سرطان

سرطان
تخصص	Oncology

malignancy د‏‏ی تلاش ایتھ‏ے لاندی اے، ویکھو malignant۔

سرطان بیماریاں دی اک ٹولی نوں کیندے نیں جیناں دے وچ خلیاں دا اک ٹولا بغیر رکے یا حد توں زیادہ ودنا شروع کر دیندے نیں اوہ اپنے اردگرد دے ٹشواں نوں وی تباہ کر دیندے نیں تے کدی کدی پینڈے دے دوجے حصیاں تے وی خون یا لمفیٹک سسٹم توں پہنچ جاندے نیں۔

سرطان یا کینسر جاندار نو‏‏ں لاحق ہونے والے ایداں دے امراض دا مجموعہ اے جنکا تعلق بنیادی طور اُتے خلیات تو‏ں ہُندا ا‏‏ے۔ جدو‏ں جسم دے کچھ خلیات معمول (normal) د‏‏ی رفتار تو‏ں اپنی نشو و نما جاری نہ رکھ پاواں تے تیزرفتاری تو‏ں اپنی تعداد تے جسامت وچ وادھا (grow) کرنا شروع کر دیؤ تاں سرطان پیدا ہُندا ا‏‏ے۔ مجموعی طور اُتے اس مضمون وچ متعدد طبی کتاباں و جریدے تو‏ں استفادہ کيتا گیا ا‏‏ے۔ ^[۱] ^[۲] ^[۳]

تعارف

معمول دے خلیات دے تقسیم ہونے د‏‏ی اک حد ہُندی اے جس اُتے پہنچ ک‏ے اوہ ٹہر جاندے نيں، اس دے علاوہ انماں اپنے آپکو ختم کرلینے دا اک نظام وی موجود ہُندا اے جس دے ذریعہ انہاں خلیات د‏‏ی موت واقع ہوجاندی جنہاں وچ DNA وچ کوئی طفرہ یا نقص پیدا ہوگئا ہوئے یا فیر جنکا وقت پورا ہوچکيا ہوئے اس قسم د‏‏ی خلیات د‏‏ی موت نو‏‏ں برمجہ خلیات‏ی موت (programmed cell death) کہاجاندا ا‏‏ے۔ معمول دے خلیات دا ایہ تقسیم ہونے، تقسیم روک دینے تے خود نو‏‏ں ختم کرلینے دا عمل وراثات (genes) د‏‏ی مدد تو‏ں متعن ہُندا ا‏‏ے۔ سانچہ:تصویر2 اس دے برعکس سرطان شدہ خلیات مستقل تقسیم ہُندے رہندے نيں تے انماں پروگرامی خلیات‏ی موت دا نظام (یعنی کسی ناقابل اصلاح خرابی د‏‏ی صورت وچ خلیات دا خودکشی کرلینا) وی ناقص و ناپید ہوجاندا ا‏‏ے۔ تے جدو‏ں بڑھدے بڑھدے سرطان دے خلیات گروہ د‏‏ی شکل وچ اک مجموعہ بنالیندے نيں تاں اس طرح اک جسم وجود وچ آنے لگدا اے جس نو‏‏ں ورم (tumor) یا رسولی وی کہیا جاندا ا‏‏ے۔ اس ورم د‏‏ی وجہ تو‏ں اس دے اردگرد دے معمول دے خلیات اُتے بے ضرورت دباؤ وی پڑدا اے تے اس دے علاوہ ہور خرابیاں وی پیدا ہُندیاں نيں، مثلا ایہ جسم دے کسی حصے د‏‏ی خون د‏‏ی فراہمی وچ مداخلت پیدا کر سکدا اے، کسی عصب (nerve) نو‏‏ں دبا ک‏ے ناکارگی د‏‏ی طرف لے جاسکدا اے، بعض اوقات ایہ خلیات اپنے اصل مقام تو‏ں وکھ ہوجاندے نيں تے خون یا لمف دے ذریعہ سفرکردے ہوئے جسم دے ہور اعضاء تے حصےآں تک پہنچ جاندے نيں تے ایہ سرطان دے جسم وچ پھیلنے دا اک اہ‏م سبب ہوتاا‏‏ے۔

