Archeologia

Champ da fossas Jättakullen (Svezia)

L’archeologia (grec vegl ἀρχαῖος archaios, ‹vegl› e λόγος lógos ‹scienza›; verbalmain pia ‹scienza da las antiquitads›) è ina scienza che perscrutescha cun metodas da las scienzas natiralas e scienzas umanas il svilup cultural da l’umanitad.

L’archeologia s’interessescha exclusivamain per l’uman e ses relicts materials sco edifizis, utensils ed ovras d’art. Il spazi da temp che vegn perscrutà s’extenda dals emprims utensils da crap avant ca. 2,5 milliuns onns fin datiers dal temp preschent. Restanzas materialas da l’istorgia pli nova (p.ex. foss da l’Emprima Guerra mundiala) vegnan oz medemamain evaluads cun metodas archeologicas, cumbain che quest concept d’in’archeologia da l’istorgia contemporana è contestada a l’intern dal rom.

Cumbain che l’archeologia furma ina scienza relativamain giuvna, n’èsi strusch pli pussaivel da survesair tut ils spazis da temp, uschia ch’igl èn sa furmadas differentas direcziuns. Tut tenor regiun sa laschan las epocas mintgamai datar differentamain e betg dapertut pon ins documentar mintg’epoca. Sper l’orientaziun tenor epocas (p.ex. archeologia dal temp medieval) u tenor regiuns (p.ex. archeologia da l’Asia Anteriura) existan er spezialisaziuns sin differents champs tematics (p.ex. archeologia cristiana, archeologia industriala).

Cumbain che la metodica è savens sumeglianta entaifer questas singulas direcziuns, pon las funtaunas esser differentas. En la pre- e protoistorgia sa tracti surtut da cultura materiala; en la protoistorgia èsi per part pussaivel da recurrer supplementarmain a funtaunas scrittas. Cuntrari als scienziads d’autras disciplinas da la scienza da l’istorgia na stattan quellas en l’archeologia però betg en il center. Enconuschientschas areguard l’ambient, il clima, il nutriment u la vegliadetgna dals chats contribueschan a reconstruir culturas passadas.

Istorgia da la perscrutaziun

Cumenzaments da la perscrutaziun da l’antica en l’Europa

Dissegn da l’exchavaziun da Cocherel l’onn 1685

En l’Europa è l’archeologia sa sviluppada vers il 1450, perquai ch’ins vuleva chattar perditgas per ils eveniments che vegnan descrits en las funtaunas da l’antica. Cyriacus d’Ancona (* ca. 1391; † ca. 1455), in commerziant ed umanist talian, vala sco in dals fundaturs da l’archeologia classica moderna.

La renaschientscha da l’occupaziun cun il mund classic-antic ha manà en il 15avel e 16avel tschientaner ad in interess creschent per antiquitads grecas e romanas (surtut ovras d’art).

A partir da la mesadad dal 16avel tschientaner han ins alura cumenzà a descriver ed illustrar a moda acribica ils monuments antics. Da quel temp han ins publitgà numerusas enciclopedias e catalogs, vers la fin dal 16avel tschientaner savens illustrads cun gravuras ed entagls en lain. En l’Engalterra ha William Camden (1551–1632) publitgà l’onn 1586 sia Britannia, in catalog da las antiquitads visiblas.

Michele Mercati (1541–1593) vala sco l’emprim scienzià europeic ch’ha classifitgà utensils da crap sco tals; si’ovra è però pir vegnida publitgada il 1717. Malgrà sia gronda popularitad n’era l’archeologia però betg anc renconuschida sco scienza; ins era da l’avis che funtaunas istoricas e la Bibla sajan adattadas per interpretar il passà. Uschia hai anc valì ditg sco fatg che – sco che James Ussher ha deducì da la Bibla – l’umanitad saja vegnida stgaffida l’october da l’onn 4004 a.C. L’onn 1655 ha Isaac de La Peyrère ristgà d’attribuir artefacts dal temp da crap ad umans ch’hajan vivì avant Adam. Suenter in’intervenziun da l’inquisiziun ha el revocà sia teoria.

