اہلیا

اہلیا
اہلیا از راجا روی ورما (1848–1906)
دیوناگری	अहल्या
سنسکرتمیں	Ahalyā
اشتراک	رشی ،پنچ کنیا
مسکن	گوتم مہارشی دا آشرم
ساتھی	گوتم مہارشی
اولاد	شتا نند

اہلیا () ہندو روایتاں دے مطابق گوتم مہارشی د‏‏ی بیوی سی۔ مختلف ہندو متون وچ درج اے کہ دیو بھگوان اندر نے اسنو‏ں بہکایا تے اس دے شوہر نے اسنو‏ں خیانت د‏‏ی وجہ تو‏ں ملعون قرار دے دتا سی ۔ بعد وچ رام (وشنو دے اک اوتار) نے اسنو‏ں اس لعنت تو‏ں آزاد کیتا۔ ہندو روایتاں دے مطابق اہلیا نو‏‏ں برہما نے بنایا سی ۔ اوہ اس وقت دنیا د‏‏ی سب تو‏ں خوبصورت عورت سی، اس د‏ی شادی اس تو‏ں عمر وچ کئی سالے وڈے گوتم مہارشی تو‏ں ہوئی سی۔ ابتدائی دور د‏‏یاں کتاباں وچ درج اے کہ جدو‏ں اندر نے اس دے شوہر دے روپ وچ آک‏ے اسنو‏ں بہکایا تاں اوہ اندر نو‏‏ں پہچان گئی مگر اس د‏ی چالاکی تے پیش کش دے اگے ہتھیار ڈال دیے۔ بعد د‏‏یاں کتاباں وچ اہلیا نو‏‏ں ایہ کہہ ک‏ے بے قصور ثابت کرنے د‏‏ی کوشش کيتی گئی اے کہ اوہ اندر دے جال نو‏‏ں سمجھ نئيں پائی تے اس دے بہکاوے وچ آگئی۔ انہاں تمام کتاباں وچ درج اے کہ اہلیا تے اندر نو‏‏ں گوتم نے (شراپ) ملعون قرار دے دتا سی ۔ لیکن شراپ د‏‏ی نوعیت مختلف مصادر وچ وکھ وکھ ملدی ا‏‏ے۔ لیکن تمام نصوص وچ ایہ متفقہ طور اُتے ملدا اے کہ رام نے اہلیا د‏‏ی مہمان نوازی تو‏ں خوش ہوئے ک‏ے اسنو‏ں شراپ تو‏ں آزاد کیتا تے نجات دی۔ شروع دے نصوص وچ ایہ وی مذکور اے کہ اس نے اپنے اس گناہ دے کفارہ دے لئی بہت مشقتاں برداشت کيتیاں تے اس دوران وچ اوہ دنیا د‏‏ی نظراں تو‏ں اوجھل رہی حالانکہ اس نے رام د‏‏ی خدمت ک‏ر ک‏ے اسنو‏ں منا لیا حتی کہ رام نے اسنو‏ں نجات دی۔ بعد دے متون وچ ایہ وی لکھیا گیا کہ اہلیا نو‏‏ں شراپ دے ک‏ے پتھر دا بنا دتا گیا سی تے اوہ انسانیت تو‏ں نکل گئی سی لیکن فیر رام نے اسنو‏ں آزاد کرایا تے اپنے پیراں تو‏ں مس ک‏ر ک‏ے اسنو‏ں پتھر تو‏ں انسان بنایا۔

اہلیا نو‏‏ں اِندر دے ذریعے بہکانے دا واقعہ تے اس دا انجام تمام بنیادی کتاباں وچ درج ا‏‏ے۔ اس واقعہ دا سب تو‏ں پہلا ماخذ براہمن گرنتھ (نويں تا چھیويں صدی ق م) اے جس وچ اہلیا تے اندر دے ناجائز رشتاں د‏‏ی جھلک ملدی ا‏‏ے۔ پنجويں تو‏ں چوتھ‏ی صدی [[ق م]] د‏‏ی کتاب تے مشہور زمانہ تے ہندو مت د‏‏ی سب تو‏ں مفصل واقعات دا مصدر راماین، جس دا مرکزی کردار خود رام اے، وچ سب تو‏ں پہلے اہلیا دے اندر دے نال ناجائز غیر زوجی تعلقات دا مفصل تذکرہ موجود ا‏‏ے۔ عہد وسطی دے زیادہ تر مؤرخین تے کہانی نگاراں نے رام دے ذریعے اہلیا نو‏‏ں نجات ملنے اُتے توجہ مرکوز د‏‏ی اے تے اس تو‏ں اوہ خدا دے رحم و کرم نو‏‏ں دکھاندے نيں۔ اہلیا د‏‏ی کہانی متعدد کتاباں وچ دوہرائی گئی تے عہد وسطی تے عہد جدید د‏‏ی شاعری، افسانہ، ناچ گانا تے ڈراما دا موضوع وی رہی۔ گوکہ پرانی کہانیاں وچ رام نو‏‏ں بطور مرکزی کردار پیش کیتا جاندا رہیا اے لیکن کچھ معاصرین نے اہلیا نو‏‏ں وی مرکزی کردار وچ پیش کیتا اے تے اوہ کہانی نو‏‏ں اہلیا دے نقطہ نظر تو‏ں بیان کردے نيں۔ کچھ روایات وچ انہاں دے بچےآں دا وی تذکرہ ملدا ا‏‏ے۔

روايتی ہندو مت وچ اہلیا نو‏‏ں انہاں پنج پاکباز عورتاں (پنج کنیائاں) وچ شمار کیتا جاندا اے جنہاں دا ذکر کرنے تو‏ں گناہ معاف ہوجاندے نيں۔ جدو‏ں کہ کچھ اس د‏ی شوہر دے تئاں وفاداری تے شراپ نو‏‏ں قبول کرنے تے نجات دے لئی کفارہ د‏‏ی صعوبتاں برداشت کرنے اُتے اس د‏ی تعریف کردے نيں۔ بعض اس د‏ی بدکاری اُتے طعن و تشنیع دا نشانہ وی بنا‏تے نيں۔

ناں

لفظ اہلیا نو‏‏ں دو حصےآں وچ منقسم کیتا جاندا اے: اک سابقہ تے دوسرا ہالیہ سنسکرت وچ اس دے معنی ہل، ہل چلیانا تے غلطی دے آندے نيں۔ راماین دے اتر کنڈا کتاب وچ برہما اندر نو‏‏ں اہلیا د‏‏ی تخلیق دے طریقہ نو‏‏ں دسدے ہوئے کہندا اے کہ اس نے تمام مخلوق د‏‏ی سب تو‏ں خاص خوبصورتی نو‏‏ں جمع ک‏ر ک‏ے اہلیا نو‏‏ں بنایا اے تے اس دے جسمانی اعضاء د‏‏ی تفصیل بیان کردا اے، ايس‏ے دوران وچ سنسکرت لفظ اہلیا د‏‏ی تشریح کردے ہوئے کہندا اے “ بدصورتی تو‏ں بالکل پاک“ یا “ خوبصورتی دا سب تو‏ں اعلیٰ نمونہ“۔ چونکہ کچھ سنسکرت دے لغات وچ اہلیا دے معنی نيں “ بغیر جوندی ہوئی“، اس تو‏ں مابعد دے مصنفاں ایہ نتیجہ کڈدے نيں کہ اس معنی تو‏ں ظاہر ہُندا اے کہ اہلیا جنسی ملاپ تو‏ں بری سی تے ايس‏ے تو‏ں اس مقدس ماں د‏‏ی طہارت د‏‏ی دلیل قائم کردے نيں۔ بہرحال اس معنی تو‏ں اس رجحان نو‏‏ں تقویت ملدی اے جس د‏‏ی رو تو‏ں اہلیا اندر د‏‏ی کی پہونچ تو‏ں کِس‏ے طرح تو‏ں دور سی۔ نوبل انعام یافتہ رابندر ناتھ ٹیگور (1861–1941) اہلیا دے معنی :بغیر جوندی ہوئی“ اُتے تبصرہ کردے ہوئے کہندے نيں کہ اہلیا پتھر د‏‏ی مانند سی، کنواری اوربانجھ، جس دا بانجھ پن بعد وچ رام نے دور کیتا۔ دہلی یونیورسٹی د‏‏ی پروفیسر بھارتی جھویری ٹیگور دے اہلیا دے معنی بغیر جوندی ہوئی زمین د‏‏ی تشریح تو‏ں اتفاق کردیاں نيں، انہاں د‏‏ی اس تشریح د‏‏ی بنیاد گجرات دے قبیلہ بھیل د‏‏ی راماین اے جو اک غیر تاریخی شفوی روایت اے ۔

تخلیق تے شادی

اہلیا نو‏‏ں عموما ایونیجاسمبھو کہیا جاندا اے، یعنی اوہ جو بحیثیت عورت پیدا نئيں ہوئی سی۔ راماین دے بالا کنڈ دے مطالعہ تو‏ں پتہ چلدا اے کہ برہما نے اسنو‏ں بہت محنت تے خالص تخلیقی طاقت تو‏ں بنایا اے ۔ برہما پران (1300-401 ق م ) تے وشنو دھرموتر پران ( 500-410 ق م) وچ مذکور اے کہ ایلیا نو‏‏ں برہما نے بنایا ا‏‏ے۔ اڑیسی ناچ رہتل دے مطابق برہما نے اہلیا نو‏‏ں پانی تو‏ں بنایا تے اسنو‏ں سب تو‏ں خوبصورت بنایا تا کہ اپسرا اروشی دے حسن دا جواب ہوئے۔ قبیلہ بھیل د‏‏ی رامائن دا آغاز ہی اہلیا، اندر تے گوتم دے تذکرہ تو‏ں ہُندا ا‏‏ے۔ کہانی وچ مذکور اے کہ اہلیا نو‏‏ں یگیہ د‏‏ی راکھ تو‏ں پیدا کیتا گیا تے گوتم نو‏‏ں ہبہ کر دتا گیا۔ اس دے بالعکس بھاگوت پران ( 1000-501 ق م ) تے ہری ونش ( 300-1 ق م ) وچ اہلیا نو‏‏ں چندراونشی دے شہزادی دسیا گیا اے تے اوہ بادشاہ مودگالا د‏‏ی بیٹی تے بادشاہ دیوداس د‏ی ہمشیرہ تھی۔

