Wróbel cytrynowy
| Passer luteus[1] | |||
| (Lichtenstein, 1823) | |||
 Osobnik sfotografowany w ptaszarni w Pittsburghu | |||
| Systematyka | |||
| Domena | |||
|---|---|---|---|
| Królestwo | |||
| Typ | |||
| Podtyp | |||
| Gromada | |||
| Podgromada | |||
| Infragromada | |||
| Rząd | |||
| Podrząd | |||
| Rodzina | |||
| Rodzaj | |||
| Gatunek |
wróbel cytrynowy | ||
| Synonimy | |||
| |||
| Kategoria zagrożenia (CKGZ)[2] | |||
 | |||
Wróbel cytrynowy[3] (Passer luteus) – gatunek małego ptaka z rodziny wróbli (Passeridae). Występuje w wąskim pasie terenu w strefie Sahelu. Typowym środowiskiem są piaszczyste, pustynne sawanny z sezonową okrywą roślin jednorocznych oraz z rzadka występującymi krzewami i drzewami. Gatunek nie jest zagrożony wyginięciem. Są to ptaki bardzo towarzyskie. Grupowo podejmują nomadyczne wędrówki w poszukiwaniu pokarmu, na nocny spoczynek również udają się zbiorowo, gniazdują zaś kolonijnie.
Długość ciała wynosi 12–13 cm, masa ciała 11–16 g. W upierzeniu widoczny dymorfizm płciowy. U samca głowa i wierzch ciała żółte, podobnie jak kuper. Płaszcz, grzbiet i barkówki kasztanowe. Skrzydła ciemnobrązowe z dwoma białawymi paskami skrzydłowymi. U samicy głowa i wierzch ciała piaskowobrązowe. Spód ciała kremowy, u niektórych osobników z żółtym nalotem.
Taksonomia
[edytuj | edytuj kod]Po raz pierwszy gatunek opisał Martin Lichtenstein w 1823[4]. Holotyp pochodził z Dongoli w Sudanie[5]. Autor nadał nowemu gatunkowi nazwę Fringilla lutea[4]. Obecnie (2019) Międzynarodowy Komitet Ornitologiczny umieszcza wróbla cytrynowego w rodzaju Passer. Uznaje go za gatunek monotypowy[6], podobnie jak autorzy HBW[5].
Dawniej często wróbel cytrynowy uznawany był za jeden gatunek z wróblem złotym (P. euchlorus), z którym wydzielany bywał do rodzaju Auripasser[5] (Bonaparte, 1851[7]). Taką klasyfikację zastosowano przykładowo w monografii The Sparrows. A study of the genus Passer (1988, reedycja cyfrowa: 2010). Hall i Moreau (1970) uznali te dwa taksony, razem z wróblem kasztanowatym (P. eminibey), za odrębne gatunki tworzące jeden nadgatunek[8]. Wyniki badań Allende et al. (2001) nie wspierają umieszczania wróbla cytrynowego poza rodzajem Passer. Autorzy przedstawili trzy drzewa filogenetyczne oparte między innymi o metodę największej parsymonii i metodę łączenia sąsiadów, uwzględniając w badaniach zarówno geny, jak i pseudogeny. Poniżej przedstawiono fragment drzewa odnoszący się do pseudogenów, zgodny w drzewach uzyskanych obydwiema wskazanymi metodami[9]:
| |||||||||||||
|
| |||||||||||||
Fragment odnoszący się do genów, opracowany według metody największej parsymonii[9]:
| |||||||||||||||||||
Morfologia
[edytuj | edytuj kod]Długość ciała wynosi 12–13 cm, masa ciała 11–16 g[5]. W upierzeniu widoczny dymorfizm płciowy. U samca głowa i wierzch ciała żółte (w odcieniu kanarkowej żółci). Płaszcz i grzbiet kasztanowe. Kuper żółty. Skrzydła ciemnobrązowe z kasztanowymi barkówkami i dwoma białawymi paskami skrzydłowymi[8]. Lotki ciemnoszare, te I rzędu z jaśniejszymi (różowawocynamonowymi lub płowymi) krawędziami chorągiewek zewnętrznych[10]. Ogon szarobrązowy. Tęczówka ciemnobrązowa. Nogi brązowe. Dziób czarny w sezonie lęgowym, poza nim o barwie rogowej. U samicy głowa i wierzch ciała piaskowobrązowe. Spód ciała kremowy, lecz u niektórych osobników ma na tyle intensywny żółty nalot, że przypominają pierwszoroczne samce. Osobniki młodociane podobne są do dorosłych samic, lecz mają jasny spód ciała oraz szare plamy z tyłu głowy i na karku. Osobniki młodociane mają niebieskie skoki. Pierwszoroczne samce są jaśniejsze od dorosłych[8]. Tęczówka w odniesieniu do ptaków obydwu płci opisywana jako brązowa – zarówno w jasnym[11], jak i w ciemnym odcieniu[12].