En la Scandinavia han ins perscrutà baud chats en la terra. Gia l’onn 1588 è vegnì exchavà sper Roskilde in dolmen. Il 1662 han ins endrizzà ad Uppsala ina professura per la perscrutaziun da las antiquitads. L’onn 1685 è vegnida exchavada a Houlbec-Cocherel en la Frantscha dal Nord ina chombra sepulcrala neolitica. Quai vala sco l’emprima exchavaziun archeologica, perquai ch’ins ha fatg qua il 1722 l’emprim rapport d’exchavaziun ch’è sa mantegnì. Il professer da Kiel Johann Daniel Major ha fatg vers il 1690 vastas exchavaziuns en il Jutland ed ha laschà avrir divers crests-fossa. Sia finamira era da sclerir la derivanza dals abitants da la peninsla cun metodas archeologicas.

‹L’Antiquité expliquée› da Bernard de Montfaucon è cumparì dapi il 1719. En diesch toms ha el preschentà ovras d’art da la regiun da la Mar Mediterrana. Sia publicaziun ha furmà sur lung temp l’ovra da referenza per propi.

Da la mesadad dal 18avel fin la mesadad dal 19avel tschientaner

Pompei ed il Vesuv vers 1900

Metodas da perscrutaziun archeologicas èn uss sa fatgas valair successivamain. Savens han singuls scienziads gia tratg conclusiuns fitg innovativas, las qualas n’han però – damai ch’ellas n’eran betg anc confurmas al temp – betg chattà la duida attenziun. In dals pioniers ha furmà l’archeolog amatur Jacques Boucher de Perthes, il qual ha attribuì sco emprim endretg artefacts preistorics, quai ch’è però pir vegnì renconuschì ventg onns pli tard, tras la conferma da Charles Lyells (1797–1875). In’impurtanta enconuschientscha è stada la scuverta dal princip stratigrafic. Gia ditg avant avev’ins discutà il connex da chats che sa chattavan en la medema stresa (p.ex. in artefact da crap en connex cun ina spezia d’animal svanida) e supponì che quels sajan tuttina vegls; ma fin qua n’aveva quest princip betg chattà l’acceptanza generala.

In model che vala en ses tratgs fin oz ha publitgà il 1836 a Copenhagen il curatur Christian Jürgensen Thomsen. El ha inventà il sistem da trais periodas che sutdivida la preistorgia da l’umanitad en trais fasas: il temp da crap, il temp da bronz ed il temp da fier. Radund 30 onns pli tard, vers il 1865, ha J. Lubbock sutdividì il temp da crap supplementarmain en quel dal crap pitgà e dal crap pulì – las noziun paleoliticum (temp da crap tempriv) e neoliticum (temp da crap tardiv) eran naschidas. Las epocas èn vegnidas sutdivididas supplementarmain, ma en ils tratgs essenzials è la sutdivisiun ch’ins ha chattà da quel temp sa mantegnida fin oz.

Las emprimas exchavaziuns pli grondas han gì lieu en las citads anticas Pompei e Herculaneum. Omaduas eran vegnidas destruidas ils 24 d’avust 79 s.C. tras in erupziun dal Vesuv. Pompei han ins rescuvert a la fin dal 16avel tschientaner cun construir in conduct d’aua; las exchavaziuns han cumenzà l’onn 1748. A Herculaneum han ins exchavà l’emprima giada l’onn 1709, a partir dal 1738 ha Carl III da Napoli laschà exchavar la citad intenziunadamain e l’onn 1768 han ins scuvert il teater, la basilica e la Villa dei Papiri.

Cun ses ‹Sendschreiben von den Herculanischen Entdeckungen›, l’emprima publicaziun archeologica, ha Johann Joachim Winckelmann etablì l’onn 1762 l’archeologia sco scienza; el vegn dapi lura considerà sco il bab da l’archeologia classica. Winckelmann è er stà l’emprim ch’ha empruvà da periodisar l’art grec. Damai ch’el ha però fatg quai a moda valitanta (‹stil aut›, ‹stil bel›, ‹declin da l’art› e.a.) vala quala però sco antiquada. Per la derasaziun da sia perscrutaziun e la recepziun da quella en la litteratura e l’art contemporan è il professer da Göttingen Christian Gottlob Heyne stà decisiv; quel è stà en correspundenza cun Winckelmann, ha recensà e rendì enconuschentas sias scrittiras e fatg diever da quellas en sias prelecziuns. L’onn 1802 han ins installà a Kiel l’emprima professura per archeologia classica.