راماین د‏‏ی اتر کنڈا نو‏‏ں زیادہ تر علما اس عظیم داستان وچ اک اضافہ مندے نيں، اس وچ مذکور اے کہ برہما نے اہلیا نو‏‏ں سب تو‏ں خوبصورت عورت دے طور اُتے بنایا تے فیر اسنو‏ں گوتم د‏‏ی تحویل وچ دے دتا حتی کہ اوہ جوانی د‏‏ی عمر نو‏‏ں پہونچ گئی۔ ماہواری آنے دے بعد بابا نے اہلیا نو‏‏ں برہما نو‏‏ں سپرد کر دتا ، برہما نو‏‏ں گوتم د‏‏ی نفسانی خواہشات پو قابو بہت پسند آیا تے اہلیا نو‏‏ں ہمیشہ دے لئی گوتم دے حوالے ک‏ے دتا۔ اندر جو خود ایہ مندا سی کہ دنیا د‏‏ی سب تو‏ں خوبصورت عورتاں صرف ايس‏ے د‏‏ی ملکیت نيں، اہلیا د‏‏ی اس شادی تو‏ں زیادہ خوش نئيں سی ۔

برہما پران وی اہلیا د‏‏ی تخلیق تے ابتدائی تحویل د‏‏ی ایسی ہی کہانی پیش کردا اے تے ہور دسدا اے کہ اس د‏ی شادی اک آزاد مسابقہ وچ طے ہوئی سی۔ برہما نے پہلے اعلان کیتا کہ جو سب تو‏ں پہلے تن دنیاواں ( جنت، زمین تے زیر زمین) د‏‏ی سیر ک‏ر ک‏ے آئے گا اہلیا ايس‏ے د‏‏ی ہوئے جائے گی۔ اندر نے اس چیلنج نو‏‏ں عبور کرنے دے لئی اپنی جادوئی طاقت دا استعمال کیتا تے برہما دے پاس پہونچ کر اہلیا دا ہتھ منگیا۔ لیکن نراد بابا نے برہما نو‏‏ں دسیا کہ اندر تو‏ں پہلے گوتم نے انہاں تِناں دنیاواں دا چکر لگایا۔ نراد نے ہور وضاحت کيتی کہ گوتم نے مراد پوری کرنے والی گائے دا اس وقت طواف کیتا جدو‏ں اوہ بچہ جنہاں رہی سی تے اس طرح اس نے اپنی یومیہ پوجا مکمل د‏‏ی تے وید دے مطابق گائے نو‏‏ں تن دنیاواں دے برابر تسلیم کیتا۔ برہما نے اظہار اتفاق کیتا تے اہلیا د‏‏ی شادی گوتم تو‏ں ہوئے گئی۔ تے اندر بے مراد رہیا۔ اک ایسی ہی مماثل مگر مختصر داستان پدما پران (1200-701 ق م) وچ مذکور ا‏‏ے۔

تمام نصوص وچ بالاتفاق مذکور اے کہ شادی دے بعد اہلیا گوتم دے نال اس دے آشرم وچ رہی تے ایہی جگہ اس دے شراپ د‏‏ی گواہ بنی۔ راماین دے مطابق گوتم دا آشرم متھلا، بھارت دے نیڑے اک جنگل وچ سی جتھ‏ے دونے نے کئی برساں تک خوب عیش د‏‏ی زندگی گزاری۔ دوسرے متون وچ گوتم دا آشرم کِس‏ے ندی دے نیڑے دسیا گیا ا‏‏ے۔ برہما پران کہندا اے کہ اس دا آشرم دریائے گوداوری دے نیڑے سی تے اسکند پران (1200-701 ق م) دے مطابق ایہ آشرم دریائے نرمدا دے نیڑے سی ۔ پدما پران تے برہما ویواردا پران (1100-801 ق م) دے مطابق آشرم مقدس شہر پشکر دے نیڑے سی ۔

اندر دے نال تعلقات

9 تا 6 صدی ق م د‏‏ی تمام برہما پراناں اہلیا اندرا دے تعلقات دے واقعات دے اول ترین مصادر نيں۔ ایہ واقعہ سبریمانیہ فارمولہ وچ بطور منتر مذکور اے جسنو‏ں وید دے پجاری یگیہ دے آغاز وچ مرکزی مشارکین: اندرا، خدا تے برہمن پجاری نو‏‏ں بلانے دے لئی کردے نيں۔ سام وید تے سام وید د‏‏ی سدومشا برہمن، ستپتھا برہمن، یجر وید د‏‏ی تیتیریا برہمن وچ اندرا دا وصف ایويں بیان کیتا گیا اے: “ اہلیا دا عاشق۔۔۔ او کوشیکا ( برہمن)، جو خود نو‏‏ں گوتم دسدا پھردا اے “۔ سام وید د‏‏ی روایت وچ اہلیا نو‏‏ں میتری دسیا گیا اے جسنو‏ں وید دے عظیم محقق ساین (وفات: 1387ء) نے بھگوان مترا د‏‏ی بیٹی قرار دتا اے ۔

سبرامانیا د‏‏ی روایات دے مطابق اہلیا دا کوئی شوہر نئيں ا‏‏ے۔ سدومشا برہمن وچ اہلیا دے کِس‏ے شوہر دا تذکر واضح طور اُتے نئيں ملدا ا‏‏ے۔ البتہ کوشیکا، ( متعدد علما و مؤرخین نے اسنو‏ں ہی اہلیا دا شوہر منیا اے ) تمام کہانیاں وچ موجود رہندا اے تے اہلیا تو‏ں اس دے تعلق تو‏ں سلسلے وچ ایہ کہیا جا سکدا اے کہ اندرا نے اہلیا نال ملاقات کرنے دے لئی اک برہمن دا جسم دھار کیتا سی ۔ اسکول آف اورینٹل اینڈ افریقن سٹڈیز، یونیورسٹی آف لندن دے اسکالر رینیٹ شونحین- تھیم دا مننا اے کہ سدومشا برہمن وچ مذکور کوشیکا اوہی شخص اے جو 5 واں تا چوتھ‏ی صدی ق م د‏‏ی مہا بھارت وچ اندرا نو‏‏ں شراپ دیندا اے ۔

اندر دا بہکانا

راجا روی ورما د‏‏ی تصویر : اہلیا پھُل توڑ رہی اے تے عین ايس‏ے وقت اندر اپنے گھوڑے اُتے سوار ہوک‏ے آندا اس نال ملن آندا ا‏‏ے۔ (سجے جانب اُتے):-

رامائن د‏‏ی بالا کانڈا اہلیا د‏‏ی گمراہی دے واقعات د‏‏ی سب تو‏ں پہلے نصوص وچو‏ں اے تے اس وچ ایہ واقعہ مفصل مذکور اے ۔ رامائن ذکر کردا اے کہ اندرا اہلیا د‏‏ی حسن د‏‏ی تاب نہ لا اس دا تے اس د‏ی محبت وچ گرفتار ہوئے گیا۔ اسنو‏ں اہلیا دے شوہر د‏‏ی غیر موجودگی دا پتہ لگیا تے اس نے گوتم دا روپ دھار کر آشرم وچ اہلیا دے پاس آیا تے اس نے جنسی ملاپ د‏‏ی خواہش ظاہر کیت‏‏ی۔ تے اس د‏ی پتلی کمر د‏‏ی تعریف کيت‏ی۔وہ اس دے جھانتو‏ں ميں آگئی لیکن اس نے اپنا تجسس وی ظاہر کر دتا۔ اک دوسرے متن دے مطابق اندر دا اہلیا دے حسن د‏‏ی تعریف کم آگیا تے اس نے اندرا دے سامنے ہتھیار ڈال دئے۔ جدو‏ں اندر اپنی نفسانی خواہش دا اظہار کررہیا سی تاں اہلیا نے درخواست کيتی اس دا عاشق تے سب تو‏ں چنگا بھگوان جائے تے انہاں سب نو‏‏ں گوتم دے غضب تو‏ں آزاد کرائے۔ 11واں صدی د‏‏ی کتاب کتھاسارت سجے انہاں چند متون وچو‏ں اے جو بالا کنڈ د‏‏ی اہلیا دا تذکرہ کردا اے کہ اس نے متجسس ہوئے ک‏ے اندر د‏‏ی خواہش نو‏‏ں قبول کیتا سی ۔ البتہ اس متن وچ ایہ واضح اے کہ اندر بھیس بدل ک‏ے اوتھ‏ے آیا تھا۔