Zasięg występowania
[edytuj | edytuj kod]Wróble cytrynowe występują w Sahelu. Zasięg rozciąga się od Mauretanii i północnego Senegalu[5], z którego często przemieszcza się na południe do Gambii[13], na wschód[5]. Obejmuje środkowe Mali, północną Burkinę Faso, większość Nigru (na północ po Aïr, a dalej skrajnie południową Algierię), dalej Czad (na południe po jezioro Czad, na północ po Ennedi)[8] aż po sudańskie i erytrejskie wybrzeże Morza Czerwonego[5] oraz Etiopię w pobliżu granicy z Dżibuti, wzdłuż rzeki Auasz[14]. Obserwowane również w południowej Saharze Zachodniej, lecz nie stwierdzono lęgów[5].
Ze względu na ich nomadyczny tryb życia dokładne określenie zasięgu występowania jest trudne[8]. W 1982 pierwszy raz odnotowano gatunek w Egipcie[8], a 1984 w Algierii – znaleziono wówczas kolonię lęgową w In Guezzam. Kolejne stwierdzenia pochodzą kolejno ze stycznia 2017 z Dżanatu i z lipca 2018 z Tin-Zaouten (20°23'N)[15]. Pod koniec lat 80. XX wieku północne i południowe ekstrema znanego zasięgu leżały na równoleżnikach 20°32'N (Atar, Mauretania – lęgowy) i 9°N (zachodnia Etiopia)[8]. BirdLife International (2019) szacuje zasięg występowania na 6,72 mln km²[16].
Ekologia i zachowanie
[edytuj | edytuj kod]Środowiskiem życia wróbli cytrynowych są piaszczyste pustynne sawanny, sezonowo porośnięte roślinami jednorocznymi oraz z rzadka występującymi krzewami i drzewami. Są to głównie: kolibło egipskie (Balanites aegyptiaca), akacje (Acacia) i głożyny (Ziziphus). Przystępują do lęgów przy całorocznym dostępie do wody lub jeśli w pobliżu występują sezonowe zbiorniki. Rzadko pojawiają się w siedliskach ludzkich[8], choć odpoczywają zbiorowo na drzewach we wsiach, a nawet i miastach (co obserwowano między innymi w Chartumie)[17]. Odwiedzanie upraw zbóż umożliwiło wróblom cytrynowym zasiedlenie nowych terenów pustynnych, zwłaszcza jeśli stosowane jest na nich nawadnianie[8]. W normalnych warunkach, bez nawadniania, wróble cytrynowe gniazdują w obszarach leżących między izohietami 100 i 500 mm[5]. W Etiopii i Erytrei odnotowywane poniżej 300 m n.p.m.[14], podobnie i w Sudanie[10].