Ils monuments architectonics egipzians, surtut las piramidas, han gia furmà en l’antica destinaziuns ordvart popularas. En il 17avel tschientaner è sa fatga valair l’enconuschientscha ch’i sa tractia tar quellas da fossas da retgs. L’egiptologia ha cumenzà cun la campagna militara en l’Egipta sut Napoleun Bonaparte. Sper l’armada è el er vegnì accumpagnà da scienziads; da muntada speziala è stà il chat dal Crap da Rosetta, cun agid dal qual igl è reussì l’onn 1822 a Jean-François Champollion da decifrar las ieroglifas.

Da muntada speziala per l’archeologia egipziana è stà Auguste Mariette (1821–1881), il qual ha exchavà a partir da l’onn 1858 sco directur dal servetsch d’antiquitads egipzian dapli che trenta lieus da chat. Sias metodas eran brachialas (p.ex. chargias explosivas). Da nudar las circumstanzas dals chats e d’evaluar quels a moda scientifica n’era bain betg anc etablì da quel temp; ma tuttina ha el manà a fin l’èra dals tschertgastgazis (sco Giovanni Battista Belzoni, 1778–1823) ch’avevan manà avant nundumbraivels chats en l’Europa. Mariette sez ha manà dapi il 1850 var 7000 objects a Paris (Louvre); uss però è el s’engaschà persuenter da betg pli manar ils chats ordaifer il pajais. Per conservar quels ha el fundà l’organisaziun precursura dal Museum naziunal egipzian a Cairo. Karl Richard Lepsius (1810–1884) ha realista tranter il 1842 ed il 1845 in inventari cumplessiv dals monuments da l’Egipta e da la Nubia. L’onn 1859 è il resultat vegnì publitgà en in’ovra da dudesch toms che cumpiglia 894 maletgs en colur. D’impurtanza per la perscrutaziun archeologica da la Grezia è surtut stà vers il 1840 Ludwig Ross, il qual ha fatg sco emprim exchavaziuns sistematicas sin l’Acropolis ad Athen.

A partir da la mesadad dal 19avel tschientaner

Uman da Neandertal

Vers la mesadad dal 19avel tschientaner è l’archeologia sa sviluppada adina dapli ad ina scienza per propi. Las tecnicas d’exchavaziun èn vegnidas meglieradas adina dapli, ina buna documentaziun e periodisaziun dals chats è daventà adina pli impurtant.

Pir dapi il 1859 è l’auta vegliadetgna da l’umanitad vegnida renconuschida generalmain. Il medem onn è cumparida l’ovra ‹On the Origin of Species› da Charles Darwin. Il chat da l’uman da Neandertal dal 1856 avevan Johann Carl Fuhlrott e Hermann Schaaffhausen empruvà adumbatten d’attribuir al temp da glatsch; quai dueva la finala reussir pir il 1902.

En Svezia ha Oscar Montelius (1843–1921) sviluppà in sistem da la tipologia differenziada per periodisar chats ed ha stgaffì il fundament d’ina cronologia relativa.

Il 1853/54 han ins, en consequenza d’in livel da l’aua spezialmain bass, chattà ad Obermeilen al Lai da Turitg pitgas da lain, sigirs da crap e cheramica. Ferdinand Keller ha intercurì ils chats. Sur lung temp èn ins stads da l’avis ch’i sa tractia tar questas culegnas da terren umid da palissadas sin l’aua. A partir dals onns 1920 han ins discutà a moda cuntraversa, schebain i sa tractia da palissadas erigidas sin l’aua u a la riva. Oz san ins ch’i deva tant l’in sco l’auter.

