniej, a nawet do obydwu Ameryk[6].
Wartburg 312 wystąpił w filmie Ida w reżyserii Pawła Pawlikowskiego. Poruszają się nim główne bohaterki filmu, prokurator Wanda Gruz (Agata Kulesza) i tytułowa Ida (Agata Trzebuchowska)[6].
W 1961 roku rozpoczęto produkcję seryjną samochodu dostawczego Barkas B1000, skonstruowanego z wykorzystaniem elementów konstrukcyjnych i jednostki napędowej Wartburga 311.
Dane techniczne (0.9)
[edytuj | edytuj kod]Źródło[10]:
Silnik
[edytuj | edytuj kod]- R3 0,9 l (900 cm³), dwusuw
- Układ zasilania: gaźnik Jikov
- Średnica cylindra × skok tłoka: 70,00 × 78,00 mm
- Stopień sprężania: 6,6:1
- Moc maksymalna: 37 KM (28 kW) przy 4000 obr./min
- Maksymalny moment obrotowy: 81 N·m przy 2200 obr./min
Osiągi
[edytuj | edytuj kod]- Przyspieszenie 0-100 km/h: 30 s[5]
- Prędkość maksymalna: 115 km/h[5]
- Średnie zużycie paliwa: 10 l / 100 km[5]
Dane techniczne (312)
[edytuj | edytuj kod]Silnik
[edytuj | edytuj kod]- R3 1,0 l (993 cm³), dwusuw
- Układ zasilania: gaźnik
- Średnica cylindra × skok tłoka: 73,50 × 78,00 mm
- Stopień sprężania: 7,5:1
- Moc maksymalna: 45 KM (34 kW) przy 4200 obr./min.
- Maksymalny moment obrotowy: 93 N·m przy 2200 obr./min.
Osiągi
[edytuj | edytuj kod]- Przyspieszenie 0–80 km/h: 15,0 s[13]
- Przyspieszenie 0-100 km/h: 27,5 s
- Prędkość maksymalna: 125 – 130 km/h
- Średnie zużycie paliwa: 9 – 12 l / 100 km[13]
Inne
[edytuj | edytuj kod]- Najmniejszy promień skrętu: 5,8 m
- Rozstaw kół tył / przód: 1260 mm / 1190 mm
- Opony: 5,60 × 13 cali
Wartburg 353
[edytuj | edytuj kod]
| |
| Inne nazwy |
Wartburg Knight |
|---|---|
| Producent | |
| Okres produkcji |
1966–1989 |
| Miejsce produkcji | |
| Poprzednik |
Wartburg 1000 |
| Następca |
Wartburg 1.3 |
| Dane techniczne | |
| Segment | |
| Typy nadwozia |
4-drzwiowy sedan |
| Silniki |
R3 1,0 l |
| Skrzynia biegów |
4-biegowa manualna |
| Napęd | |
| Długość |
4220 mm |
| Szerokość |
1640 mm |
| Wysokość |
1490 mm |
| Rozstaw osi |
2450 mm |
| Masa własna |
920 – 960 kg |
| Zbiornik paliwa |
44 dm³ |
| Liczba miejsc |
5 |
| Bagażnik |
525 l (sedan) |
| Dane dodatkowe | |
| Pokrewne | |
| Konkurencja |
Škoda 120 |
_seen_in_Jas=25C5=2582o,_Poland.jpg)
.jpg)
.jpg)
W 1966 pojawił się następca „312” – Wartburg 353[14]. Przez pierwsze lata produkcji model nazywany był przez wytwórnie w NRD jako „Der neue 1000”, oznaczenie 353 zaczęto stosować dopiero po jakimś czasie. Elementy podwozia w stosunku do Wartburga 312 zostały niezmienione, nowością było kanciaste nadwozie, zaprojektowane zgodnie z panującymi wówczas trendami przez Claussa Dietela[14]. Pomimo zwiększonej przestrzeni pasażerskiej cechowało się mniejszą niż u poprzednika długością zewnętrzną (jednakże szerokość była większa)[9]. Do napędu użyto znanego z poprzednika dwusuwowego silnika o mocy maksymalnej 45 KM, pozwalał on na osiągnięcie prędkości maksymalnej rzędu 130 km/h, przy średnim zużyciu paliwa 8-9,5 l / 100 km[15]. Zakładany poziom produkcji wynosił około 40 000 sztuk rocznie[15].
W przednim rzędzie zastosowano dzielone fotele z możliwością regulacji kąta pochylenia oparcia, w wersji de Luxe można było je składać zupełnie, tworząc dwa miejsca do spania[9]. Deska rozdzielcza lakierowana w kolorze nadwozia od 1968 była obijana czarną wykładziną[9].