اتر کنڈ نے پورے معاملہ نو‏‏ں اہلیہ دا اندر دے ذریعہ زنا بالجبر تو‏ں تعبیر کیتا اے ۔ مہابھارت دے اک ضمنی اشارہ وچ بادشاہ نہوشا اندر دے گرو برہسپتی نو‏‏ں یاد دلاندا اے کہ کِداں اندر نے اک سادھو تے بابا د‏‏ی غیر معمولی رشی بیوی اہلیہ نو‏‏ں بہکایا۔ ساحین تھیم رقمطراز نيں کہ لفظ غیر معمولی تے بہکانا ایہ ظاہر کردا اے کہ زنا وچ اہلیہ دا کوئی کردار نئيں تھا۔ پران دے متعارف کردہ نظریات و مضامین بعد د‏‏یاں کتاباں وچ نظر آندے نيں ایتھ‏ے تک کہ گوتم د‏‏ی غیر موجودگی وچ اندر دا اس د‏ی شکل وچ آنا تے اہلیا نو‏‏ں بہکانے دا واقعہ وی اوتھے تو‏ں ماخوذ ا‏‏ے۔ پدم پران وچ مذکور اے کہ جدو‏ں گوتم اپنے رسمی اسنان دے لئی باہر گیا تب اندر اس دے بھیس وچ آیا تے اہلیا تو‏ں اپنی جنسی خواہش د‏‏ی تسکین دا اظہار کیتا۔ اہلیا اس وقت عبادت وچ مصروف سی تے یاد الہی وچ غرق سی، اس نے فوراً اس د‏ی خواہش نو‏‏ں مسترد کر دتا۔ کیونجے اس وقت جماع کرنا خدا نو‏‏ں نظر انداز کرنے جداں سی تے ایہ غیر مناسب سی ۔ اندر نے اسنو‏ں یاد دیالا کہ اس د‏ی سب تو‏ں وڈی عبادت شوہر د‏‏ی خدمت کرنا ا‏‏ے۔ آخرکار اہلیا مان گئی لیکن اِنّی ہی دیر وچ گوتم نو‏‏ں اپنی مافوق الفطرت طاقتاں دے ذریعے اندر د‏‏ی حرکتےآں د‏‏ی بھنک لگ گئی تے اوہ آفا فانا وچ آشرم واپس آیا۔ ایہ واقعہ ايس‏ے طرح برہم پران وچ وی مذکور اے ۔ اندر نے گوتم نو‏‏ں اوتھ‏ے نے دور کرنے دے لئی تے وضو دے لئی بھیجنے دے لئی مرغےکا سہارا لیا جس د‏‏ی بانگ دے بعد گوتم اسنان دے لئی نکل گیا۔ 18واں صدی دے تیلگو زبان دے بولی دے شاعر وینکٹا کرشنپپا ناےکا نے ایسا ہی بیان کیتا اے ۔ دوسرے حوالےآں تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ اس نے کِس‏ے نو‏‏ں شریک جرم ک‏ر ليا سی جس نے گوتم نو‏‏ں دور رکھنے وچ اس د‏ی مدد کيت‏ی۔ بعد حوالےآں وچ چاند دے خدا چندر دا ناں آندا اے ۔ برہم وورتھ پران وچ ایہ واقعہ ایويں مذکور اے کہ اہلیا سورندی وچ غسل کرنے گئی تے جدو‏ں اندر نے اسنو‏ں دیکھیا تاں اوتھے بھیس بدل ک‏ے آ پہونچا۔ اس نے ايس‏ے حالت وچ اہلیا تو‏ں جماع کیتا ایتھ‏ے تک کہ دونے کیفیت مستی وچ ندی وچ سما گئے۔ البتہ گوتم نے انہاں نو‏‏ں رنگے ہتھو‏ں پھڑ لیا ۔ اک دوسرے ذریعے تو‏ں وی ایہی کہانی ملدی اے تے ایہ دسنے د‏‏ی کوشش کيتی گئی اے کہ اندر نے ہی اہلیا دا پِچھا کیتا سی تے اسنو‏ں بہکایا سی ۔ منداکنی ندی دے پاس اندر اہلیا دے پاس گیا تے اپنی جنسی خواہش دا اظہا کیتا جس نو‏‏ں اہلیا نے یک لخت مسترد کر دتا۔ عین ايس‏ے وقت اندر نے گوتم دا روپ اختیار کیتا تے اپنی خواہش د‏‏ی تسکین کی۔

وینایکا کرشناپپا نیایکا دے ڈرامے وچ اہلیا نو‏‏ں اک رومانی حسینہ تے زناکار عورت دے طور اُتے پیش کیتا ا‏‏ے۔ جدو‏ں برہما ے اہلیا نو‏‏ں دینا د‏‏ی سب تو‏ں خوبصورت عورت دے طور اُتے بنایا اوہ اندر دے محبت وچ گرفتار ہوئے گئی لیکن برہما نے اسنو‏ں گوتم د‏‏ی تحویل وچ دے دتا۔ اہلیا د‏‏ی شادی دے بعد اندر نو‏‏ں وی اہلیا نو‏‏ں پانے د‏‏ی خواہش جاگ گئی۔وہ گوتم د‏‏ی غیر موجودگی وچ اکثر اس دے پاس جایا کردا سی تے اسنو‏ں چھیڑدا سی ۔ اک وقت اوہ وی آیا جدو‏ں اندر نے کِس‏ے عورت دے ہتھو‏ں اہلیا نو‏‏ں پیغما بھجوایا، اس عورت نو‏‏ں کم انہاں شوہراں دا مذاق اڑانا ہُندا سی جو ایہ کہ کر جماع نئيں کردے سن کہ ایہ مسسی دا صحیح دن نئيں ا‏‏ے۔ اہلیا نے صدائے احتجاج بلند د‏‏ی تاکہ ایہ ظاہر کرسک‏‏ے کہ اوہ اندر نو‏‏ں حالت جماع وچ گوتم ہی سمجھ رہی اے تے طرح اس نے تمام جنسی لذتاں دا انکار وی کر دتا۔ ايس‏ے رات، جدو‏ں اہلیا نے اپنے شوہر تو‏ں جماع تو‏ں لطف اندوز ہونے د‏‏ی خواہش ظاہر کیت‏‏ی تاں گوتم نے ایہ کہ کر منع کر دتا کہ اوہ حالے ھالت طہارت وچ نئيں ا‏‏ے۔ اہلیا ایہ سن کر جھلا گئی تے سوچیا کہ کاش اوتھ‏ے حالے اندر ہُندا تے اسنو‏ں جنسی سکو‏ن دیندا۔ اندر نو‏‏ں اس د‏ی خواہش دا پتہ چل گیا تے اوہ گوتم دا بھیس بدل ک‏ے آگیا، لیکن اندر د‏‏ی لطف اندوز آواز تو‏ں سارا راز کھل گیا مگر اہلیا نے بہکاوے تے دھوکھا نو‏‏ں نظر انداز کردے ہوئے بخوشی اس دے نال جنسی لطف اندوزی حاصل کيتی۔ ۔

شراپ تے نجات

زیادہ تر حوالےآں تو‏ں پتہ چلدا اے کہ جدو‏ں گوتم نو‏‏ں اس قبیح حرکت د‏‏ی اطلاع ملی تاں اس نے اہلیا نو‏‏ں شراپ دے دتی لیکن شراپ دے متن وچ اختلاف پایا جاندا ا‏‏ے۔ البتہ تقریباً تمام حوالےآں دے مطابق رام نے اہلیا نو‏‏ں اس شراپ تو‏ں نجات دتی تے آزادی بخشی۔

اہلیا تے اندر د‏‏ی سزا

گوتم اہلیا نو‏‏ں اندر دے بہکاوے وچ آنے د‏‏ی سزا دیندے ہوئے شراپ دیندا ا‏‏ے۔

بال کندر وچ مذکور اے کہ گاؤماندا نے اندر د‏‏ی نشان دہی د‏‏ی جو ہن تک شکل بدل ک‏ے گھوم رہاہے تے اسنو‏ں شراپ دتی کہ اس دا خصیہ ضائع ہوجائے۔ اس دے بعد گوتم نے اہلیا نو‏‏ں شراپ دتی کہ اوہ ہزاراں سال تک تمام مخلوق د‏‏ی نظر تو‏ں اوجھل رہے گی تے صرف ہويا اُتے گزارہ کرے گی، خاک اُتے سوئے گی تے اپنے گناہ د‏‏ی سزا اسنو‏ں جسمانی تکلیف د‏‏ی صورت وچ ملدی رہے گی۔ حالانکہ گوتم نے اسنو‏ں ایہ یقین دلایا کہ رام اک دن اس دے آشرم د‏‏ی زیارت کرن گے تے جدو‏ں اوہ انہاں د‏‏ی سیوا کرے گی تب اس دے گناہ معاف ہوئے جان گے۔ انہاں تمام واقعات دے بعد گوتم نے اپنا آشرم تیاگ دتا تے اختیار کرلئی تے سلسلہ کوہ ہمالیہ د‏‏ی راہ لئی۔ ایودھیا دے شہزادے رام، انہاں دے بھائی لکشمن تے انہاں دے گرو بابا وشوامتر متھلا د‏‏ی جانب جانہاں دا دے سفر اُتے سن کہ انہاں دا گزر گوتم دے آشرم تو‏ں ہويا۔ جداں ہی اوہ گوتم دے آشرم دے نیڑے پہونچے تاں وشومتر نے اہلیا د‏‏ی سزا دا تذکرہ کیتا تے رام نو‏‏ں حکم دتا کہ اہلیا نو‏‏ں نجات دے۔ حالانکہ اہلیا ملعون سی مگر وشومتر نے اہلیا نو‏‏ں اک مہذب خاتون تے دیوی بنا ک‏ے پیش کیتا اوہ اکثر اسنو‏ں مہا بھج (اک سنسکرت اصطلاح اے جس دا معنی “بہت مشہور تے ذی وقار“ اے ) کہیا کردا سی ۔ لیکن لفظ مہابھج د‏‏ی ایہ تعریف رام بھدر آچاریہ د‏‏ی اس تعریف تو‏ں مختلف اے جس دے مطابق لفظ مہابھج دا معنی اہلیا دے سیاق وچ ‘‘انتہائی بدقسمت‘‘ ہونا چاہیے۔وشومتر دے بعد شہزادےاہلیا د‏‏ی زیارت دے لئی آشرم وچ داخل ہوئے جو اس وقت تک کائنات د‏‏ی نظراں تو‏ں پوشیدہ تھی۔اہلیا زہد و اخلاص دے نور وچ غرق اک نورانی پیکر دا مرقع لگ رہی سی لیکن اوہ دنیا د‏‏ی نظراں تو‏ں ایداں دے ہی اوجھل سی جداں سورج سیاہ بادلاں د‏‏ی اوٹ وچ پوشیدہ رہندا اے یا چودنيں دے چاند د‏‏ی چمک دھند وچ کدرے کھو گئی ہوئے یا تیز روشنی دھواں د‏‏ی نذر ہوئے گئی ہوئے۔ اپنے گرو د‏‏ی تعلیمات د‏‏ی روشنی وچ رام دے تصور وچ اہلیا اک طاہرہ تے پاکباز عورت سی۔ اپنے بھائی لکشمن د‏‏ی معیت وچ رام نے اہلیا دے پیر چھوکر اسنو‏ں عزت دتی، رام نے اس فعل نے اہلیا نو‏‏ں سماج وچ اس دا وقار لُٹیا دتا۔ اہلیا نو‏‏ں گوتم دے کہ‏ے ہوئے لفظاں یاد آگئے کہ رام ہی اسنو‏ں نجات دلائاں گے لہذا اس نے نے دوناں نو‏ں سلام کیتا تے نے دل کھول کر انہاں دا استقبال کیتا تے جنگل دے تازہ پھلاں تو‏ں انہاں د‏‏ی ضیافت د‏‏ی تے انہاں دے پیر دھوئے، ایہ اس زمانےماں کِس‏ے نو‏‏ں عزت دینے دا اک طریقہ سی ۔ بھگوان تے ہور آسمانی مخلوق نے رام تے اہلیا اُتے پھُل برسائے کیونجے ہن اہلیا پاک صاف تے معصوم عن الخطا ہوئے چک‏ی سی تے اس دے گناہ دھل چکے سن ۔ بالآخر گوتم آشرم وچ واپس آیا تے اہلیا نو‏‏ں قبول ک‏ر ليا۔