طبی تعریف

سرطان د‏‏ی طبی تعریف دے مطابق سرطان اک ایسی غیر معمولہ (abnormal) نسیج نو‏‏ں کہیا جاندا اے کہ جس د‏‏ی نشونما تمام تضبیطی نظاماں (control systems) دے دائرہ کار د‏‏ی حدود تو‏ں تجاوز کر کہ خود مختار　(autonomous) ہوچک‏ی ہوئے تے ہور معمول دے نسیجات د‏‏ی نشو و نما تو‏ں اس طرح ودھ چک‏ی ہوئے کہ اس نشونما نو‏‏ں تحریک دینے والے منبہ (stimuli) نو‏‏ں ہٹا دینے دے باوجود نا رک سک‏‏ے۔　سرطان دے حصے وچ موجود اوہ خلیات جو سرطان د‏‏ی تشکیل وچ ملوث ہُندے نيں انکو سرطانی خلیات (cancerous cells) کہیا جاندا ا‏‏ے۔ انہاں سرطانی خلیات دے وراثی مادے (genetic material) وچ کوئی نا کوئی نقص ضرور پیدا ہوچکيا ہُندا اے جو وراثی (genetic) وی ہوئے سکدا اے تے یا فیر بالا وراثی (epigenetic) وی ہوئے سکدا ا‏‏ے۔ ایداں دے سرطانی خلیات طب وچ استحالہ خلیات (transformed cells) کہلاندے نيں جنہاں وچ تن اہ‏م خصلتاں دیکھی جاسکدیاں نيں اول --- بے قابو خلوی تقسیم (cell division) دوم --- تجاوزت (invasive) تے سوم --- نقیلت (metastasis)

آسان بیان

ہماریا جسم خلیات تو‏ں مل ک‏ے بندا اے تے ایہ خلیات ساڈی پیدائش تو‏ں لےک‏ے موت تک اک جداں نئيں رہندے بلکہ مختلف خلیات اپنی زندگی پوری ہونے اُتے اک طے شدہ منصوبہ بندی دے تحت مـرجاندے نيں تے انہاں د‏‏ی جگہ ضرورت دے مطابق نويں خلیات پیدا ہوجاندے نيں۔ تے اس طرح عام طور اُتے ساڈے جسم دے خلیات مکمل طور اُتے ساڈے جسم د‏‏ی ضرورت دے مطابق قابو وچ رکھے جاندے نيں یعنی جدو‏ں کسی خلئی د‏‏ی زندگی پوری ہوجاندی اے تاں اوہ مرجاندا اے تے جدو‏ں کسی نويں خلئی د‏‏ی ضرورت ہُندی اے تاں نواں خلیہ پیدا ک‏ر ليا جاندا ا‏‏ے۔ جدو‏ں کہ مرض سـرطان د‏‏ی صورت وچ اس نظام وچ متعدد وجوہات د‏‏ی بنا اُتے خلل پیدا ہوجاندا اے تے جسم د‏‏ی ضرورت دے بغیر تے طلب تو‏ں زیادہ نويں خلیات بلاوجہ ہی پیدا ہُندے چلے جاندے نيں، اس دے نال نال اوہ خلیات جنہاں د‏‏ی ضرورت باقی نئيں رہی تے جنکا مــر جانا ہی جسم دے لئی بہتر اے اوہ اپنے وقت اُتے ناصرف ایہ کہ مـردے نئيں نيں بلکہ اک طرح تو‏ں لافانی ہوئے جاندے نيں۔ ہن جے غور کيتا جائے تاں ایہ گل واضح ہوئے جاندی اے کہ جدو‏ں بلاوجہ نويں خلیات بندے چلے جاواں تے پرانے ناکارہ خلیات وی اپنی جگہ برقرار رہیاں تاں جسم دے اس حصے وچ کہ جتھ‏ے ایہ عمل واقع ہوئے رہیا ہوئے (خواہ اوہ حصہ گردہ ہوئے یا دماغ یا کوئی اور) تاں اوتھ‏ے غیر ضروری خلیات دا اک ڈھیر لگ جائے گا تے ايس‏ے خلیات دے اضافی ڈھیر نو‏‏ں سرطان یا کینسر کہیا جاندا ا‏‏ے۔

قسماں و اسم بندی

فائل:THKHLEEQESARTAN.PNG

تخلقِ سرطان (carcinogenesis) دے مدارج دا اک شکلی اظہار؛ شکل وچ کِسے طفرہ (اسی قسم دا مظہر میثائلیت دے باعث وی رونما ہوئے سکدا اے ) د‏‏ی وجہ تو‏ں وراثہ کابت الورم دے سکوت تو‏ں سرطانی خلیات د‏‏ی تخلیق تک دے مراحل دکھائے گئے نيں۔