Podobnie jak w przypadku wcześniejszego modelu, 353 też doczekał się różnych odmian nadwoziowych, choć ich liczba była znacznie skromniejsza – poza sedanem były to: kombi – Tourist i praktyczny pick-up – Trans. W roku 1969 podniesiono moc silnika z 45 do 50 KM. W roku 1975 wprowadzono wersję 353W, która zawierała szereg udoskonaleń: nową zaokrągloną tablicę rozdzielczą i łamaną kolumnę kierownicy, pasy bezpieczeństwa na fotelach przednich i uchwyty dla pasów na tylnej kanapie, dwuobwodowy układ hamulcowy z hamulcami tarczowymi na przedniej osi oraz ulepszonym korektorem siły hamowania na osi tylnej, wzmocnione zamki drzwi, a także prądnicę prądu zmiennego[7][14]. Zmiany zewnętrzne aż do lat 80. były jednak minimalne[7]. Kolejne zmiany miały miejsce w 1982, wprowadzono matowoczarną kratę atrapy chłodnicy, obwódki reflektorów i zderzaki (w miejsce chromowanych), zastosowano inny gaźnik, zmodyfikowane hamulce bębnowe z tyłu oraz reflektory przednie typu H4[8]. W 1984 wprowadzono ekonomizer oraz zegar wskazujący temperaturę płynu chłodzącego, stan paliwa oraz aktualną ekonomię jazdy.
Ograniczony lifting Wartburg 353 przeszedł dopiero pod koniec 1984, wprowadzono wtedy m.in. jednolity pas przedni w kolorze nadwozia, model ten oznaczono jako 353S[14]. Przesunięto chłodnicę do przodu, zmieniono sprzęgło oraz układ przełączników klimatyzacji we wnętrzu samochodu. Na życzenie klient mógł zamówić dźwignię zmiany biegów w podłodze niemal od samego początku produkcji. W Polsce ta opcja była jednak rzadko spotykana i można ją było zauważyć szerzej w ostatnich latach produkcji, od około 1986 roku. Samochód wyróżniał się pojemnym bagażnikiem, w wersji sedan – 525 l, w kombi po złożeniu kanapy – 2000 l[14]. W roku 1969 zaprezentowano oparte na 353 dwumiejscowe sportowe auto Wartburg Melkus RS1000, jego produkcja trwała do roku 1980, powstało 101 egzemplarzy[8].
Samochody Wartburg 353 były przedmiotem szerokiego eksportu, przede wszystkim do krajów bloku wschodniego[7]. Największa liczba była eksportowana do Czechosłowacji (ponad 100 tysięcy do 1980 roku), lecz licznie spotykane były także w Polsce[7]. Wersja eksportowa na rynek brytyjski nosiła nazwę Wartburg Knight, jej importu zakazano w roku 1974 z powodu niespełniania norm emisji spalin[7]. Problem ten rozwiązywano, montując do nowych pojazdów silniki czterosuwowe pochodzące z samochodu Morris Marina[7]. Wersja eksportowa na rynek norweski nosiła nazwę Wartburg President, pojazd był w sprzedaży do roku 1970.
353 był praktycznie ostatnią prawdziwą nowością w historii tego wschodnioniemieckiego producenta. Pomimo wielu modernizacji, z których najbardziej widoczną przeprowadzono w 1985, zmieniając m.in. pas przedni, auta te ze swoim „kołyszącym się”, ramowym podwoziem coraz bardziej odstawały od zachodniej konkurencji. Poważniejsze zmiany konstrukcyjne były nieuniknione – na wdrożenie całkiem nowego modelu (prototypy 360, 610m) nie było pieniędzy i zgody władz państwowych.
Zakłady próbowały ratować wizerunek swoich produktów biorąc nadal udział w licznych, renomowanych imprezach sportowych. Jednak startujący w latach osiemdziesiątych rajdowy model 353 WR wyglądał groteskowo przy kilkusetkonnych Audi i Lanciach.