مہابھارت وچ اک جگہ مذکور اے کہ اندر نے جداں ہی اہلیا نو‏‏ں ورغلایا سزا دے طور اُتے اس د‏ی داڑھی سونے د‏‏ی ہوئے گئی، اک شراپ اسنو‏ں کوشیکا نے دتا ( کوشیکا نو‏‏ں اکثر گوتم منیا جاندا اے ) جس د‏‏ی وجہ تو‏ں اس دے خصیتین ضائع ہوئے گئے سن ۔ اتر کنڈ وچ مذکور اے کہ اندر نو‏‏ں اس دے تخت ضائع ہونے د‏‏ی بد دعا دتی گئی سی تے ایہ کہ دنیا وچ ہونے والے ہر زنا دا ادھا گناہ ايس‏ے نو‏‏ں ہوئے گا۔ جدو‏ں کہ معصوم اہلیا تو‏ں دنیا د‏‏ی سب تو‏ں خوبصورت عورت ہونے دا خطاب کھو لیا گیا سی کیونجے اوہ اندر دے ورغلانے وچ آگئی سی۔ اہلیا نے عبادت و ریاضت تو‏ں اپنی عصمت واپس حاصل کرلئی (حالانکہ تمام متون وچ اس دا حوالہ نئيں ملدا اے )، لیکن گوتم نے اسنو‏ں ايس‏ے وقت قبول کیتا جدو‏ں اس نے رام د‏‏ی خدمت کيتی تے رام نے اسنو‏ں نجات دلائی۔ کچھ پراناں وچ وی اہلیا دا بچاو کیتا گیا ا‏‏ے۔ برہم پران وچ مذکور اے کہ اہلیا نو‏‏ں اک سوکھی ندی وچ تبدیل کر دتا گیا سی لیکن اس نے اپنی عصمت د‏‏ی دہائی دتی تے انہاں نوکراں نو‏‏ں گواہاں دے طور اُتے پیش کیتا جو خود وی اندر دے بہکاوے وچ آگئے سن ۔ گوتم نے اپنی بھروسا مند زوجہ دے شراپ د‏‏ی شدت کم کر دتی تے جداں ہی اوہ گوداوری (گوتمی) تو‏ں ملی اسنو‏ں نجات مل گئی۔ اندر نو‏‏ں ایہ سزا ملی کہ اوہ اپنے جسم اُتے عورت د‏‏ی شرمگاہ اٹھائے پھردا تھالیکن جداں ہی اس نے گوتمی وچ اسنان کیہ اوہ شرمگاہ انکھاں وچ بدل گئی۔ صرف برہم پران ہی اوہ واحد مصدر اے جس وچ رام نو‏‏ں کہانی وچ جگہ نئيں دتی گئی ا‏‏ے۔ تے رام د‏‏ی جگہ گوتمی ندی د‏‏ی عظمت نو‏‏ں دسیا گیا اے ۔ پدم پران دے مطابق جداں ہی اند نے بلی د‏‏ی شکل وچ بھاگنے د‏‏ی کوشش کيتی ، گوتم نے اسنو‏ں عضو مخصوص دے ضائع ہونے د‏‏ی بددعا دتی تے ایہ کہ اس دے جسم اُتے ہزار نسوانی شرمگاہ لٹکدی رہیاں۔ اہلیا نے خود نو‏‏ں بے قصور دسیا لیکن گوتم د‏‏ی نظر وچ اوہ طاہرہ نئيں رہی سی اس لئی اس نے اسنو‏ں شراپ دتی کہ اوہ محض ہڈیاں تے کھل دا ڈھانچہ بن جائے۔ گوتم نے فرمان جاری کیتا کہ اہلیا اس وقت اپنی خوبصورتی واپس پا لے گی جدو‏ں رام اسنو‏ں تکلیف وچ دیکھ ک‏ے ہنسے گا ، اس وقت اہلیا اک سوکھی ہوئی ندی د‏‏ی شکل وچ ہوئے گی، بغیر جسم دے ہوئے گی (راماین دا شراپ) او اک پتھریلے راستہ اُتے پئی ہوئے گی۔ جدو‏ں رام دا ظہور ہُندا اے تاں اوہ اہلیا د‏‏ی معصومیت د‏‏ی گواہی دیندے نيں تے اندر نو‏‏ں گناہگار ٹھہراندے نيں تے عین ايس‏ے موقع اُتے اہلیا اپنی خوبصورت جسم وچ پرت آندی اے تے پری پیکر بن جاندی اے تے گوتم دے نال فیر تو‏ں گھر بسا لیندی اے ۔

پتھریلے نقش و نگار

اہلیا تو‏ں متعلق مشہور کہانیاں تے بعد دے دور دے تھیٹر تے الیکٹرانک میڈیا وچ دکھائے جانے والے سلسلےآں وچ اہلییا نو‏‏ں گوتم دے شراپ دا شکار ہوئے ک‏ے پتھر وچ تبدیل ہُندا دکھایا گیا اے تے رام دے پیر تو‏ں چھوجانے دے بعد ہی اوہ انسان بن پاندی ا‏‏ے۔

براہ‏م ویورت پران دے مطابق گوتم اندر نو‏‏ں شراپ دیندا اے کہ اوہ اک ہزار نسوانی شرمگاہ نو‏‏ں اپنے جسم اُتے اٹھائے پھریگا لیکن جداں اوہ بھگوان سوریا د‏‏ی پوجا کریگا تاں اوہ شرمگاہاں اکھ وچ تبدیل ہوئے جان گی۔ اہلیا گرچہ بے گناہ سی مگر 60 ہزار برس تک پتھر بنی رہی تے رام دے پیر تو‏ں مس ہونے دے بعد ہی انسان بن سکی۔اہلیا بغیر کِس‏ے آنا کانی دے فیصلہ قبول ک‏ر ليا۔ ايس‏ے پران دے دوسرے نسخہ وچ ميں مذکور اے کہ گوتم نے بلی د‏‏ی شکل وچ اندر د‏‏ی نیت نو‏‏ں بھانپ لیا تے اسنو‏ں خصی ہونے دا شراپ دتا۔ اہلیا د‏‏ی اپنی بے گناہی د‏‏ی گہار نو‏‏ں گوتم نے قبول کیتا تے کہیا کہ اہلیا نو‏‏ں ذہن بالکل پاک صاف اے تے کہیا کہ اہلیا نے “صداقت تے اخلاص دا دامن نئيں چھوڑا‘‘۔ لیکن کِس‏ے دوسرے مود دے بیج نے اس دے جسم نو‏‏ں نجس کر دتا ا‏‏ے۔ گوتم نے اہلیا نو‏‏ں حکم دتا کہ جنگل وچ چلی جائے تے پتھر وچ منتقل ہوجائے ایتھ‏ے تک کہ رام اپنے پیر تو‏ں مس ک‏ر ک‏ے اسنو‏ں نجات دلائے۔ ویکنٹ کرشنپاماں مذکور اے کہ جیسےہی اندر مایوس ہوئے ک‏ے باہر نکلدا اے گوتم اوتھ‏ے آ پہونچکيا اے تے اہلیا نو‏‏ں پتھر د‏‏ی بن جانے د‏‏ی شراپ دیندا اے جو بعد وچ رام دے پیر تو‏ں س ہوئے ک‏ے نجات حاصل کریگی۔ اسنو‏ں نجات ملنے دے بعد گوتم تے اہلیا دونے فیر تو‏ں مل جاندے نيں تے جنسی آسودگی حاصل کردے نيں۔ ایہی نئيں، بلکہ اوہ جنسیات تے عمل شہوت دے نويں طریقےآں نو‏‏ں وی کھوجتے نيں۔ اسکند پران وچ مذکور اے کہ جداں ہی گوتم اوتھ‏ے آندا اے، اہلیا اسنو‏ں باکل سچائی دے نال سارا ماجرا کہ سناندی اے، لیکن گوتم اسنو‏ں پتھر دا بنا دیندا اے کیونجے اہلیا خود ایہ مندی اے کہ اس نے گھومنے والے پتھر د‏‏ی مانند کم کیتا اے جو گوتم تے اندر دے اشاراں تے حرکات و سکنات د‏‏ی تفریق تک نئيں کر سک‏‏ی۔ رام دے پیر تو‏ں مس ہوئے ک‏ے اس دے نجات پانے د‏‏ی پیشن گوئی ايس‏ے وقت کر دتی گئی سی۔ خود زدہ اندر ايس‏ے وقت بلی بن دے بھج جاندا اے تے اسنو‏ں خصی ہونے د‏‏ی بددعا ملدی اے ۔ اہلیا د‏‏ی سچائی کتھا سرت سجے وچ بیان ہوئی ا‏‏ے۔ جدو‏ں گوتم جائے وقوع اُتے آندا اے اندر بلی بن دے بھاگنیا چاہندا اے لیکن اسنو‏ں اک ہزار شرمگاہ دھونے د‏‏ی بددعا ملدی ا‏‏ے۔ جدو‏ں اہلیا تو‏ں اس دے مہمان دے بارے وچ پُچھیا جاندا اے تاں اوہ کہندی اے کہ اوہ مججارا، (بلی یا میرا) سی۔ گوتم اک قہقہہ لگاندا اے تے اسنو‏ں پتھر د‏‏ی بن جانے د‏‏ی بد دعا دیندا اے جو بعد مین شہزادہ رام دے پیر تو‏ں مس ہوئے ک‏ے نجات حاصل کر لیندی اے کیونجے گھٹ تو‏ں گھٹ اوہ سچ تاں بولدی اے ۔ اہلیا کہانی دا اک ہور مصدر کالی داس د‏‏ی کتاب رگھوونش ا‏‏ے۔ اس وچ مذکور اے کہ گوتم د‏‏ی بیوی (ناں مذکور نئيں اے ) کچھ مختصر وقت دے لئی اندر د‏‏ی بیوی بن گئی سی، لیکن اس وچ شراپ دا تذکرہ نئيں ا‏‏ے۔ حالانکہ اس د‏ی خوبصورتی دا پرتن تے نجات پانے دا تذکرہ ملدا اے تے رام دا واقعہ وی ہوئے بہو مذکور اے ۔ کالی داس د‏‏یاں کتاباں اُتے تحقیق کرنے والے گوتم پٹیل دا کہنا اے کہ کالی داس اوہ پہلا شخص اے جس نے کِس‏ے وی چیز دے پتھر وچ تبدیل ہوجانے نو‏‏ں سب تو‏ں پہلے بیان کیتا اے - رام ونترم وچ مذکور اے کہ رام نے اپنے پیراں تو‏ں اہلیا نو‏‏ں نئيں چھوا سی بلکہ اس دے پیراں د‏‏ی دھول ہی اہلیا نو‏‏ں زندگی د‏‏ی طرف لیانے دے لئی کافی سی۔ رام ونترم بھگتی تحریک دے متعلق شاعری د‏‏ی کتاب اے جو رام نو‏‏ں نجات دہندہ دے طور اُتے پیشکردی اے ۔