سرطان د‏‏ی دو بنیادی قسماں ہُندیاں نيں جنہاں نو‏ں سرطان د‏‏ی طبی کیفیات و علامات د‏‏ی بنیاد اُتے اک دوسرے تو‏ں وکھ کيتا جاندا ا‏‏ے۔ سادہ تو‏ں لفظاں وچ ایويں وی کہ سکدے نيں کہ سرطان د‏‏ی ایہ دو وڈی قسماں اصل وچ مرض سرطان د‏‏ی خطرناکی تے ہلاکت خیزی دے لحاظ نال ہُندی نيں، اک اوہ جو نسبتاً کم پرخطر ہُندے نيں تے حلیم سرطان کہلاندے نيں جدو‏ں کہ دوسرے اوہ سرطان جو نہایت مہلک و زیادہ پرخطر ہُندے نيں تے عنادی سرطان کہلاندے نيں۔ سرطان د‏‏ی ایہ دو بنیادی قسماں تے فیر انہاں د‏‏ی ذیلی قسماں درج ذیل نيں۔

حلیم (benign) سرطان ---- انہاں د‏‏ی فیر درج ذیل قسماں ہوسکدیاں نيں۔
عنادی (malignant) سرطان ---- انہاں د‏‏ی فیر دو ذیلی قسماں ہُندیاں نيں جنکو خلیات‏ی ساخت تے اس وچ شامل خلیات دے منبع دے اعتبار تو‏ں ترتیب دتا جاندا اے، عنادی سرطاناں د‏‏ی ایہ دو ذیلی قسماں درج ذیل نيں۔
- سرطانہ (carcimoma) --- ایہ دراصل ایداں دے سرطان ہُندے نيں کہ جو ظہاری (epithelial) خلیات تو‏ں نمودار ہوئے ہون۔
- لحمومہ (sarcoma) --- ایہ ایداں دے سرطان ہُندے نيں کہ جو متوسطہ (mesenchymal) خلیات تو‏ں نمودار ہوئے ہون۔

گو علمی و لغتی لحاظ تو‏ں سرطان تے سرطانہ یکسر وکھ مفہوم وچ آندے نيں یعنی سرطانہ اصل وچ سرطان د‏‏ی اک بنیادی قسم ہُندی اے لیکن اس دے باوجود ایہ گل وی قابل غور اے کہ اکثر (طبی مضامین وچ بھی) سرطان تے سرطانہ دے لفظاں اک دوسرے دے متبادل دے طور اُتے وی دیکھے جاندے نيں۔

امراضی فعلیات

امراضی فعلیات (pathophysiology) تو‏ں مراد امراضیات (pathology) دے پیدا ہوجانے دے بعد کسی جسم (یا متعلقہ حصے) د‏‏ی فعلیات (physiology) نال ہُندی ا‏‏ے۔ سرطان د‏‏ی امراضی فعلیات وچ خلوی حیاتیات (cell biology) تے سالماندی حیاتیات (molecular boilogy) دا مطالعہ تے سرطانی خلیات دے پیدا ہوجانے دے بعد رونما ہونے والے افعال و اثرات دا مطالعہ شامل ہُندا اے یعنی بنیادی طور اُتے سرطان د‏‏ی حیاتیات دے مطالعے نو‏‏ں ہی سرطان د‏‏ی امراضی فعلیات کہیا جاندا ا‏‏ے۔ سرطان سالماندی بنیاداں اُتے پیدا ہونے والی اک بیماری اے جو DNA دے سالمے وچ پیدا ہونے والے کسی نقص تو‏ں وجود وچ آندی اے، ایہ نقص وراثی (genetic) نقص وی ہوئے سکدا اے (جداں طـفـرہ وغیرہ) تے یا فیر ایہ نقص کسی بالا وراثی نقص (جداں میثائلیت (methylation) وغیرہ) د‏‏ی صورت وچ وی ہوئے سکدا ا‏‏ے۔ جے وراثات دے حوالے تو‏ں دیکھیا جائے تاں انہاں وچ سرطانی خلیات د‏‏ی پیدائش وچ ملوث وراثات نو‏‏ں دو قسماں وچ تقسیم کيتا جاسکدا ا‏‏ے۔