Dane techniczne
[edytuj | edytuj kod]Źródło[16]:
Silnik
[edytuj | edytuj kod]| 353.0 | 353.1 | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Okres produkcji | 06/1966–05/1969 | 05/1969–04/1982 | 04/1982–10/1988 | ||||
| Typ silnika | |||||||
| Rodzaj budowy silnika | Silnik dwusuwowy R3 | ||||||
| Typ gaźnika | BVF 36 F1-11 | BVF 40 F1-11 BVF 40 F1-15 BVF 40 F2-11 |
Jikov 32 SEDR 3256 | ||||
| Chłodzenie | Chłodzenie cieczą | ||||||
| Średnica × skok tłoka | 73,5 × 78 mm | ||||||
| Pojemność skokowa | 992 cm³ | ||||||
| Stopień sprężania | 7,5:1 | ||||||
| Maksymalna moc | 33 kW (45 KM) przy 4200 obr./min. |
36,8 kW (50 KM) przy 4250 obr./min. | |||||
| maksymalny moment obrotowy | 93 Nm przy 3000 obr./min. |
100 Nm przy 3000 obr./min. | |||||
| Przenoszenie napędu | |||||||
| Typ napędu | Napęd przedni | ||||||
| Skrzynia biegów | 4-biegowa ręczna | ||||||
| Osiągi (limuzyna) | |||||||
| Prędkość maksymalna | b.d. | 130 km/h | |||||
| Przyspieszenie, 0–80 km/h | b.d. | 14-15 s | |||||
| Zużycie paliwa na 100 km (w cyklu mieszanym) | b.d. | 8,5-9,8 l | |||||
| Osiągi (Tourist) | |||||||
| Prędkość maksymalna | b.d. | 125 km/h | |||||
| Przyspieszenie, 0–80 km/h | b.d. | 14-15 s | |||||
| Zużycie paliwa na 100 km (w cyklu mieszanym) | b.d. | do 10 l | |||||
Zawieszenie
[edytuj | edytuj kod]- Zawieszenie przednie: sprężyny śrubowe, amortyzatory teleskopowe oraz dwa wahacze poprzeczne na koło
- Zawieszenie tylne: sprężyny śrubowe, amortyzatory teleskopowe oraz po jednym wahaczu skośnym na koło
Wartburg 1.3
[edytuj | edytuj kod] Wartburg 1.3 S | |
| Inne nazwy |
IFA Wartburg |
|---|---|
| Producent | |
| Zaprezentowany |
1988 Targi Lipskie[17] |
| Okres produkcji |
1988–1991 |
| Miejsce produkcji |
|
| Poprzednik |
Wartburg 353 |
| Następca |
brak |
| Dane techniczne | |
| Segment | |
| Typy nadwozia |
4-drzwiowy sedan |
| Silniki |
R4: 1,3 l |
| Skrzynia biegów |
4-biegowa manualna |
| Napęd | |
| Długość |
4220 mm |
| Szerokość |
1640 mm |
| Wysokość |
1495 mm |
| Rozstaw osi |
2450 mm |
| Masa własna |
900 – 950 kg |
| Zbiornik paliwa |
42 dm³ |
| Liczba miejsc |
5 |
| Bagażnik |
525 l (sedan) |
| Ładowność |
420(sedan) – 460(kombi) kg |
| Dane dodatkowe | |
| Konkurencja | |
.jpg)
W 1988 przy współpracy z Volkswagenem zaprezentowano w końcu model 1.3 – ostatnie wcielenie „353”. Samochód wyposażono w czterosuwowy silnik VW stosowany między innymi w modelu Golf II, od którego pojemności wzięto nazwę, 4-biegową skrzynię biegów własnej konstrukcji (stworzono ją w zakładach produkujących Trabanta – w Zwickau) oraz wiele zmienionych elementów nadwozia: zderzaki z tworzywa (przedni pełnowymiarowy), nowe tylne i przednie lampy – wraz z kierunkowskazami płynnie wkomponowane w karoserię[18][17]. Poprawiono również wyposażenie wnętrza, w ostatniej serii z 1991 roku montując fotele kubełkowe pochodzące z Opla oraz welurową tapicerkę. Na tle konkurencji samochód wyróżniał się brakiem wspomagania układu hamulcowego[18]. Podobnie jak poprzednik, samochód wyposażony był w pojemny bagażnik[17].
Wartburg 1.3 dostępny był w trzech wersjach nadwozia: Limousine, Tourist (kombi) i rzadko spotykany Trans (dwudrzwiowy pick-up). Modele oznaczone jako 1.3 S posiadały dodatkowo ręcznie odsuwany szyberdach oraz przednie światła przeciwmgłowe wbudowane w zderzak.
To wszystko łącznie z najważniejszą nowością – silnikiem – nie pomogło w uratowaniu sprzedaży. Ostatnią deską ratunku było zamówienie z Grecji, ale żaden bank nie chciał skredytować podupadających zakładów. Przypieczętowaniem końca historii Wartburga były zmiany polityczne w Europie Środkowej, w tym upadek Muru Berlińskiego i napływ na tereny NRD tanich, używanych aut z zachodu[17]. Ostatni Wartburg zjechał z taśmy produkcyjnej 10 kwietnia 1991 roku. Obecnie zakłady w Eisenach należą do koncernu Stellantis i produkuje się w nich różne modele Opla.