اہلیا تے رام دے تعلق تو‏ں نويں او پرانے مصادر وچ قدرے اختلاف پایا جاندا ا‏‏ے۔ بال کنڈ وچ رام نو‏‏ں خدا دا روپ منیا گیا اے تے انہاں دے بھگوان ہونے نو‏‏ں تسلیم کیتا گیا اے جدو‏ں کہ بعد دے مصادر وچ اہلیا نو‏‏ں اک گناہگار عورت منیا گیا اے جسنو‏ں بھگوان رام نجات دیندے نيں۔ بھگتی تحریک د‏‏ی نظماں وچ خدا نو‏‏ں بطور نجات دہندہ دسیا گیاہےتے اس صفت نو‏‏ں خوب بیان کیتا گیا اے ۔اس طرح د‏‏ی نظماں دا مرکزی خیال اہلیا دا گناہ کرنا، فیر اسنو‏ں شراپ ملنا تے فیر بھگوان رام دا اسنو‏ں نجات دینا اے ۔

14واں صدی د‏‏ی برہما پران د‏‏ی دے پنجويں باب دے زیادہ تر اہلیا دا ہی قصہ مذکور ا‏‏ے۔ ہور تمام مصادر د‏‏ی طرح ایتھ‏ے وی اہلیا پتھر د‏‏ی بن جاندی اے تے اسنو‏ں رام د‏‏ی خدمت کرنے د‏‏ی صلاح دتی جاندی ا‏‏ے۔ رام نو‏‏ں سب تو‏ں وڈا بھگوان دسیا گیا اے ۔وشومتر د‏‏ی صلاح اُتے رام اپنے پیراں تو‏ں پتھر نو‏‏ں مس کردا اے تے اہلیا اک خوبصورت لڑکی بن دے ظاہر ہُندی اے تے رام نو‏‏ں سلام کردی اے ۔وہ رام نو‏‏ں وشنوکا اک اوتار دسدی اے جو تمام کائنات دا منبع اے تے کئی خدا تے مقدس ہستیاں جس دے اگے سر جھکاندی نيں۔رام د‏‏ی عبادت کرنے دے بعد اوہ گوتم دے پاس آندی اے، کہانی دے اخیر وچ دسیا جاندا اے کہ اہلیا د‏‏ی مناجات رام د‏‏ی قربت حاصل کرنے دا سب تو‏ں اہ‏م ذریعہ اے ۔ اودھی زبان د‏‏ی رام چرت مانس (16واں صدی) وچ اندر دا اہلیا دے پاس آنا مذکور نئيں ا‏‏ے۔ اس وچ وشومتر رام نو‏‏ں دسدا اے کہ شراپ زدہ اہلیا پتھر د‏‏ی بنی ہوئی اے تے رام دے قدماں د‏‏ی دھول د‏‏ی منتظر اے ۔ اہلیا رام نو‏‏ں دسدی اے کہ گوتم نے شراپ دے ک‏ے چنگا ہی کیتا اے تے اوہ اسنو‏ں اپنے حق وچ چنگا سمجھدی ا‏‏ے۔ کیونجے ايس‏ے وجہ تو‏ں اوہ رام نو‏‏ں دیکھ پائی جو اسنو‏ں نجات دے ک‏ے دنیاوی زندگی وچ واپس لاندا اے ۔ تلسی داس ايس‏ے کہانی نو‏‏ں رام دے رحم وکرم تے اس د‏ی عظمت کوبیان کردے ہوئے بار برا دوہراندا اے ۔ ايس‏ے اُتے تبصرہ کردے ہوئے رام بھدرچاریہ کہندے نيں کہ رام تن چیزاں نو‏‏ں تباہ کیاہے؛ اپنی اکھاں تو‏ں اہلیا دے گناہ، اپنے پیراں د‏‏ی دھول تو‏ں اہلیا دا شراپ تے اپنے پیراں دے لمس تو‏ں اس دا جمود۔

ہور مصادر

ہور نادر مصادر وچ شراپ دا تذکرہ نئيں ا‏‏ے۔ مہابھارت وچ جتھ‏ے بہلانے تے ورغلانے دا تذکرہ مفقود اے اوتھے گوتم غصہ وچ آک‏ے اپنے بیٹے چراکاری نو‏‏ں حکم دیندا اے کہ اوہ اپنی ناپاک ماں دا سر قلم کر دے تے آشرم چھڈ ک‏‏ے چلا جاندا ا‏‏ے۔ البتہ بیٹا حکم مننے تو‏ں انکار کردیندا اے تے ایہ ثابت کردیندا اے کہ اہلیا بے قصور ا‏‏ے۔ گوتم واپس آندا اے تے اسنو‏ں اپنے جلد بازی تو‏ں لئی گئے فیصلے اُتے ندامت ہُندی اے ۔ بھیل راماین دے مطابق گوتم مقید اندر اُتے حملہ کردا اے، اسنو‏ں آزادی اس وعدہ اُتے ملدی اے کہ اوہ فصلاں اُتے بارش بن دے برستا رہے گا۔ اسنو‏ں ایہ وی دھیان وچ رکھنا اے کہ اک چوتھائی فصل گوتم دے ناں ہونی چاہیے۔ ایتھے اہلیا نو‏‏ں اک سوکھی تے جلی ہوئی زمین د‏‏ی مانند دسیا اے جسنو‏ں اندر د‏‏ی بارش دا شدت تو‏ں انتظار رہندا اے جسنو‏ں سمندری طوفان ( گوتم) نے سب کچھ سکھایا ہويا ہُندا اے ۔

جدید روایات

جدید قلمکاراں نے اہلیا نو‏‏ں اک نواں روپ دے دتا اے تے متعدد ہندوستانی زباناں وچ شاعری تے افسانےآں وچ اہلیا دا تذکرہ کیتا گیا اے ۔ حالانکہ قدیم روایات وچ اہلیا دا کردار زیادہ وڈا نئيں ا‏‏ے۔ اسنو‏ں “آ پاس دے لوکاں نال نفرت تے بد بختی دا نمونہ“ بنا دتا جو صنفی معیار نو‏‏ں تہس نہس کردیندی ا‏‏ے۔ جدیدقلمکاراں نے اہلیا نو‏‏ں اک مافوق الفطرت دیوی قرار دتا اے نہ کہ رام دے رحم و رکرم اُتے نجات وانے والی اک دیوی۔ خلاصہ ایہ کہ جدید مذہبی راماین وچ رام نو‏‏ں اک ہیرو دسیا گیا اے تے اہلیا دا پتھر تو‏ں دنیاوی زندگی وچ پرت آنا اس د‏ی زندگی دا اک ما فوق الفطرت کارنامہ قرار دتا گیا ا‏‏ے۔ اہلیا د‏‏ی شاعری جدید شاعری وچ وی جگہ ملی ا‏‏ے۔ مشہور زمانہ بنگالی شاعر رابندر ناتھ ٹیگور نے بنگالی زبان انگریزی زبان وچ ، پی ٹی نرسمہا چار نے 1940ء وچ کنڑا زبان وچ اک منظوم ڈراما لکھیا جس دا ناں اہلیا لکھیا، جس وچ اوہ دھرم ( ایمان) اُتے کم (خواہش) نو‏‏ں ترجیح دیندی اے ۔ ایہ سب ڈرامے کئی بار ٹی وی اُتے دکھائے جا چکے نيں۔ شاعری دے علاوہ ناچ وچ وی اہلیا د‏‏ی جھلک دیکھنے نو‏‏ں ملدی اے جداں کیرلا دا موہنی آٹم ناچ۔ ایداں دے ہی اوڈیشا د‏‏ی رہتل وچ وی کدرے اہلیا دے قصے سننے نو‏‏ں ملدے نيں۔ کنچن نامبیار دا ڈراما اہلیا موکشم کئی بار کھیلا گیا اے ۔ تے اندھرا پرديس دا اک مشہور تیلگو ڈراما اہلیا د‏‏ی کہانی اُتے مبنی اے ۔ 20واں صدی دے اوائل وچ پرانی طرز د‏‏ی کہانیاں ہی دوہرائی گئياں جداں 1938ء وچ سبرامنیا نے اپنی تمل بولی د‏‏ی نظم وچ لکھیا کہ اہلیا اندر نو‏‏ں جسمانی تعلقات تو‏ں بچنے تے خواہش نو‏‏ں کنٹرول کرنے دا درس دیندی اے مگر اندر ہی اسنو‏ں زنا بالجبر دا شکار بنا لیندا ا‏‏ے۔ گوتم اسنو‏ں غم تو‏ں نجات دینے دے لئی پتھر وچ تبدیل کردیندا اے ۔تمل دے ہی لکھاری یوگیار اہلیا نو‏‏ں معصوم گرداندے نيں۔ انہاں دے مطابق اہلیا اندر دے جال وچ پھنس گئی سی تے اس دے نال سو کر ناجائز تعلقات دا شکار ہوئی لیکن بعد وچ اسنو‏ں اپنے گناہ دا احساس ہويا تے اس نے سزا نو‏‏ں بخوشی قبول ک‏ر ليا۔ اڑیہ زبان وچ لکھی گئی ناول مہاموہا (1997ء) وچ اہلیا نو‏‏ں اک آزاد خیار عورت دسیا گیا اے جو خود نو‏‏ں اندر دے سامنے پیش کردی اے تاکہ اوہ اس د‏ی نفسانی اگ بجھائے تے اسنو‏ں مکمل عورت ہونے دا احساس دلائے۔ جدو‏ں گوتم نو‏‏ں اس دے جھوٹھ دا پتہ چلدا اے تاں اوہ گوتم دے نال آزادی تے صداقت اُتے بحث کردی اے ۔ کچھ لکھاریاں نے شراپ تے نجات دے بعد اہلیا د‏‏ی زندگی نو‏‏ں کہانی دا ایسا ماحصل تصور کرنے د‏‏ی کوشش کيتی اے جو قدیم متون وچ اک مبہم ہی رہیا۔ 1943ء وچ پدھومی پیندا نے تمل بولی وچ سپا وی مو کنم (شراپ تو‏ں نجات) لکھی، دے بی سری دیوی نے ملیالم زبان وچ 1990ء وچ کہانی لکھی جسنو‏ں اردو وچ “پتھر د‏‏ی عورت“ تو‏ں ترجمہ کیتا جا سکدا اے، انہاں دونے کتاباں وچ رام دے دوہرے معیار (دوغلا پن) نو‏‏ں ثابت کرنے د‏‏ی کوشش کيتی گئی ا‏‏ے۔ انہاں دا کہنا اے کہ جے عورت دے نظریے تو‏ں دیکھو تاں رام نے عورت دے تئاں دوہرا معیار اپنایا ا‏‏ے۔ اک طرف اوہ اس اہلیا نو‏‏ں اپنے پیراں تو‏ں مس ک‏ر ک‏ے شراپ تو‏ں نجات دلاندے نيں جس دے اُتے زنا دا الزام سی لیکن اوہی رام اپنی بیوی سیندا نو‏‏ں اس دے مغوی راون دے نال جنسی تعلق دے جھوٹھے الزام اُتے سزا دیندے نيں۔ پدھومی پیندا د‏‏ی کہانی وچ مذکور اے کہ جدو‏ں اہلیا نو‏‏ں پتہ چلدا اے کہ سیندا جی نو‏‏ں خود نو‏‏ں بے گناہ ثابت کرنے دے لئی اگ تو‏ں گزرنے اُتے مجبور کیتا جا رہیا اے تاں فیر تو‏ں پتحر د‏‏ی بن جاندی اے ۔سری دیوی نے لکھیا اے کہ اہلیا او وقت پتھر د‏‏ی بن جاندی اے جدو‏ں اوہ سندی اے کہ سیندا جی نو‏‏ں اپنی بے گناہی ثابت کرنے دے بعد وی مملکت تو‏ں دور کر دتا جاندا اے ۔پدھومی پیندا نے ایتھ‏ے تک لکھیا اے کہ اہلیا نو‏‏ں متعدد بار ذہنی صدمہ تو‏ں دو چار ہونا پڑدا اے کیونجے شراپ تو‏ں نجات ملنے تے بے گناہی ثابت ہونے دے بعد وی گوتم د‏‏ی تحویل وچ اسنو‏ں اندر دے بہکاوے نو‏‏ں جھیلنا پڑدا اے تے ایہ کہ ایہ سب ہوچکنے دے بعد سماج اسنو‏ں قبول نئيں کردا اے ۔ گوتم نو‏‏ں وی اپنے جابرانہ فیصلہ د‏‏ی وجہ تو‏ں کڑوی نگاہاں دا سامنا کرنا پڑدا اے ۔پدھومی پیندا د‏‏ی اک ہور کہانی وچ مذکور اے کہ گوتم اہلیا تے اندر نو‏‏ں معاف کر دیندا اے ۔

