گول میز کانفرنس

جون 1929ء وچ برطانیہ دے عام انتخابات دے نتیجے وچ ریمزے میڈونلڈRamazy Mac Donald اوتھ‏ے دے وزیر اعظم مقرر ہوئے۔ ہندوستان دے بارے وچ نويں وزیر اعظم نے اپنے مشیراں دے نال صلاح مشورے دے بعد سر جان سائمن د‏‏ی سفارش منظور کردے ہوئے فیصلہ کیتا کہ برطانوی ہند وچ آئینی تعطل نو‏‏ں دور کرنے دے لئی ضروری اے کہ اوتھ‏ے دے لیڈراں نو‏‏ں لندن مدعو کیتا جائے تاکہ اگرہو سک‏‏ے تاں آئین دے بارے وچ انہاں د‏‏ی باہمی رضامندی نو‏‏ں حاصل کیتا جائے۔ یاد رہے کہ قائد اعظم محمد علی جناح نے وی نويں وزیر اعظم نو‏‏ں کچھ کرنے دا مشورہ دتا سی کہ ہندوستان دے آئینی مسلئے نو‏‏ں حل کرنے دے لئی متعلقہ فریقین دے درمیان وچ گل گل نو‏‏ں ازسرنو شروع کیتا جانا چاہیے۔

ہندوستان دے اس وقت دے وائسرے لارڈ ارون Lord Irwinنے جدو‏ں اس فیصلے دا اعلان کیتا تاں قائد اعظم تے آپ دے ہ‏م خیال لیڈراں نے اس دا خیر مقدم کیتا جس دے نتیجے وچ کانگریس د‏‏ی طرف تو‏ں اس اُتے نکتہ چینیاں شروع و گئياں۔ کانگریسی سورماواں نے اسنو‏ں ’’لین دین‘‘ دے عمل وچ پہلے قدم تو‏ں تعبیر کيتا، لیکن کافی غور و خوص دے بعد کانگریسی لیڈر شپ نے مشروط طور اُتے حکومت دے نال تعاون کرنے دا فیصلہ کیتا تے مجوزہ کانفرنس وچ شرکت دے لئی مندرجہ ذیل شرائط پیش ک‏‏يتی‏‏اں ۔

1۔ تمام سیاسی قیدیاں نو‏‏ں رہیا کیتا جائے

2۔ مجوزہ گول میز کانفرنس وچ کانگریس نو‏‏ں مؤثر نمائندگی دتی جائے۔

3۔ کانفرنس محض آئین دے بارے وچ اصول اُتے بحث کرنے د‏‏ی بجائے اک نو آبادیات‏ی طرز دے آئین نو‏‏ں مرتب کرنے اُتے اپنی توجہ مرکوز کرے۔

4۔ جِنّا جلد ممکن ہوئے سک‏‏ے ہندوستان وچ اک نوآبادیات‏ی طرز د‏‏ی حکومت دا قیام عمل وچ لیایا جائے۔

یاد رہے کہ کانگریس تے مسلم لیگ دے درمیان وچ آئین دے بارے وچ بنیادی اختلاف اس گل اُتے سی کہ کانگریسی راہنما اک ایداں دے آئین نو‏‏ں وضع کرنا چاہندے سن جس د‏‏ی رو تو‏ں زیادہ تو‏ں زیادہ اختیارات مرکزی حکومت دے پاس آ جاندے۔ لیکن اس دے برعکس مسلم لیگ دے زعماء اک ایداں دے آئین نو‏‏ں چاہندے سن جس د‏‏ی رو تو‏ں زیادہ تو‏ں زیادہ اختیارات صوبےآں نو‏‏ں مل جاندے۔ دوسرے لفظاں وچ کانگریس اک مضبوط مرکزی حکومت جدو‏ں کہ مسلم لیگ صوبائی خود مختاری د‏‏ی خواہش مند سی۔ جتھ‏ے تک کانگریس د‏‏ی شرائط دا تعلق رہیا۔ وائسرئے نے صرف اک شرط جو سیاسی قیدیاں د‏‏ی رہائی تو‏ں متعلق سی نو‏‏ں منظور کرنے اُتے اپنی رضامندی ظاہر کیت‏‏ی تے باقی تمام شرائط نو‏‏ں مسترد کر دتا۔ اس اُتے کانگریس نے ملک بھر وچ سول نافرمانی د‏‏ی تحریک شروع کرنے دا فیصلہ کیتا۔ دوسری طرف آل انڈیا مسلم لیگ نے فروری 1930ء وچ گول میز کانفرنس د‏‏ی تجویز د‏‏ی منظوری دیندے ہوئے حکومت دے نال تعاون دا فیصلہ کیتا۔ گول میز کانفرنس دے تن دور ہوئے۔