L’onn 1846 han ins fatg las emprimas exchavaziuns a Hallstatt. La perscrutaziun archeologica dals Celts ha inizià l’onn 1858, cur che Friedrich Schwab ha fatg las emprimas exchavaziuns a La Tène al Lai da Neuschatel. Il 1872 han ins sutdividì per l’emprima giada il temp da fier europeic en ina fasa pli veglia (temp da Hallstatt) ed en ina fasa pli nova (temp da Latène).

Édouard Lartet (1801–1871) ha intercurì il 1860 in lieu da chat en las Pireneas (Massat) ed è er fruntà sin in piz da cornas cun engravà in chau d’in urs, l’emprim chat d’art dal paleolitic tempriv. Pli tard ha el exchavà plirs chats da cuvels en Frantscha (Gorge d’Enfer, Laugerie Haute, La Madeleine e Le Moustier). Attenziun speziala han cuntanschì las grondiusas picturas da cuvels ch’èn vegnidas scuvertas il 1879 en il cuvel d’Altamaira (Spagna).

Il svilup da l’archeologia classica en la segunda mesadad dal 19avel tschientaner è vegnida dominada da Heinrich Schliemann (1822–1890). L’um da fatschenta ed archeolog amatur vala sco fundatur da l’archeologia preistorica en Grezia ed en la regiun da la Mar Egeica. L’onn 1869 ha el fatg exchavaziuns ad Ithaka ed il 1871 ha el cumenzà a chavar a Hissarlik. Là ha el sminà da fruntar sin la citad da Troja tenor Homer e dueva avair raschun; areguard la perioda da construcziun sezza è el però sa sbaglià. Sias metodas d’exchavaziun eran fitg contestadas; e baininqual persuna dal fatg ha er mess en dumonda las qualificaziuns da Schliemann. Ses renum sa basa surtut sin chats custaivels (p.ex. il stgazi da Priamos). Il fatg ch’el ha chattà culturas e culegnas preistoricas (d’avant Homer) ha però manà a numerusas ulteriuras exchavaziuns en la regiun da la Mar Egeica. Sutstimà han ins er ditg ils progress metodics ch’el ha mess ad ir, per exempel l’accent sin la stratigrafia u la fotografia sco med da documentaziun archeologic.

20avel e 21avel tschientaner

Howard Carter, 1924

En l’Egipta ha Sir William Matthew Flinders Petrie (1853–1942) prestà a partir dal 1880 lavur da pionier sco perscrutader ed exchavatur. In impurtant pass en la perscrutaziun archeologica han furmà sias ‹Methods and Aims in Archaeology› ch’el ha publitgà il 1904. Là ha el fixà ils suandants quatter princips:

1. Tractar cun tutta tgira ils monuments che vegnan exchavads e prender resguard sin eventuals exchavaturs futurs
2. Manar tras las exchavaziuns cun tut quità e registrar mintga detagl
3. Mesiraziun e cartaziun acribica
4. Publicaziun cumpletta dals resultats

L’onn 1913 è cumparì l’emprim tom dal ‹Handbuch der Archäologie›, edì da Heinrich Bulle (1867–1945). Sco exchavaziun exemplarica da quel temp vala quella dal champ da fossas d’Assini (Argolis, Grezia) ch’ha cumenzà l’onn 1922. L’entir material da stgavament è vegnì crivlà e l’exchavaziun è vegnida documentada a moda conscienziusa. Il pli famus chat archeologic dal 20avel tschientaner ha fatg il medem onn Howard Carter (1873–1939). Suenter avair tschertgà sis onns ha el scuvert la fossa da Tut-anch-Amun.

In piunier da l’archeologia cun agid da fotografias or da l’aria è stà suenter l’Emprima Guerra mundiala il pilot britannic Osbert G.S. Crawford ch’ha fotografà or da l’aviun lieus da chat archeologics en l’Engalterra.

Gustaf Kossinna (1858–1931) ha preschentà il 1920 sias metodas areguard l’archeologia da culegnas. Sias interpretaziuns ch’attribueschan als Germans ina muntada culturala extraordinaria han servì al naziunalsocialissem sco cumprova per la superiuradad dals Germans e da la razza arica. La discreditaziun da questa metoda en il suenterguerra ha gì per consequenza ch’igl è stà obsolet sur decennis da vulair attribuir chats archeologics a gruppas etnicas. Da l’autra vart è da numnar Gero von Merhart da Bregenz ch’è stà professer a Marburg dapi il 1927; el ha dà gronda paisa ad ina sistematisaziun e cataloghisaziun severa ed ha per gronda part desistì d’interpretaziuns istoric-culturalas. Il 1942 al han ils naziunalsocialists sfurzà da sa retrair; ma suenter la guerra ha el pudì cuntinuar cun sia lavur e la Scola da Marburg ha dominà per in temp l’archeologia en l’entir pajais.