Są bardzo towarzyskie. Gniazdują w dużych koloniach, a poza sezonem lęgowym podejmują wędrówki o nieregularnym charakterze, kształtowanym przez dostępność pożywienia. Odpoczywają zbiorowo na drzewach. Różni autorzy podawali odmienne szacunki największej zaobserwowanej liczebności: 400 tys., 350 tys. i 1 mln osobników. Zbiorowiska odpoczywających wróbli mogą być rozprzestrzenione na dużych obszarach; Oubron (1967) obserwował jedno zajmujące 20 ha[8]. W Senegalu i Nigrze udokumentowano wędrówki w kierunku południowo-zachodnim. Samce opuszczają dotychczasowe miejsce pobytu pierwsze, pozostawiając samice odchowujące wówczas pierwszy lęg i szukając terenów mogących zapewnić źródło pożywienia dla potencjalnego drugiego lęgu. W Senegalu pod koniec września i w październiku obserwowane były stada liczące 1,5–2 mln osobników[10]. Wróble cytrynowe często kąpią się w piasku i w wodzie. Zazwyczaj skaczą, choć potrafią biegać na krótkich odcinkach[8]. Podczas żerowania wykorzystują taktykę znaną jako roller-feeding, polegającą na wyprzedzaniu ptaków w stadzie przez osobniki będące za nimi[10] i opisaną również między innymi u wróbli cynamonowych (P. cinnamomeus). Odzywają się typowymi dla wróbli głosami, w tym ćwierkaniem, które różni autorzy zapisywali jako schilp, tchirrup czy chitta. Ćwierknięcia mogą być łączone w sekwencję złożoną z maksymalnie 20 dźwięków, która stanowi pieśń wróbli cytrynowych. Głos alarmowy to również niewyróżniające się na tle innych wróbli churr[8].
Przynajmniej do 1990 jedyne informacje o długości życia wróbli cytrynowych dotyczyły osobników w niewoli. Przeżywały 9–14 lat[8].
Pożywienie
[edytuj | edytuj kod]
Pożywieniem wróbli cytrynowych są głównie ziarna przeciętnych rozmiarów, również pochodzące ze zbóż[8][5]. Zjadają między innymi nasiona prosa (Panicum), rosplenicy (Pennisetum), sorga (Sorghum). Przed zjedzeniem odrzucają łuskę, czego jednak nie potrafią zrobić w przypadku ziaren ryżu (Oryza), stąd mogą jedynie zjadać pozostałości po młóceniu[8]. W diecie odnotowano również nasiona ugłastowatych (Molluginaceae) i jagody Salvadora (Salvadoraceae)[10]. W okolicy jeziora Czad szczególnie wysoki odsetek w składzie pożywienia stanowią nasiona Panicum laetum[18]. Wróble cytrynowe żywią się również materią zwierzęcą, która u piskląt może stanowić najważniejszy element w diecie – odwrotnie niż u dorosłych. W żołądkach wróbli cytrynowych znajdowano bezkręgowce należące do co najmniej 10 rzędów. Do najliczniej reprezentowanych należą: pluskwiaki (Hemiptera; zwłaszcza wtykowate, Coreidae), motyle (Lepidoptera; głównie gąsienice), błonkoskrzydłe (Hymenoptera; głównie mrówkowate, Formicidae), chrząszcze (Coleoptera, głównie ryjkowcowate, Curculionidae) i prostoskrzydłe (Orthoptera, głównie larwy)[8].
Lęgi
[edytuj | edytuj kod]Okres lęgowy zmienny, zależny od występowania deszczy[5]. W Etiopii zniesienia stwierdzano w styczniu, lutym i wrześniu[14]. W Erytrei gniazdowanie wróbli cytrynowych notowano od grudnia do stycznia, w Mali – w lipcu, sierpniu i październiku, w Sudanie – od maja do września, w Czadzie – od lutego do kwietnia, w Mauretanii – w marcu, drugiej połowie sierpnia i we wrześniu, w Senegalu – od lipca do października (obserwowano też lęgi poza tym typowym okresem)[8]. Wróble cytrynowe wyprowadzają jeden lub dwa lęgi w roku. Tworzą duże rozproszone kolonie liczące do 65 tys. gniazd[5]. Na pojedynczym drzewie znajduje się do 15 gniazd, za to kolonia zajmuje rozległy obszar (do 1994 największy odnotowany w literaturze liczył 6,3 km²). U wróbli cytrynowych występuje monogamia, lecz nie wiadomo, czy pary utrzymują się ponad jeden sezon[10].