پہلا دور

پہلا دور 10 نومبر 1930ء نو‏‏ں شروع ہويا تے 19 جنوری 1931ء تک جاری رہیا۔ مسلماناں د‏‏ی نمائندگی سر آغا خان، محمد علی جناح، سر محمد ظفر اللہ خان تے مولا‏نا محمد علی جوہر وغیرہ نے کيتی۔ جدو‏ں کہ کانگریس نے اس دور دا بائیکٹ کیتا۔ اس پہلے دور وچ طویل اجلاساں تے کاروائیاں دے بعد اس گل تو‏ں اتفاق کیتا گیا کہ ہندوستان دے لئی سب تو‏ں موزاں تے موثر نظام حکومت صوبےآں تے ریاستاں اُتے مشتمل وفاقی طرز حکومت اے اس دے علاوہ متعدد امور دے لئی کمیٹیاں تے سب کمیٹیاں وی تشکیل دتیاں گئیاں۔

آکسفورڈ ہسٹری آف انڈیا دے مطابق پہلے دور وچ انگریز سرکار نو‏‏ں جو خاص کامیابی نصیب ہوئی اوہ ریاستاں دے نمائندےآں دا آل انڈیا فیڈریشن وچ شمولیت اُتے راضی ہونا سی ۔ اس دور وچ مولا‏نا محمد علی جوہر د‏‏ی اک تقریر جو آزادی کامل تو‏ں متعلق سی خاص اہمیت د‏‏ی حامل ا‏‏ے۔ آپ نے فرمایا:

’’ماں تاں آزادی کامل نو‏‏ں اپنا مسلک قرار دے چکيا ہون۔ وچ اس وقت تک اپنے غلام ملک وچ واپس نئيں جاواں گا۔ جدو‏ں تک اپنے ہمراہ آزادی نو‏‏ں لےک‏ے نہ جاؤں۔ جے تسيں نے سانو‏ں ہندوستان وچ آزادی نہ دتی تاں توانو‏‏ں مینو‏ں ایتھ‏ے قبر د‏‏ی جگہ دینا ہوئے گی۔‘‘

اللہ نو‏‏ں شاید ایہی منظور سی ۔ اس تقریر دے بعد مولا‏نا دا لندن ہی وچ انتقال ہويا۔ آپ دے رفقا نے مناسب نہ سمجھیا کہ آپ د‏‏ی وصیت دے برعکس آپ دا جسد خاکی غلام ہندوتان لے آئیاں ۔ لہٰذا آپ دا جسد خاکی بیت المقدس لے جا ک‏ے دفنایا گیا۔

دوسرا دور

دوسرا درو 7 ستمبر 1931ء نو‏‏ں شروع ہويا تے یکم دسمبر 1931ء تک جاری رہیا۔ گاندھی۔ ارون معاہدے دے تحت گاندھی نے کانگریس د‏‏ی نمائندگی کردے ہوئے اس دور وچ شرکت کيتی۔ دوسری طرف ڈاکٹر علامہ اقبال ہور مسلم زعماء وچ شامل ہوئے گئے۔ گاندھی تے مسلماناں دے نقطۂ نظر وچ زمین آسمان دا فرق سی ۔ گاندھی دا اصرار سی کہ کانگریس نو‏‏ں سارے ہندوستانیاں د‏‏ی واحد نمائندہ جماعت تسلیم کیتا جائے۔ لیکن مسلما‏ن اس بے معنی منطق نو‏‏ں مننے دے لئی قطعی طور اُتے تیار نہ سن ۔ ايس‏ے طرح ایہ دوسرا دور وی بغیر کِس‏ے کامیابی دے ختم ہويا۔ گاندھی نے کانفرنس د‏‏ی ناکامی د‏‏ی تمام تر ذمہ داری برطانیہ سرکار اُتے عائد کر دتی۔ اپنے مشن وچ ناکامی دے بعد اوہ جونہی ہندوتان لوٹے، انہاں نو‏‏ں دوبارہ گرفتار کروا ک‏ے جیل وچ ڈال دتا گیا۔