Dane techniczne (1.3)
[edytuj | edytuj kod]Silnik
[edytuj | edytuj kod]- R4 1,3 l (1272 cm³), SOHC
- Układ zasilania: gaźnik
- Średnica cylindra × skok tłoka: 75,00 × 72,00 mm
- Stopień sprężania: 9,5:1
- Moc maksymalna: 58 KM (42,5 kW) przy 5400 obr./min.
- Maksymalny moment obrotowy: 96 N·m przy 3500 obr./min.
- Dopuszczalna masa całkowita: 1327 kg [1410 kg]
Osiągi
[edytuj | edytuj kod]- Przyspieszenie 0-100 km/h: 17,5 s (18 s kombi)
- Prędkość maksymalna: 148 (145) km/h
- Średnie zużycie paliwa: 8,0 l / 100 km[18]
- masa przyczepy bez hamulca (z hamulcem): 500 kg (650 kg)
Prototypy
[edytuj | edytuj kod]
355
[edytuj | edytuj kod]W latach 1968–1969 na bazie modelu 353 opracowywano prototypy trzydrzwiowego hatchbacka (coupé) o nazwie Wartburg 355. Prototypy istniały w dwóch wariantach jednostki napędowej: produkcji Renault o pojemności 1397 cm³ i mocy 54 kW oraz dwusuwowej znanej z seryjnego Wartburga, jednak wzmocnionej o 5 KM i osiągającej w efekcie 142 km/h. Masa własna modelu z silnikiem dwusuwowym wynosiła 840 kg. Powstało 6 egzemplarzy[21].
360
[edytuj | edytuj kod]W 1974 roku z okazji 25-lecia Niemieckiej Republiki Demokratycznej stworzono prototyp samochodu Wartburg 360, który cechował się nowoczesnym nadwoziem. Ostatecznie samochód nie wszedł do produkcji seryjnej i prawdopodobnie prototyp nie zachował się do dziś[22].
610 M-1
[edytuj | edytuj kod]W 1978 roku wykonano prototyp Wartburg 610 M-1. Samochód zaznaczał się nowoczesną stylistyką na ówczesne czasy. Pojazd wyposażono w silnik Dacii o pojemności 1289 cm³ i mocy 54 KM (39 kW), który osiągał 139 km/h. Masa własna wynosiła 860 kg[22].
353/400 Kübel
[edytuj | edytuj kod]W 1975 roku stworzono samochód na bazie Wartburga przeznaczony dla armii. Pojazd miał nadwozie z tworzyw sztucznych oraz był zdolny do pływania na wiosłach. Prędkość maksymalna wynosiła 95 km/h. Po stworzeniu 7 prototypów samochód ostatecznie nie wszedł do produkcji seryjnej ze względu na tańszą opcję w postaci Trabanta Kübelwagen. Wymiary długość/szerokość/wysokość: 3860 mm/1750 mm/1550 mm[23].
Poziom produkcji
[edytuj | edytuj kod]| Model[24] | Rok | Produkcja |
|---|---|---|
| 311 | 1955 | 162 |
| 1956 | 14 223 | |
| 311 i 313-1 | 1957 | 23 285 |
| 1958 | 24 326 | |
| 1959 | 29 020 | |
| 1960 | 28 801 | |
| 311 | 1961 | 30 232 |
| 311-1000 | 1962 | 26 209 |
| 1963 | 30 003 | |
| 1964 | 31 998 | |
| 1965 | 20 669 | |
| 312 | 1965 | 11 035 |
| 1966 | 18 570 | |
| 1967 | 4142 | |
| 353 | 1966 | 14 005 |
| 1967 | 30 438 | |
| 1968 | 34 873 | |
| 1969 | 37 447 | |
| 1970 | 40 411 | |
| 1971 | 43 200 | |
| 1972 | 45 676 | |
| 1973 | 48 470 | |
| 1974 | 51 813 | |
| 1975 | 9997 | |
| 353 W | 1975 | 44 043 |
| 1976 | 55 510 | |
| 1977 | 57 565 | |
| 1978 | 58 732 | |
| 1979 | 56 318 | |
| 1980 | 58 325 | |
| 1981 | 60 133 | |
| 1982 | 61 300 | |
| 1983 | 64 000 | |
| 1984 | 72 000 | |
| 1985 | 74 000 | |
| 1986 | 74 231 | |
| 1987 | 71 520 | |
| 1988 | 59 992 | |
| 1989 | 1191 | |
| 1.3 | 1988 | 12 303 |
| 1989 | 70 204 | |
| 1990 | 63 068 | |
| 1991 | 7200 |
.jpg)
Zakłady produkcyjne
[edytuj | edytuj kod]Od 1966 roku w produkcję Wartburga obok macierzystego AWE Eisenach zaangażowane były cztery inne zakłady kooperacyjne[23]:
- VEB Karosseriewerke Halle (nadwozia dla wersji Tourist)
- VEB Karosseriewerk Dresden/Radeberg (nadwozia dla wersji Tourist)
- VEB Automobilwerke Ludwigsfelde (produkcja dostawczej wersji Trans u boku pojazdów ciężarowych IFA W50 i L60)
- VEB Waggonbau Gotha (podwozia dla modeli 353W i 1.3)
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Wartburg, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2022-06-04].