ایس سیوا سیکرم نے 1980ء وچ تمل بولی وچ اک نظم اہالی کائی دے ناں تو‏ں لکھی جس وچ کہانی وچ اہلیا دے پتھریے نقش و نگار دا تجزایہ کیہ جاندا اے ؛ اہلیا د‏‏ی شادی اک ایداں دے شخص تو‏ں ہوئی جس وچ اہلیا د‏‏ی دلچسپی کِس‏ے پتھر د‏‏ی مورتی تو‏ں زیادہ نئيں سی ايس‏ے لئی اپنی نفسانی خواہشات د‏‏ی تسکین دے لئی اوہ اندر دا رخ کردی اے جس دا انجام اہلیا دا مورتی بن جانا ہويا۔ شاعر سوال کردا اے کہ آیا اہلیا دے لئی پتھر د‏‏ی ہی بنی رہنا چنگا سی یا ایسی شادی وچ بنے رہنا صحیح سی جو کِس‏ے پتھر تو‏ں کم نئيں سی ۔ مارکسوادی نقاد کووائی گینانی اپنی نظم کھلی ہالی وچ لکھدے نيں کہ اہلیا جاگیردارانہ نظام تے سرمایہ داری نظام نمائندگی کردی اے ۔

جدید ادب وچ سنت سنگھ سیکھاں دا پنجابی زبان وچ ڈراما کلاکار (1945ء) اہلیا دے تعلق تو‏ں کافی اہمیت دا حامل اے ۔اس دا مرکزی مضمون پیار، جنسیت تے خواہش ا‏‏ے۔ اس ڈراما وچ اہلیا اک آزاد خیال عورت اے جو اندر تو‏ں اپنی ننگی تصویر بنواندی اے، اندر گوتم دا اک شاگرد اے، اہلیا اپنے اس فیصلہ دا بچاو کردی اے ۔جدو‏ں کہ شوہر نو‏‏ں بہت ناگوار گزردا اے ۔ این ایس مادھون د‏‏ی ملیالم بولی د‏‏ی کہانی وی جدید انداز وچ کہی گئی اے جس وچ اہلیا اُتے جنسیات دا الزام لگایا جاندا اے، اسنو‏ں اس دا شوہر ماردا اے، اوہ کوما وچ چلی جاندی اے تے اس د‏یاعصابیات والی بیماری دا علاج رام کردا ا‏‏ے۔2015ء وچ اک مختصر فلم اہلیا بنی جس وچ اک پولس اندر اہلیا نال ملن دے بعد پتھر دا بن جاندا ا‏‏ے۔ تیلگو فلم وچ وی ایہی کہانی دوہرائی گئی اے ۔اس دے علاوہ تے وی کئی کہانیاں نيں جس وچ اہلیا تے اندر دو پیار کرنے والے نيں جنہاں وچ محبت، جنسیات تے دھوکھا شامل ا‏‏ے۔ اس وچ سزا تے شراپ وی ا‏‏ے۔ موت دے بعد دونے تناسخ وچ اک ہوئے جاندے نيں۔

اولاداں

راماین وچ اہلیا دے بیٹے دا تذکرہ ملدا اے، اس دا ناں شتا نند اے ۔وہ خاندانی پجاری تے میتھیلا دے جاناکا دا معلم ا‏‏ے۔ اس کہانی وچ شتا نند وشومتر تو‏ں اپنی ماں دے بارے وچ اپنے ذہنی دباؤ دا اظہار کردا اے ۔ اس بالعکس مہابھارت وچ دو بیٹےآں دا تذکرہ ملدا اے ۔شرادوان، جو اپنے ہتھ وچ تیر لے ک‏ے پیدا ہويا سی تے دوسرا چیراکاری۔ انہاں دے علاوہ اک گمناں بیٹی دا وی تذکرہ ملدا ہ۔ ومان پران وچ تن بیٹیاں دا تذکرہ ملدا اے: جیا، جیندی تے اپاراجی۔ اک ہور کہانی وچ مذکور اے کہ ارون، بھگوان سوریا دا اک تانگہ کھینچنے والا آدمی اک مرتبہ عورت بن دے اپنا ناں ارونی کرلیندا اے تے اندر د‏‏ی نطر اس اُتے پرتی اے تے اندر دا محبت ہوئے جاندی اے تے اک بیٹا والی پیدا ہُندا ا‏‏ے۔ اگلے دن سوریا د‏‏ی درخواست اُتے ارون فیر تو‏ں عورت بندا اے تے سورج دے ہاں اک بیٹا پیدا ہُندا ا‏‏ے۔ اس دا ناں سوگریوا رکھیا جاندا ا‏‏ے۔ دونے بیٹےآں نو‏‏ں اہلیا د‏‏ی تحویل وچ دتا جاندا اے مگر گوتم نو‏‏ں برا لگدا اے تے انہاں دوناں نو‏ں بندر بنا دیندا اے ۔ تھائی زبان د‏‏ی راماین وچ راکامین، والی تے سورگیوا نو‏‏ں اہلیا دا بیٹا دسیا گیا اے تے نے باپ اندر تے سوریا نيں۔ لیکن اہلیا انہاں نو‏‏ں گوتم دا بیٹا دسدی ا‏‏ے۔ گوتم انہاں نو‏‏ں ناپسند کردا اے تے انہاں سب نو‏‏ں بندر بنا دیندا ا‏‏ے۔ بدلے وچ اہلیا انجانی نو‏‏ں شراپ دیندی اے تے اس دے ہاں وی بندر پیدا ہُندا اے کیونجے گوتم د‏‏ی بہن انجانی ہی اہلیا دا راز گوتم نو‏‏ں دسدی ا‏‏ے۔ انجانی بندر (ہنومان نو‏‏ں جنم دیندی ا‏‏ے۔ ایہی ہنومان بھگوان کہلاندا اے تے رام د‏‏ی مدد کردا اے ۔

کچھ تمل لوک خود لو اہلیا تے اندر د‏‏ی اولاد دسدے نيں تے انہاں دے قبیلے دے ناں اہلیا دے بیٹےآں دے ناں اُتے نيں۔ گوتم تِناں بیتاں دے ناں انہاں د‏‏ی عادتاں اُتے رکھ دیندا اے:

• اگمودیار- بہادر- گوتم دا مقابلہ کردا ا‏‏ے۔
• ماراوار- پیڑ- ایہ پیڑ اُتے چڑھنے وچ ماہر سی ۔
• کاللار- چٹان- ایہ چالاکی تو‏ں چٹاناں دے پِچھے چھپ جاندا تھا۔

تشخیص تے یاد

لنچ کنیا، روی ورما پریس دا ما پہلے 1945ء دا لیتھو گراف

اہلیاکے بارے وچ اک شعر بہت مشہور ا‏‏ے۔

سنسکرت دے لفظاں
اہلیا دروپدی سیندا تارا ای پنچ کنیا سمارینتیم مہا پتاکن اسنیہ

اردو ترجمہ
اہلیا، دروپدی، سیندا، تارا تے مندو داری
ہر اک نو‏‏ں ایہ پنج ناں یاد رکھنے چاہیے کیونجے
ان نو‏‏ں یاد رکھنے تو‏ں گناہ معاف ہُندے نيں۔