Thor Heyerdahl è navigà il 1947 sin ina puntera da l’America dal Sid en la Polinesia e po valair sco in dals fundaturs da l’archeologia experimentala.

Dapi il 20avel sa serva l’archeologia er dapli da tecnicas d’autras scienzas. Sco exempels sajan numnads la dataziun da materias organicas cun la metoda dal C-14 ubain l’analisa d’isotops da strontium per perscrutar ils moviments da migraziun dals umans pre- e protoistorics.

Adina dapli è l’archeologia sa sviluppada ad ina scienza che vegn realisada en furma da collavuraziuns tranter plirs instituts resp. universitads. In bun exempel persuenter furma la perscrutaziun da la bara preistorica Ötzi ch’è vegnida chattada il 1991 en las Alps da l’Ötztal. E cun agid da l’analisa ADN èsi reussì da reconstruir per l’emprima giada en tut il mund las relaziuns da parentella da 40 individis or d’in lieu da sepultura dal temp da bronz en la Lichtensteinhöhle.

Ulteriurs accents dals ultims decennis han furmà la New Archaeology (territori anglosaxon dapi ils onns 1960) resp. l’uschenumnada archeologia postprocessuala (territori german dapi ils onns 1980) che resguardan pli ferm aspects da l’antropologia resp. en general da las scienzas culturalas e socialas. E la finala las novas pussaivladads che sa porschan a basa dal svilup tecnologic pli nov (simulaziuns da model al computer, applicaziun ed evaluaziun da geodatas, lavur cun dronas e.a.).

Ensemen cun autras instituziuns furman lieus da chat e d’exchavaziun archeologics ina part spezialmain impurtanta e sensibla da la memoria culturala e savens er la basa economica (p.ex. turissem) d’in stad u d’ina regiun. Savens han lieus da chat archeologics er ina brisanza politica u vegnan prendids en mira en conflicts armads contemporans. La finamira en tals cas è da donnegiar u destruir l’ierta culturala da l’inimi ubain d’engular chats archeologics per vender quels sin il martgà nair. La coordinaziun internaziunala e naziunala areguard las structuras militaras e civilas che servan a proteger chats archeologics e lieus d’exchavaziun vegn fatga sur il Comité internaziunal dals scuts blaus (Association of the National Committees of the Blue Shield, ANCBS) ch’ha sia sedia a Den Haag. Vastas missiuns han per exempel gì lieu il 2011 en l’Egipta e Libia, il 2013 en la Siria, il 2014 a Mali resp. en l’Irac e dapi il 2015 en il Jemen.

Las singulas disciplinas archeologicas

Archeologia or da l’aria (deposit galloroman)

L’archeologia è ina noziun collectiva per bleras disciplinas archeologicas che tractan per il pli singulas epocas u singulas regiuns. Las disciplinas na sa differenzieschan betg be areguard l’object da perscrutaziun, mabain er areguard la metoda. Daspera existan roms spezials, scienzas auxiliaras e disciplinas cunfinantas. I suondan intgins exempels:

• Tenor epocas: archeologia preistorica, archeologia classica (mund antic), archeologia medievala, archeologia dal temp modern
• Accents geografics: Egiptologia, archeologia da l’Asia dal Vest, archeologia dal Nov Mund
• Roms spezials: archeologia dals primats, archeologia da culegnas, archeologia cristiana, archeologia industriala, archeologia da glatschers, archeologia da champs da battaglia, archeologia subaquatica, archeologia da textilias e.a.
• Disciplinas cunfinantas: Istorgia, antropologia, geofisica, numismatica, epigrafica, paleografia, filologia, climatologia istorica e.a.