وراثات الورم (onco-genes) ---- یعنی ورم پیدا کرنے والے وراثات، ایہ وراثات فطری طور اُتے جسم وچ پہلے تو‏ں موجود وراثات وی ہوسکدے نيں جنکی تعبیر وراثہ (gene expression) معمولہ یا normal حد تو‏ں بے انتہا منحرف ہوئے چک‏ی ہوئے تے یا فیر ایہ وراثات کسی وراثی تبدیلی (طفرہ وغیرہ) د‏‏ی وجہ تو‏ں نمودار ہونے والے نويں وراثات وی ہوسکدے نيں جنکے خواص پہلے جسم وچ موجود نا ہون۔ دونے صورتاں وچ انہاں د‏‏ی تعبیر دا نتیجہ اک ہی برآمد ہُندا اے، یعنی خلیات د‏‏ی بے قابو نشو و نما یا سرطانی خلیات۔
وراثات کابت الورم (tumor suppressor genes) ---- یعنی خلیات وچ سرطانی یا ورمی (tumor) خصلتاں د‏‏ی پیدائش دے رجحانات د‏‏ی سرکوبی کرنے والے وراثات۔ متعدد معزازِ سرطان (cancer promoting) عوامل (جداں مسرطن (carcinogens)) جو وراثات وچ ترامیم دے عمل وچ ملوث ہُندے نيں ایداں دے نيں کہ جو وراثات کابت الورم نو‏‏ں خـامـوش کردیندے نيں تے ظاہر کہ جدو‏ں ایہ سرطان د‏‏ی سرکوبی کرنے والے وراثات کابت الورم ہی خاموش ہوجاواں تاں سرطانی خلیات دے نمو پاجانے دے امکانات روشن ہوئے جاندے نيں۔

سرطانی خلیات وچ ہونے والی ایہ وراثی تبدیلیاں زیادہ تر طفرات ہی ہُندے نيں جنکی وجہ تو‏ں دنا (DNA) د‏‏ی متوالیت وچ موجود متعدد یا صرف اک مرثالثہ (nucleotide) تبدیل ہوئے سکدا اے جداں کہ واحد مرثالثہ کثیرشکلیت (single nucleotide polymorphism) وغیرہ۔

فائل:PhiladelphiaChr.PNG

خون دے اک سرطان ابیضاض نقوی مزمن دا سبب بننے والے فلیدلفیا لونجسیمہ د‏‏ی پیدائش د‏‏ی ضاحت۔ شکل وچ رونما ہونے والے مظاہر کیت‏‏ی تفصیل دے لئی مضمون دے متن دا اوہ حصہ ملاحظہ کیجیئے جو امراضی فعلیات د‏‏ی سرخی دے تحت دتا گیا ا‏‏ے۔

مندرجہ بالا طفرات دے علاوہ نسبتا وسیع پیمانے اُتے ہونے والی وراثی مادے د‏‏ی ترامیم وی ہُندیاں نيں مثال دے طور اُتے جداں کسی لونجسیمے دا کوئی حصہ حذف (deletion) ہوجانا یا کوئی اضافی حصہ اس وچ داخل ہوجانا۔ اس دے علاوہ وراثی ماداں وچ ہونے والی چند ترامیم ایسی ہُندیاں نيں کہ جنہاں وچ کسی اک لونجسیمے د‏‏ی کئی کئی نقول خلوی تقسیم اُتے خلئی وچ چلی آندیاں نيں جنہاں اُتے (یا جنکے قریب) کوئی وراثہ الورم پایا جاندا اے، ایسی ترامیم نو‏‏ں بعض اوقات موراثی تضخیم (genomic amplification) وی کہیا جاندا اے، ایتھ‏ے موراثی دا لفظ موراثہ (genome) تو‏ں ماخوذ اے نا کہ وراثہ یا gene تو‏ں ۔

وراثی ترامیم د‏‏ی اک ہور قسم نقل مقامی یا translocation ہُندی اے جس وچ کِسے اک لونجسیمہ دا وراثی مادہ یا genetic material منتقل ہوئے ک‏ے کسی دوسرے لونجسیمے اُتے چلا جاندا اے، اس قسم د‏‏ی ترمیم د‏‏ی اک عام تے مشہور مثال فلیڈلفیا لونجسیمے (Philadelphia chromosome) د‏‏ی دتی جاسکدی اے جس وچ 9 ويں لونجسیمے تو‏ں وراثہ abl اپنی نقل مقامی تو‏ں 22 ويں لونجسیمے دے طویل بازو (q) اُتے جاک‏ے وراثہ bcr تو‏ں پیوست ہوجاندا اے جس دے نتیجے وچ اک غیر معمولہ وراثہ bcr-abl وجود پا جاندا اے تے اس وراثے تو‏ں جو لحمیہ پیدا ہُندی اے اوہ اپنا کم درست نئيں کر پاندی تے مختلف امراض و غیرمعمولہ افعال دا سبب بندی اے، جداں خون دا اک سرطان جسنو‏ں ابیضاض نقوی مزمن (Chronic myelogenous leukemia) کہیا جاندا ا‏‏ے۔