Gniazda budowane są głównie wśród ciernistych drzew, w tym kolibeł egipskich i akacji. Wróble cytrynowe preferują duże drzewa, lecz przy ich braku zakładają gniazda również na krzewach[8]. Mogą być używane więcej niż raz[10]. Za budowę gniazda odpowiada samiec, zajmuje to około 10 dni[18]. Zaczyna od utworzenia platformy rozciągającej się w rozwidleniu gałęzi. Następnie wznosi ściany i łączy je dachem. Cała konstrukcja jest owalna w kształcie, zwalista i sprawiająca wrażenie niechlujnie zbudowanej. Budulec stanowią głównie sztywne patyki, nie trawy jak u większości wróbli. Wewnętrzną strukturę gniazda – złożoną ze świeżych lub suchych traw – tworzy samica, samiec zaś zbiera materiały. Wyściółkę stanowią pióra, włosie, wełna, skrawki ubrań czy sznurków. Prawdopodobnie zewnętrzna struktura gniazda jest adaptacją środowiskową – konstrukcja utworzona z takiego materiału lepiej wytrzymuje ulewne deszcze i umożliwia przepływ powietrza, który chroni jaja przed przegrzaniem. Ponadto gniazdowanie w dziuplach czy szczelinach uniemożliwiałoby tworzenie kolonii[8]. Pozornie gniazda widoczne z daleka stanowią przynętę dla drapieżników. Ze względu na użyte materiały do środka są w stanie wejść jedynie węże i warany, które nie stanowią tak dużego zagrożenia, jak ptaki szponiaste (szczególnie migrujące i pojawiające się w dużej liczebności)[18].
W zachodniej części zasięgu w zniesieniu znajdują się 3 lub 4 jaja w normalnej porze deszczowej i 2 lub 3 jaja w wyjątkowo suchym okresie. Składanie jaj rozpoczyna się wkrótce po ukończeniu budowy gniazda[8]. Mają połyskliwą skorupkę o kształcie zbliżonym do elipsy i barwie od białej do jasnoniebieskiej lub szarozielonej, dodatkowo zdobią ją brązowe lub kasztanowe plamy o różnych kształtach. Wymiary 79 jaj z Senegalu: 13,0–19,2 na 12,1–13,9 mm (średnio 17,5 na 12,9 mm); dla 72 jaj z Nigru: średnio 17,82 na 12,68 mm[10]. Obydwa ptaki z pary uczęszczają do gniazda, choć najczęściej robi to samica. Prawdopodobnie za dnia nie ma potrzeby wysiadywania jaj ze względu na wysokie temperatury. Samica wysiaduje jaja w nocy. Inkubacja trwa 10–12 dni, identyczny okres jej trwania zaobserwowano w niewoli. Młodymi opiekują się oboje rodzice, samica jest w stanie wykarmić je sama przy nieobecności samca. Jeśli wychowuje potomstwo wraz z samcem, jej przypada obowiązek usuwania kału piskląt. Młode opierzają się w pełni po 13–14 dniach życia (w niewoli po 14–15 dniach). Tuż przed tym momentem rodzice starają się zachęcić potomstwo do wyjścia z gniazda poprzez skakanie i podrygiwanie skrzydłami z pokarmem w dziobie[8]. W dwóch badaniach autorzy podali ogólny sukces lęgowy na poziomie 47%[10] i 53%. Gniazda bywają plądrowane przez szczury, węże z rodzaju Psammophis, warany. Na podloty polują owadożery palmowe (Polyboroides typus), jastrzębiaki ciemne (Melierax metabates), krogulce małe (Acipiter badius), sokoły rudogłowe (Falco chicquera), kukale senegalskie (Centropus senegalensis) i dzierzby rudogłowe (Lanius senator)[19].
Status i zagrożenia
[edytuj | edytuj kod]IUCN uznaje wróbla cytrynowego za gatunek najmniejszej troski nieprzerwanie od 1988 (stan w 2019). BirdLife International uznaje trend liczebności populacji za prawdopodobnie stabilny ze względu na brak widocznych zagrożeń lub spadków liczebności[16]. Nawadnianie upraw umożliwiło wróblom cytrynowym zajęcie nowych terenów[5]. Mogą być jednak szkodnikami na uprawach zbóż, zwłaszcza w razie zbiegania się w czasie dojrzewania ziaren z opierzaniem się młodych pod koniec pory deszczowej[8]. Z drugiej strony, podobnie jak wróble pustynne (P. simplex), są wymieniane jako pożyteczne dla rolników ptaki zjadające szarańczę[20].
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Passer luteus, [w:] Integrated Taxonomic Information System (ang.).
- ↑ Passer luteus, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species (ang.).