Metodas da perscrutaziun

Las metodas da perscrutaziun archeologicas sa laschan sutdivider en talas che servan a render accessiblas las funtaunas e talas che servan ad interpretar quellas. En la publicitad vegn – en connex cun l’archeologia sco tala – per il pli be prendida per enconuschientscha be il process d’avrir las funtaunas. A quel vegn er attribuida l’evaluaziun tipologica e cronologica dals chats. Pir alura suonda l’interpretaziun istorica.

Render accessiblas las funtaunas

L’exchavaziun furma bain il pass da lavur il pli enconuschent, ma per lunschor betg il sulet entaifer la lavur archeologica. La documentaziun, conservaziun ed archivaziun dals chats furman per lunschor la gronda part da la lavur archeologica. Ultra da quai sto in’exchavaziun vegnir preparada da rudent.

La prospecziun cumpiglia tut las metodas che pussibiliteschan d’intercurir lieus da chat enconuschents u potenzials senza intervegnir en quels u schizunt destruir quels. Avant ch’in’exchavaziun cumenza han plinavant lieu lavurs da sondagi e da mesiraziun che servan a planisar il meglier pussaivel ils proxims pass.

La gronda part da lieus da chat vegnan scuverts ozendi tras mesiras da construcziun. En rom d’uschenumnadas exchavaziuns d’urgenza sa stenta l’archeologia d’evaluar quests chats avant lur destrucziun definitiva. Pli darar han lieu exchavaziuns da perscrutaziun, en rom da las qualas lieus da chat vegnan tschernids ed evaluads surtut per intents scientifics e senza squitsch dal temp.

Tar l’exchavaziun vegnan applitgadas diversas tecnicas d’exchavaziun. In’exchavaziun moderna sa stenta da contextualisar ils chats tant en il spazi sco er areguard il temp.

Damai che mintga exchavaziun maina – almain parzialmain – a la destrucziun dal lieu da chat en ses stadi oriund, èsi fitg impurtant da documentar precisamain tut ils chats ed ils singuls pass da lavur. Sin il palpiri stuessi esser pussaivel da reconstruir fin en il detagl il stadi oriund.

Per evaluar e classifitgar il lieu d’exchavaziun ed ils singuls chats sa serva l’archeologia tranter auter da metodas da las scienzas natiralas per eruir il material (analisas chemicas, microscopia, analisas spectralas e.a.), da l’uschenumnada tipologia (classificaziun d’objects tenor furma e material), da metodas da la perscrutaziun da construcziun e – betg il davos – da metodas da determinar la vegliadetgna (C-14, dendrocronologia e.a.).

Gist l’exempel fitg popular da la mumia da glatscher Ötzi mussa che l’exchavaziun sco tala furma be ina pitschna part da la lavur archeologica: Il chat dal 1991 vegn evaluà scientificamain fin oz.

Interpretar las funtaunas

Archeologia experimentala: reconstrucziun d’utensils dal mintgadi cun las tecnicas da lavur da lez temp

Las metodas d’interpretar derivan per ordinari da las scienzas umanas (istorgia). Per l’archeologia preistorica furma l’analogia la pussaivladad d’interpretaziun essenziala; en l’archeologia istorica è quai la cumparegliaziun cun infurmaziuns che derivan d’autras funtaunas, sco la tradiziun scritta u figurativa.

Preschentaziun a la publicitad e protecziun

Ils resultats da la perscrutaziun archeologica vegnan per l’ina intermediads tras cudeschs u revistas spezialisadas sco er en furma da publicaziuns da caracter popular; per l’autra – er cun agids da guidas e da meds didactics – en museums u al liber.

Adina dapli sa fa valair a nivel internaziunal la protecziun da chats archeologics en vista a catastrofas u conflicts armads. Quai succeda per l’ina tras cunvegnas internaziunalas, per l’autra tras organisaziuns che surveglian las mesiras da protecziun (cf. survart Blue Shield International).