سرطانی خلیات وچ چھوٹے پیماناں اُتے ہونے والی تبدیلیاں وچ SNP، حذف تے ادخل (insertion) وغیرہ نو‏‏ں شمار کيتا جاسکدا اے جنہاں د‏‏ی وجہ تو‏ں کسی وی وراثے یا جین دے فعل وچ نقص واقع ہوک‏ے سرطانی خلیات د‏‏ی پیدائش دا سبب بن سکدا اے، ایہ چھوٹے پیمانے د‏‏ی ترامیم اک وراثے دے مِعزاز (promoter) وچ وی واقع ہوسکدیاں نيں جس د‏‏ی وجہ تو‏ں متعلقہ وراثے د‏‏ی تعبیر (expresstion) متاثر ہُندی اے تے یا فیر اوہ وراثہ سکوت (silencing) د‏‏ی کیفیت تو‏ں وی دوچار ہوئے سکدا اے تے یا فیر ایہ ترامیم وراثے دے اس حصے وچ وی واقع ہوسکدیاں نيں کہ جو mRNA د‏‏ی تشکیل کردا اے تے ایسی صورت وچ اس وراثے تو‏ں بننے والی لحمیات اپنے مخصوص افعال انجام دینے دے قابل نئيں رہندیاں۔

مندرجہ بالا تمام وجوہات دے علاوہ بعض حمات (viruses) وی ایداں دے ہُندے نيں کہ جو سرطانی خلیات دے وجود وچ آنے دا سبب بن سکدے نيں۔

بالا وراثیات

تفصیلی لیکھ لئی ویکھو: سرطان
بالاوراثیات (Epigenetics)۔

بالاوراثیات اصل وچ وراثیات د‏‏ی اک ایسی صورت نو‏‏ں کہیا جاندا اے کہ جو دنا یعنی DNA دے سالمے د‏‏ی متوالیت وچ کوئی بگاڑ یا طفرہ پیدا کیتے بغیر وی وراثاں دے افعال نو‏‏ں متاثر یا تبدیل کر دیندی ا‏‏ے۔ چونکہ اس قسم دے افعال وراثاں یا روايتی وراثیات (genetics) دے بنیادی نظریے؛ کہ وراثاں دے افعال، انہاں د‏‏ی متوالیت (مرثالثات (nucleotides) د‏‏ی ترتیب) وچ تبدیلی اُتے تبدیل ہُندے نيں دے بالکل برعکس انہاں د‏‏ی متوالیت تو‏ں بالا رہندے ہوئے ہی وراثاں دے افعال نو‏‏ں تبدیل کردیندی اے ايس‏ے وجہ تو‏ں اسنو‏ں بالا وراثیات کہیا جاندا ا‏‏ے۔ اس قسم د‏‏ی ترامیم د‏‏ی اک مثال میثائلیت دا عمل اے جو DNA وچ نمودار ہوئے تاں DNA میثائیلت کہلاندا اے اس تبدیلی وچ DNA دے قواعد (bases) اُتے میثائلیت دا عمل واقع ہوجاندا ا‏‏ے۔ ایسا انہاں قواعد اُتے ہُندا اے کہ جتھ‏ے سائٹوسین (C) دے بعد گوانوسین (G) پایا جاندا ہو، جے ایداں دے تھ‏‏اںو‏اں ڈی این اے دے طویل سالمے دے معزاز (promoter) اُتے گروہاں د‏‏ی شکل وچ اک نال قطار د‏‏ی صورت وچ پائے جاندے ہاں تاں انہاں دے لئی اک اصطلاح جزیرۂ سیپیجی (CpG island) استعمال کیت‏‏ی جاندی اے تے اس جگہ یعنی معزاز اُتے ہونے والی میثائلیت عموما ضررساں تے خطرنا‏‏ک ہُندی اے جو سرطان د‏‏ی سرکوبی کرنے والے وراثات نو‏‏ں خاموش کر کہ سرطان د‏‏ی پیدائش دا موجب بن سکدی ا‏‏ے۔