- ↑ Systematyka i nazwy polskie za: P. Mielczarek & M. Kuziemko: Rodzina: Passeridae Rafinesque, 1815 – wróble – Sparrows, snowfinches and allies (wersja: 2021-01-16). [w:] Kompletna lista ptaków świata [on-line]. Instytut Nauk o Środowisku Uniwersytetu Jagiellońskiego. [dostęp 2021-03-07].
- ↑ a b Martin Lichtenstein: Verzeichniss der Doubletten des Zoologischen Museums der Königl. 1823, s. 24. (łac.).
- ↑ a b c d e f g h i j k l m Summers-Smith, D.: Sudan Golden Sparrow (Passer luteus). [w:] del Hoyo, J., Elliott, A., Sargatal, J., Christie, D.A. & de Juana, E. (red.). Handbook of the Birds of the World Alive [on-line]. 2019. [dostęp 2019-08-24].
- ↑ Frank Gill & David Donsker (red.): Old World sparrows, snowfinches, weavers. IOC World Bird List (v9.2), 22 czerwca 2019. [dostęp 2019-08-23].
- ↑ Karol Lucjan Bonaparte: Conspectus generum avium. T. 1. 1851, s. 519. (łac.).
- ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v Denis Summers-Smith: The Sparrows. A study of the genus Passer. A&C Black [edycja cyfrowa: T & AD Poyser], 1988 [2010], s. 46–60, 212. ISBN 978-1-4081-3823-6.
- ↑ a b Allende LM i inni, The Old World sparrows (genus Passer) phylogeography and their relative abundance of nuclear mtDNA pseudogenes, „Journal of Molecular Evolution”, 2, 53, 2001, s. 144-154 [dostęp 2019-09-17] [zarchiwizowane z adresu 2016-09-14].
- ↑ a b c d e f g h i Stanley Cramp, C. M. Perrins & Duncan J. Brooks: Handbook of the Birds of Europe, the Middle East and North Africa. T. 8. Crows and finches. Oxford University Press, 1994, s. 351–357.
- ↑ W. R. Ogilvie-Grant. XXVI.—On a Collection of Birds made on the White Nile between Khartum and Fashoda. „Ibis”. ser. 8, wol. 2, s. 408, 1902.
- ↑ Ernst Hartert. Captain Angus Buchanan's Air Expedition. IV. The Birds collected by Capt. Angus Buchanan during his journey from Kano to Air or Asben. „Novitates zoologicae”. 28, s. 133, 1921.
- ↑ Nik Borrow, Ron Demey: Birds of Senegal and The Gambia. Bloomsbury Publishing, 2013, s. 292. ISBN 978-1-4081-7101-1.
- ↑ a b c John Ash & John Atkins: Birds of Ethiopia and Eritrea: An Atlas of Distribution. Bloomsbury Publishing, 2010, s. 414. ISBN 978-1-4081-3308-8.
- ↑ Big flock of Sudan Golden Sparrow at Tamanrasset, Algeria. MaghrebOrnitho, 31 lipca 2018. [dostęp 2019-08-25]. [zarchiwizowane z tego adresu (25 sierpnia 2019)].
- ↑ a b Sudan Golden Sparrow Passer luteus. BirdLife International. [dostęp 2019-08-24].
- ↑ Peter Clement: Finches and Sparrows. A&C Black, 2010, s. 465. ISBN 978-1-4081-3530-3.
- ↑ a b c Gérard Morel, M.Y. Morel, Has the golden sparrow replaced the Black-faced Dioch in West Africa?, „Congrès international d’ornithologie”, 17, Berlin (DEU) 1980, s. 1150–1154 [zarchiwizowane z adresu 2019-09-15].
- ↑ G.J. Morel, M.Y. Morel, Premieres observations sur la reproduction du moineau doré, Passer luteus (Licht.) en zone semi-aride de l’Ouest africain, „L'Oiseau”, 43, 1973, s. 97–118 [zarchiwizowane z adresu 2019-03-09] (fr.).
- ↑ S. Krall, R. Peveling, B.D. Diallo (red.): New Strategies in Locust Control. Birkhäuser, 2012, s. 14.
Linki zewnętrzne
[edytuj | edytuj kod]- Zdjęcia i nagrania audiowizualne. [w:] eBird [on-line]. Cornell Lab of Ornithology. (ang.).