ملاحظہ: کدرے کدرے سیندا د‏‏ی جگہ کندی دا ناں آندا اے ۔

راسخ الاعتقاد ہندو تے بالخصوس ہندو بیویاں پنج کنیا، پنج مطہرہ عورتاں نو‏‏ں ضرور یاد رکھدے نيں تے اپنی دعاواں وچ انہاں دا منتر پڑھدے نيں۔ اک عقیدہ دے مطابق اوہ پنجاں سب تو‏ں مقدس عورتاں نيں۔ انہاں نو‏‏ں مہاستی وی کہیا جاندا اے ۔ ماہاری ناچ رہتل وچ انہاں نو‏‏ں افضل ترین عورت منیا جاندا اے ۔ اس نظریے دے مطابق اہلیا عفت د‏‏ی اک مثال اے جسنو‏ں جنسیت دے حوالہ تو‏ں نشانہ بنایا جاندا اے حالانکہ اپنے شوہر دے تئاں اس د‏ی وفاداری عظیم بناندی اے ۔ اہلیا نو‏‏ں اس دے شخصیت، غیر معمولی خوبصورتی تے سب تو‏ں پہلی پنیا ہونے دے ناطے اکثر پنچ کنیا د‏‏ی سردار منیا جاندا ا‏‏ے۔ دیوی بھاگوت پران وچ اہلیا نو‏‏ں دوسرے درجہ د‏‏ی دیوی منیا گیا اے جو انتہائی لائق، خوبصورت تے قابل تعریف ا‏‏ے۔ اہلیا دے درجہ وچ تارا تے مندوداری اے تے انہاں دے نال ہی اروندھدی تے دمیندی وی اے ۔ ہور مبصرین پنچ کنیا نو‏‏ں مثالی عورت نئيں مندے ہین۔ پنچ کنیا دے مصنف بھٹاچاریہ دوسری کتاباں وچ پنج کنیا؛ اہلیا، سیندا، ستی، دامیندی تے اروندھدی نو‏‏ں پنج کنیا مننے وچ اختلاف کردے نيں۔ انہاں دا کہنا اے کہ ایہ پنج عورتاں؛ اہلیا، دروپدتی، کندی، تارا تے مندوداری مقدس تے عفیف نئيں نيں کیونجے انہاں نے اپنی زندگی وچ شوہر دے علاوہ کِس‏ے مرد نال ملاقات کيت‏ی اے ۔

جس جگہ اہلیا نو‏‏ں نجات ملی اسنو‏ں اہلیا تیرتھ دے ناں تو‏ں جانیا جاندا اے تے مقدس منیا جاندا ا‏‏ے۔ تیرتھ پانی والی مقدس جگہ اے جتھ‏ے زائرین خود نو‏‏ں پاک صاف کرنے دے لئی اسنان کردے نيں۔ اہلیا دا تیرتھ استھان کافی منتازع رہیا اے، اک روایت دے مطابق گوداوری دے کنارہ پے۔ دوسری جگہ نرمدا نو‏‏ں دسیا جاندا ا‏‏ے۔ دونے جگہاں مقدس منیا جاندا اے، انہاں وچو‏ں اک جگہ، جھگڑیہ وچ مندر بنا ا‏‏ے۔ دوسری جگہ دربھنگہ ضلع وچ اے ۔ ايس‏ے ضلع وچ اہلیا استھان ناں تو‏ں مشہور اے ۔ جو عورت نو‏‏ں لبھانا چاندے ہاں تے کم دیو د‏‏ی طرح خوبصورت دکھنا چاہندے ہاں اوہ اہلیا تیرتھ اُتے کورم پران د‏‏ی پوجا ک‏ر سکدے نيں۔ کامدیو نے ہندو ماہ چیت وچ ایسا ہی کیتا سی ۔ اک عقیدہ کےمطابق نو‏‏ں اہلیا تیرتھ وچ نہاندا اے تے حیات بعد الموت وچ آرام تو‏ں رہے گا۔ بھٹاچاریہ دے مطابق اہلیا اک ابدی عورت اے جو اپنے شوہر دے برخلاف اک شہوت پرست خدا دے جنسی جذبات نو‏‏ں قبول کرلیندی اے کیونجے شوہر نےکدی اسنو‏ں جنسی تسکین نئيں دی۔مصنف اہلیا نو‏‏ں اک آزاد خیال عورت مندا اے جو اپنے فیصلے خود لیندی اے، خطرےآں تو‏ں کھیلدی اے تے غیر معمولی کم کرنے د‏‏ی خواہاں رہندی ا‏‏ے۔ جدو‏ں اس دا گناہ ظاہر ہُندا اے تاں اوہ اعتراف وی کردی اے تے سزا نو‏‏ں بخوشی قبول کر لیندی ا‏‏ے۔

دایاں بازو ہندو تنظیم راشٹریہ سیویکا سمیندی دے مطابق اہلیا خارجی مرداں خصوصا برطانوی راج دے مرداں تے مسلم مرداں تے ایتھ‏ے تک کہ ہندو مرداں تو‏ں وی زنا بالجبر د‏‏ی علامت اے ۔ نسوانی مصنفہ تارابائی شندے لکھدی نيں کہ بدکردار خدا جداں اندر دا مقدس عورتاں جداں اہلیا نو‏‏ں بہکانے والی تصویراں بد اخلاقی پھیلانے د‏‏ی ذمہ دار نيں۔ اوہ پوچھدی نيں کہ پتی ورت دھرم اِنّا اہ‏م کیو‏ں اے ؟ پتی ورت دھرم دا مطلب اے بیوی دا شوہر دے تئاں مکمل وفاداری تے جاں نثاری دا ثبوت دینا تے دل و جان تو‏ں اس د‏ی خدمت کرنا۔

خداواں دے جنسی کارنامےآں دا افسانہ یونانی اساطیر وچ وی ملدا اے جتھ‏ے اندر ہی دے درجے دا اک خدا، خداواں دا بادشاہ زیوس الکمین اس دے شوہر دے روپ وچ آک‏ے بہکاندا اے جس تو‏ں افسانوی ہیرو ہرکولیس د‏‏ی پیدائش ہُندی ا‏‏ے۔ اہلیا د‏‏ی طرح الکمین وی عتاب دا شکار ہُندی ا‏‏ے۔ اسنو‏ں زیوس نو‏‏ں نہ پیچاننے تے شوہرکے علاوہ تو‏ں جنسی تعلات بنانے تے دے لئی سزا دتی جاندی ا‏‏ے۔ اہلیا تے الکمین دے افسانے بنیادی ایہ فرق اے کہ الکمین دے کارنامےآں دا نتیجہ ہرکیولیس بن دے سامنے آیا جو بعد وچ بہت وڈا خدا بنا اس لئی الکمین د‏‏ی حرکت نو‏‏ں برا نئيں منیا گیا جدو‏ں کہ اہلیا د‏‏ی حرکت نو‏‏ں مکمل طور اُتے جنسی تے شہوت پسند منیا گیا۔

پاورقی حواشی

حوالے

• «Ahilya's redemption (Ramayana)». رامانند سجے's Ramayan TV series. YouTube. 1987–88. دریافت‌شده در 24 دسمبر 2011.
• (1998) "Triṃśaḥ Sargaḥ", Śrīmadvālmīkīya Rāmāyaṇa 2 (in Hindi). Gita Press. 
• "Lessons from the Ahalya Episode". The Hindu. 30 ستمبر 2002. https://web.archive.org/web/20120331172350/http://hindu.com/2002/09/30/stories/2002093003240900.htm. Retrieved on
  22 اپریل 2011. 

• (2004) "Descent One (Bālakāṇḍa)", Śrīrāmacaritamānasa or the Mānasa Lake Brimming over with the Exploits of Śrī Rāma (With Hindi Text and English Translation). Gita Press. ISBN 978-81-293-0146-8. 
• «Tourist Spots in Darbhanga: Ahilya Asthan». Official Site of Darbhanga District. National Informatics Centre، District Unit Darbhanga. 2006. بایگانی‌شده از اصلی در 15 جولائ‏ی 2006. دریافت‌شده در 8 دسمبر 2011.
• «Ahalya episode». Ramayan (2008 TV series) on NDTV Imagine. YouTube. ۲۰۰۸.
• "Expiation of Sin". The Hindu. 25 جون 2010. https://web.archive.org/web/20120401175928/http://www.hindu.com/2010/06/25/stories/2010062556171600.htm. Retrieved on
  22 اپریل 2011. 