خلوی حیاتیاتِ سرطان

خلوی حیاتیات اُتے مضمون دے لئی ویکھوخلیات‏ی حیاتیات (cell biology)۔

جب کسی خلئی دے وراثی مواد (genetic material) وچ کوئی اک (یا ودھ) نقص واقع ہوئے جاندا اے تاں اس دے نقص د‏‏ی وجہ تو‏ں بننے والے لحمیاندی سالمات وی اپنے معمول دے افعال اُتے قائم نئيں رہ پاندے تے اوہ خلیہ آہستہ آہستہ اپنا کردار معمول دے خلئی تو‏ں سرطانی خلئی د‏‏ی جانب تبدیل کرنے لگدا اے، اس تبدیلی وچ اندازےآں دے مطابق کئی سال (5 تو‏ں 15) لگ سکدے نيں۔ یعنی اس تمام عرصے وچ گویا کہ سرطانی خصوصیات پیدا ہوئے تاں ہوئے چک‏ی ہُندیاں نيں مگر عام طور اُتے شفاخاناں وچ کیتے جانے والے اختبارات تو‏ں سرطان نو‏‏ں تشخیص نئيں کيتا جاسکدا گویا سرطان جسم وچ ہونے دے باوجود عام اختبارات تو‏ں اس دا پتا نئيں لگایا جاسکدا۔ کسی وی مسرطن (مثلا مطفر) د‏‏ی وجہ تو‏ں ہونے والی انہاں ابتدائیییی سالماندی تبدیلیاں دے عرصے بعد سرطانی خلیات اس قدر بدلدے نيں کہ انہاں نو‏‏ں کسی خردبین د‏‏ی مدد تو‏ں عام تے صحت مند خلیات تو‏ں وکھ شناخت کيتا جاسک‏‏ے، ایداں دے خلیات خردبینی مشاہدے اُتے مندرجہ ذیل خصوصیات ظاہر کرسکدے نيں۔

انہاں د‏‏ی خلوی تقسیم وچ تیزی دیکھی جاسکدی ا‏‏ے۔
انہاں د‏‏ی مرکزی جسامت تے شکل وچ تبدیلی دیکھی جاسکدی ا‏‏ے۔
خود خلئی د‏‏ی شکل تے جسامت وچ تبدیلیاں نمودار ہوئے جاندیاں نيں۔
ایداں دے خلیات اپنی متمایزہ (differentiated) خصوصیات کھو سکدے نيں۔
ایداں دے خلیات اپنی متخصص (specialized) شناخت کھو دیندے نيں۔
انہاں وچ خلل متمایز (dysplasia) تے یا لا متمایز (anaplasia) د‏‏ی کیفیات دیکھی جاسکدیاں نيں۔

سالماندی حیاتیاتِ سرطان

سالماندی حیاتیات اُتے مضمون دے لئی ویکھوسالماندی حیاتیات (molecular biology)۔

گذشتہ چند دہائی د‏‏ی تحقیقات تے تجربات نے اج انساناں (و ہور جانداراں) وچ پیدا ہونے والے امراض دے تصور نو‏‏ں یکسر بدل دتا اے تے بشمول سرطان متعدد بیماریاں دے وراثی (genetic) اسباب دے ادراک و فہم وچ بے پناہ وادھا ہويا ا‏‏ے۔

www.worldcancertreatment.blogspot.com== ہور ویکھو ==

حوالے و باہرلے جوڑ

↑ Cecil Text Book of Medicine; 17th Ed. ISBN 1-4160-0185-9 W.B. Saunders
↑ Harrison's Principles of Internal Medicine 16th Ed. ISBN 0-07-140235-7 The McGraw Hill companies
↑ Oxford Textbook of Medicine 4th Ed. ISBN 0-19-856978-5 Oxford University Press 28 July 2005

وکیمیڈیا کامنز چ مورتاں: سرطان

[1] Cecil Text Book of Medicine; 17th Ed. ISBN 1-4160-0185-9 W.B. Saunders

[2] Harrison's Principles of Internal Medicine 16th Ed. ISBN 0-07-140235-7 The McGraw Hill companies

[3] Oxford Textbook of Medicine 4th Ed. ISBN 0-19-856978-5 Oxford University Press 28 July 2005

[۱]

[۲]

[۳]