- ↑ Dr Christian Leitzbach: SBestand an Personenkraftwagen am 1. Januar 2015 nach Herstellern und Handelsnamen. Rheinmetall AG, 2015. [dostęp 2016-06-20]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-04-17)]. (niem.).
- ↑ eh. Samochody z Eisenach. „Młody Technik”, 4/1986. ISSN 0462-9760.
- ↑ Dr Christian Leitzbach: Starke Automotive-Tradition bei Rheinmetall. Rheinmetall AG, 2009-02-10. [dostęp 2012-05-26]. (niem.).
- ↑ a b c d e f g h i j k l m Robert Rybicki: Wartburg 311 – socjalistyczna limuzyna. Auto Świat, 2010-07-01. [dostęp 2020-06-25].
- ↑ a b c d e f Ważne ogniwo w ewolucji, „Auto Świat Katalog Classic” (1/2020), Warszawa: Ringier Axel Springer Polska, s. 46–48, ISSN 2544-1302.
- ↑ a b c d e f g h i j Zdzisław Podbielski. Wartburg 353W. „Młody Technik”. 5/1980, s. 72–73, 1980. ISSN 0462-9760.
- ↑ a b c Wartburg 353. [w:] auto-świat.pl [on-line]. 2009-03-15. [dostęp 2010-11-20].
- ↑ a b c d Zdzisław Podbielski. Wartburg 1000/353. „Młody Technik”. 5/1968, s. 56–57, 1968. ISSN 0462-9760.
- ↑ Wartburg De Luxe Limousine technical specifications. carfolio.com. [dostęp 2010-09-03]. (ang.).
- ↑ 1967 Wartburg 312 technical specifications. carfolio.com. [dostęp 2010-09-03]. (ang.).
- ↑ 1962 WARTBURG 1000 specs and performance. 1962 Wartburg 1000. [dostęp 2010-09-03]. (ang.).
- ↑ a b Młody Technik 8/66 – Wartburg 1000.
- ↑ a b c d e Tomasz Kamiński: Wartburg 353 (1966-1988) – Zemsta Honeckera. 2007-07-09. [dostęp 2010-11-20].
- ↑ a b Zdzisław Podbielski. Wartburg-1000. „Młody Technik”. 9/1966, 1966. ISSN 0462-9760.
- ↑ Zbigniew Winnicki: Naprawa samochodów Wartburg.
- ↑ a b c d Andrzej Jedynak. Wartburg z dusza golfa. „Auto Świat”.
- ↑ a b c Wartburg 353W, Wartburg 1.3 – Made in DDR. [w:] auto-świat.pl [on-line]. 2000-02-13. [dostęp 2010-11-20].
- ↑ 1988 Wartburg 1.3 technical specifications. carfolio.com. [dostęp 2010-09-03]. (ang.).
- ↑ 1988 Wartburg 1.3 Tourist technical specifications. carfolio.com. [dostęp 2010-09-03]. (ang.).
- ↑ Wartburg 355. [w:] moto.onet.pl [on-line]. [dostęp 2016-06-18]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-08-07)].
- ↑ a b AWE Wartburg. [w:] simson-roller.de [on-line]. [dostęp 2016-06-18].
- ↑ a b Wartburg – cud Turyngii. [w:] moto.onet.pl [on-line]. 2011-04-18. [dostęp 2016-06-18].
- ↑ N.N., MFB Eisenacher-Verlagsgesellschaft, Verein „Freunde des Automobilbaues der Region Eisenach”, StadtZeit, Januarheft, Eisenach 2000, 24–27.
| Osobowe | |
|---|---|
| Dostawcze | |
| Sportowe i terenowe | |
| Ciężarowe | |
| Mikrociężarowe i komunalne | |
| Autobusy |