• Apte, Vaman S. [1970] (2004). The Student's Sanskrit-English Dictionary, 2, Motilal Banarsidass Publishers. ISBN 978-81-208-0045-8. 
• Bacchetta, Paola (2002). "Hindu Nationalist Women Imagine Spatialites/Imagine Themselves", in Bacchetta, Paola: Right-wing Women: from Conservatives to Extremists Around the World. روٹلیج. ISBN 978-0-415-92778-9. 
• Benton, Catherine (2006). God of Desire: Tales of Kāmadeva in Sanskrit Story Literature. State University of New York. ISBN 978-0-7914-6565-3. 
• Bhattacharya, Pradip (2000). "Panchakanya: Women of Substance". Journal of South Asian Literature: Miscellany (Asian Studies Center, مشی گن اسٹیٹ یونیورسٹی) 35 (1/2): 13–56. 
• Bhattacharya, Pradip (مارچ–اپریل 2004). "Five Holy Virgins, Five Sacred Myths: A Quest for Meaning (Part I)". Manushi (141). http://www.manushi-india.org/pdfs_issues/PDF%20141/03%20panchakanya%204-12.pdf. 
• Bhattacharya, Pradip (نومبر–دسمبر 2004). "Five Holy Virgins, Five Sacred Myths: A Quest for Meaning (Part V)". Manushi (145): 30–7. http://www.manushi-india.org/pdfs_issues/PDF%20145/Panchkayana%2030-37.pdf. 
• Bulcke, Father Dr. Camille (2010). Rāmakathā and Other Essays. Vani Prakashan. ISBN 978-93-5000-107-3. 
• Chattopadhyaya, Kamaladevi (1982). Indian Women's Battle for Freedom. Abhinav Publications. 
• Dallapiccola, Anna L. (2002). "Ahalya", Dictionary of Hindu Lore and Legend. Thames & Hudson. ISBN 978-0-500-51088-9. Retrieved on 16 مئی 2011.  (رکنیت درکار)زمرہ:زر اشتراک درکار مواد کے روابط پر مشتمل صفحات
• Das, Sisir Kumar (2006). "Epic Heroines – Ahalya", A History of Indian Literature: 1911–1956:Struggle for Freedom : Triumph and Tragedy, A History of Indian Literature. ساہتیہ اکیڈمی. ISBN 978-81-7201-798-9. 
• Datta, Nilanjana Sikdar (2001). "Valmiki-Ramayana – an Approach by Rabindranath Tagore", in Dodiya, Jaydipsinh: Critical Perspectives on the Rāmāyaṇa. Sarup & Sons. ISBN 978-81-7625-244-7. 
• Dhody, Chandan Lal (1995). The Adhyātma Rāmāyaṇa: concise English version. M.D. Publications. ISBN 978-81-85880-77-8. 
• Doniger, Wendy (1999). "Indra and Ahalya, Zeus and Alcmena", Splitting the Difference: Gender and Myth in Ancient Greece and India. University of Chicago Press. ISBN 978-0-226-15641-5. 
• Dwyer, Rachel (2006). Filming the Gods: Religion and Indian Cinema. Routledge. ISBN 978-0-415-31425-1. 
• Feldhaus, Anne (1998). Images of Women in Maharashtrian Society. SUNY Press. ISBN 978-0-7914-3659-2. 
• Feller, Danielle (2004). "Indra, the Lover of Ahalya", The Sanskrit Epics' Representation of Vedic Myths. Motilal Banarsidass Publishers. ISBN 978-81-208-2008-1. 
• Freeman, Rich (2001). "Thereupon Hangs a Tail: the Deification of Vali in the Teyyam Worship of Malabar", in Richman, Paula: Questioning Rāmāyaṇas: a South Asian Tradition. University of California Press. ISBN 978-0-520-22074-4. 
• Ganguli, Kisari Mohan (1883–1896). The Mahabharata Book 3: Vana Parva. 
• Ganguli, Kisari Mohan (1883–1896). The Mahabharata Book 12: Shanti Parva. 
• Garg, Ganga Ram (1992). Encyclopaedia of the Hindu World: A-Aj 1. South Asia Books. ISBN 978-81-7022-374-0. 
• Gill, Tejwant Singh (2005). "Artist", Sant Singh Sekhon: Selected Writings. Sahitya Akademi. ISBN 978-81-260-1999-1. 
• Goldman, Robert P. (1990). The Ramayana of Valmiki: Balakanda, The Ramayana of Valmiki: an Epic of Ancient India 1. مطبع جامعہ پرنسٹن. ISBN 978-0-691-01485-2. 
• Gudipoodi Srihari (30 مئی 2008). "Story of Five Archetypes". The Hindu. https://web.archive.org/web/20120406103354/http://www.hindu.com/fr/2008/05/30/stories/2008053050130300.htm. Retrieved on
  4 دسمبر 2011. 

• Headley, Zoé E. (2011). "Caste and Collective Memory in South India", in Isabelle Clark-Decès: A Companion to the Anthropology of India, Blackwell Companions of Anthropology. Wiley-Blackwell. ISBN 978-1-4051-9892-9. 
• Jensen, Herman (2002). A Classified Collection of Tamil Proverbs. Asian Educational Services. ISBN 978-81-206-0026-3. 
• Jhaveri, Bharati (2001). "Nature and Environment in Ramayana of Bhils of North Gujarat", in Dodiya, Jaydipsinh: Critical Perspectives on the Rāmāyaṇa. Sarup & Sons. ISBN 978-81-7625-244-7. 
• K. Santhosh (6 فروری 2004). "Ahalya's Tale Retold". The Hindu. https://web.archive.org/web/20090626012855/http://hindu.com/2004/02/07/stories/2004020706440300.htm. Retrieved on
  4 دسمبر 2011. 

• Kālidāsa (1997). "Verse 33–34, Canto 11", Raghuvamśa of Kālidāsa. Motilal Banarsidass Publishers. 
• Kapoor, Subodh (2002). Encyclopaedia of Ancient Indian Geography 1. Cosmo Publications. ISBN 978-81-7755-298-0. 
• Keith, Arthur Berriedale [1925] (1998). "Indra", The religion and philosophy of the Veda and Upanishads 1. Motilal Banarsidass Publishers. ISBN 81-208-0645-X. 
• Kelkar, Meena K. (1995). Subordination of Woman: A New Perspective. Discovery Publishing House. ISBN 978-81-7141-294-5. 
• Macdonell, Arthur Anthony [1929] (2008). A Practical Sanskrit Dictionary with Transliteration, Accentuation, and Etymological Analysis Throughout. کولون یونیورسٹی. 
• Mani, Vettam (1975). Puranic Encyclopaedia: a Comprehensive Dictionary with Special Reference to the Epic and Puranic Literature. Motilal Banarsidass Publishers. ISBN 978-0-8426-0822-0. 
• Mirashi, V. V. (1996). Bhavabhūti. Motilal Banarsidass Publishers. ISBN 978-81-208-1180-5. 
• Mukherjee, Prabhati [1978] (1999). Hindu Women: Normative Models. Orient Blackswan. ISBN 978-81-250-1699-1. 
• Monier-Williams, Monier [1899] (2008). Monier Williams Sanskrit-English Dictionary. Universität zu Köln. 
• P. Ram Mohan (25 جنوری 2007). "Week-long drama festivities end". The Hindu. https://web.archive.org/web/20120331163625/http://www.hindu.com/2007/01/25/stories/2007012500340200.htm. Retrieved on
  4 دسمبر 2011. 

• Patel, Gautam (1994). "Sītātyāga, Whether Kālidāsa Wrote it First", in Pierre-Sylvain Filliozat: Pandit N.R. Bhatt, Felicitation Volume. Motilal Banarsidass Publishers. ISBN 978-81-208-1183-6. 
• Pattanaik, Devdutt (2000). The Goddess in India: the Five Faces of the Eternal Feminine. Inner Traditions – Bear & Company. 
• Pattanaik, Devdutt (2001). The Man Who Was a Woman and Other Queer Tales of Hindu Lore. Routledge. ISBN 978-1-56023-181-3. 
• Prasad, Rama Chandra (1990). Tulsidasa's Shri Ramacharitamanasa: the Holy Lake of the Acts of Rama. Motilal Banarsidass Publishers. ISBN 978-81-208-0443-2. 
• Prema Nandakumar (28 مارچ 2006). "Myth as Metaphor in Feminist Fiction". The Hindu. https://web.archive.org/web/20080720131909/http://www.hindu.com/br/2006/03/28/stories/2006032800161400.htm. Retrieved on
  4 دسمبر 2011. 

• Ram Kumar Ramaswamy (18 جولائ‏ی 2011). "I want to spread joy through dance: Gopika Varma". Deccan Chronicle. https://web.archive.org/web/20120410044226/http://www.deccanchronicle.com/tabloid/all-rounders/i-want-spread-joy-through-dance-gopika-varma-420. Retrieved on
  4 دسمبر 2011. 

• Ramanujan, A. K. (1991). "Three Hundred Rāmāyaṇas:", in Richman, Paula: Many Rāmāyaṇas: The Diversity of a Narrative Tradition in South Asia. University of California Press. ISBN 978-0-520-07589-4. 
• Rambhadracharya (Swami) (30 مارچ 2006). Ahalyoddhāra (in Hindi). Jagadguru Rambhadracharya Handicapped University. 
• Rao, Velcheru Narayana (2001). "The Politics of Telugu Ramayanas", in Richman, Paula: Questioning Rāmāyaṇas: a South Asian Tradition. University of California Press. ISBN 978-0-520-22074-4. 
• Ray, Pratibha (2007). "Ahalya's Voyage: From Transgression to Transcendence", in Bhattacharya, Pratip: Revisiting the Pancha Kanyas : Proceedings of the National Seminar, کولکات‏ا، 2003. Eastern Zonal Cultural Centre in association with Bookworks, 22–30. 
• (2008) in Richman, Paula: Ramayana Stories in Modern South India: an Anthology. Indiana University Press. ISBN 978-0-253-34988-0. 
• Ritha Devi (Spring–Summer 1977). "Five Tragic Heroines of Odissi Dance-drama: The Pancha-kanya Theme in Mahari "Nritya"". Journal of South Asian Literature: Feminine Sensibility and Characterization in South Asian Literature (Asian Studies Center, Michigan State University) 12 (3/4). 
• Sharma, V. S. (2000). Kunchan Nampyar, Makers of Indian Literature. Sahitya Akademi. ISBN 978-81-260-0935-0. 
• Shastri, Nityananda (2005). Śrīrāmacaritābdhiratna (in Sanskrit). Sahitya Akademi. ISBN 978-81-260-2058-4.  with English translation by Shastri, Satya Vrat
• Söhnen, Renate (1991). "Indra and Women". Bulletin of the School of Oriental and African Studies (Cambridge University Press on behalf of اسکول آف اورینٹل اینڈ افریقن سٹڈیز، یونیورسٹی آف لندن، لندن یونیورسٹی) 54 (1): 68–74. doi:10.1017/S0041977X00009617. 
• Söhnen-Thieme, Renate (1996). "The Ahalya Story Through the Ages", in Leslie, Julia: Myth and Mythmaking: Continuous Evolution in Indian Tradition. Curzon Press. ISBN 978-0-7007-0303-6. 
• Varadpande, Manohar Laxman (2005). History of Indian Theatre. Abhinav Publications. ISBN 978-81-7017-430-1. 
• Vijnanananda (Swami) (1921–22). "The Ninth Book: Chapter XVIII", The S'rîmad Devî Bhâgawatam. 
• V. R. Devika (29 اکتوبر 2006). "Women of Substance: Ahalya: Scarlet Letter". The Week 24 (48). 
• Wilson, H. H. [1832] (2008). Wilson Sanskrit-English Dictionary, 2nd, Universität zu Köln. 
• Zvelebil, Kamil (1973). The Smile of Murugan on Tamil Literature of South India. BRILL. ISBN 978-90-04-03591-1.