Litteratura

Introducziuns

• Hans Jürgen Eggers: Einführung in die Vorgeschichte. Piper, Minca 1986, 4. ed. repassada, scrîpvaz, Berlin 2004, ISBN 3-931278-08-5.
• Johannes Bergemann: Orientierung Archäologie – was sie kann, was sie will. Rowohlt, Reinbek bei Hamburg 2000, ISBN 3-499-55612-X.
• Colin Renfrew, Paul G. Bahn: Archaeology – Theories, Methods and Practice. 5. ed., Londra 2005, ISBN 978-0-500-28719-4; versiun tudestga scursanida: Basiswissen Archäologie. Theorien – Methoden – Praxis, Philipp von Zabern, Magonza 2009, ISBN 978-3-8053-3948-3.
• Manfred K.H. Eggert: Prähistorische Archäologie. Konzepte und Methoden. 4. ed. repassada, UTB Francke, Tübingen, Basilea 2008, ISBN 978-3-8252-3696-0.
• Manfred K.H. Eggert, Stefanie Samida: Ur- und frühgeschichtliche Archäologie, 2. ed., UTB, Tübingen 2013, ISBN 978-3-8252-3890-2.
• Barbara Scholkmann, Hauke Kenzler, Rainer Schreg (ed.): Archäologie des Mittelalters und der Neuzeit. Grundwissen. Darmstadt: Wiss. Buchgesellschaft 2016, ISBN 9783534268115.

Survistas

• Paul G. Bahn (ed.): Archaeology. Cambridge Illustrated History. Cambridge University Press, Cambridge 1996, ISBN 0-521-45498-0.
• Reinhard Bernbeck: Theorien in der Archäologie. (UTB Wissenschaft, tom 1964), Francke Verlag, Tübingen, Basilea 1997, ISBN 3-8252-1964-X, ISBN 3-7720-2254-5.
• Marion Benz, Christian Maise: Archäologie. Theiss, Stuttgart 2006, ISBN 3-8062-1966-4.
• Manfred K.H. Eggert: Archäologie. Grundzüge einer Historischen Kulturwissenschaft. Francke, Tübingen 2006, ISBN 3-8252-2728-6.
• Der Brockhaus Archäologie. Hochkulturen, Grabungsstätten, Funde. F.A. Brockhaus, Mannheim/Lipsia 2008, ISBN 978-3-7653-3321-7.
• Alain Schnapp: Die Entdeckung der Vergangenheit. Ursprünge und Abenteuer der Archäologie. Klett-Cotta, Stuttgart 2009, ISBN 978-3-608-93359-8.
• Jeorjios Martin Beyer: Archäologie. Von der Schatzsuche zur Wissenschaft. Philipp von Zabern, Magonza 2010, ISBN 978-3-8053-4166-0.
• Matthias Knaut, Roland Schwab (ed.): Archäologie im 21. Jahrhundert. Innovative Methoden – bahnbrechende Ergebnisse. Konrad Theiss, Stuttgart 2010, ISBN 978-3-8062-2188-6.
• Geoffrey John Tassie, Lawrence Stewart Owens: Standards of Archaeological Excavations: A Fieldguide to the Methology, Recording Techniques and Conventions, Londra 2010, ISBN 978-1-906137-17-5.
• Marco Kircher: Wa(h)re Archäologie. Die Medialisierung archäologischen Wissens im Spannungsfeld von Wissenschaft und Öffentlichkeit (Reihe Historische Lebenswelten). transcript. Verlag für Kommunikation, Kultur und soziale Praxis, Bielefeld 2012, ISBN 978-3-8376-2037-5.
• Aedeen Cremin: Große Enzyklopädie der Archäologie. Die wichtigsten archäologischen Stätten der Welt. Konrad Theiss, Stuttgart 2013, ISBN 978-3-8062-2753-6.
• Bruce Trigger: A History of Archaeological Thought. Cambridge University Press, Cambridge 1990. ISBN 0-521-33818-2.

Colliaziuns

 Commons: Archeologia – Collecziun da maletgs, videos e datotecas d'audio

• Archäologie online – il pli vast portal en lingua tudestga davart l’archeologia
• Portal online davart l’archeologia preistorica
• Banca da datas cun links davart temas archeologics ed istorics
• Archeologia cun agid da fotografias da l’aria
• Archeologia experimentala
• Archeologia Svizra

• Servetsch archeologic dal Grischun