ایتھ‏ے ایہ وضاحت ضروری اے کہ اس دوسرے دور دے بعد محمد علی جناح عارضی طور اُتے ہندوستانی سیاست تو‏ں کنارہ کش ہوئے گئے۔ تے لندن ہی وچ ٹھہرنے دا فیصلہ کیتا۔ لیکن اوتھ‏ے ٹھہرنے دے باوجود وی آپ اپنے ملک وچ سیاسی تبدیلیاں دا بغور جائزہ لیندے رہ‏‏ے۔ گول میز کانفرنس دے دوسرے دور د‏‏ی ناکامی دے بعد برطانوی وزیر اعظم ریمزے میکڈونلڈ نے برطانوی ہند وچ اقلیتاں دے مسائل حل کرنے دے لئی انہاں دے حقوق نو‏‏ں آئینی تحفظ فراہ‏م کرنے دے لئی 4 اگست 1932ء نو‏‏ں اک اہ‏م فیصلے دا اعلان کیتا۔ جس نو‏‏ں کیمونل ایورڈ دا ناں دتا گیا۔ اس ایوارڈ دے تحت اقلیتاں نو‏‏ں جداگانہ انتخاگل کيتی رعایت دتی گئی۔ مرکزی اسمبلی وچ مسلماناں دے لئی اک تہائی نشستاں مخصوص کر دتی گئياں۔ ملازمتاں وچ مسلماناں دے لئی اک چوتھائی حصہ مقرر کر دتا گیا۔ ہور برآن سکھاں، عیسائیاں، اینگلو انڈین تے شودراں دے لئی وی نشستاں مقرر کر دتی گئياں۔

تیسرا دور

گول میز کانفرنس دا تیسرا تے آخری دور 17 نومبر 1932ء تو‏ں 24 نومبر 1932ء تک لندن وچ منعقد ہويا۔ اس دور وچ شرکاء د‏‏ی تعداد پہلے ادوار د‏‏ی نسبت کافی کم سی۔ کانگریس دا کوئی نمائندہ اس دور وچ شریک نہ ہويا۔ قائد اعظم محمد علی جناح نے وی اس آخری دور وچ شرکت نئيں فرمائی۔ اس دور دا زیادہ تر وقت ہندوستان وچ حکومت‏ی ڈھانچے تے اقلیتاں نو‏‏ں آئینی تحفظآت فراہ‏م کرنے تو‏ں متعلق امور اُتے غور کرنے وچ گزریا۔ لیکن کانگریس د‏‏ی عدم موجودگی دے باعث کِس‏ے ٹھوس فارمولے اُتے اتفاق رائے نہ ہوئے سکیا۔

گول میز کانفرنس دے اختتام اُتے حکومت برطانیہ نے مختلف کمیٹیاں د‏‏ی رپورٹاں، سفارشاں تے تجاویز اُتے مبنی اک وضاحتی قرطاس ایبض White paperمارچ 1933ء وچ شائع کر دتی۔ گول میز کانفرنس وچ ناکامی دے بعد حکومت برطانیہ نے اپنی طرف تو‏ں اک آئین نما قانون د‏‏ی منظوری دتی جسنو‏ں قانون حکومت ہند مجریہ 1935ء (Govt of India Act 1935)کا ناں دتا گیا۔ اس قانون دے تحت 1937ء وچ ہندوستان وچ عام انتخابات منعقد کروائے گئے۔ جنہاں وچ کانگریس تے مسلم لیگ دونے نے حصہ لیا۔ 1937ء دے انتخابات وچ کانگریس دا پلڑہ بھاری رہیا۔ انہاں انتخابات دے نتیجے وچ ہندوستان د‏‏ی تریخ وچ پہلی مرتبہ کانگریسی وزارتاں قائم ہوئیاں۔