Aviez

L’aviez (Abies alba) è ina planta da guglias europeica or dal gener Abies entaifer la famiglia Pinaceae. La spezia cuntanscha ina vegliadetgna maximala da 500 fin 600 onns. La scorsa da l’aviez è grisch clera. Il lain sumeglia quel dal pign, è però pli resistent cunter umiditad e vegn perquai savens duvrà per construcziuns che vegnan francadas en la terra u en l’aua.

Tranter tut las spezias da plantas indigenas reagescha l’aviez il pli sensibel sin immissiuns da substanzas nuschaivlas (surtut sin dioxid sulfuric) e vegn ultra da quai infizada d’in grond dumber d’insects nuschaivels. Daspera han donns da ruier sco er la selvicultura (tagl cumplet, surexplotaziun, favurisaziun dal pign en plantadis) manà ils ultims 200 onns ad ina ferma sminuziun dals effectivs d’aviezs.

Descripziun

Habitus

L’aviez cuntanscha in’autezza da 30 fin 50 meters, en singuls cas schizunt da bundant 65 meters. Il diameter a l’autezza dal pèz munta fin a 2 meters, en cas extrems fin 3,8 meters; quai correspunda ad ina circumferenza dal bist da 6 fin 12 meters. La furma da la curuna po variar fitg ferm e dependa surtut dal lieu geografic e da las relaziuns da glisch. Plantas giuvnas che creschan sut relaziuns da glisch idealas furman ina curuna a piz. Tar plantas pli veglias sa reducescha la creschientscha tar ils chatschs da la tschima, entant ch’ils chatschs laterals creschan anc vinavant; tras quai po sa furmar in’uschenumnada curuna da gnieu da cicogna. Il bist è guliv ed ha ina furma cilindrica.

Dumber da cromosoms

Il dumber da cromosoms munta a 2n = 24.

Brumbels e guglias

Frastga cun guglias

Puscha e sems

Scorsa

Ils brumbels ovals, muts, èn da colur brin clera e libers da rascha. Mintga chatsch è munì al piz cun in brumbel terminal e gist sutvart cun dus fin tschintg brumbels laterals. Brumbels da flurs feminins vegnan furmads sin la vart sura dal chatsch; brumbels da flurs masculins èn da chattar sin la vart sut dals chatschs en las axas da las guglias.

Las guglias èn fermadas vi d’in curt moni e cuntanschan ina lunghezza da 3 centimeters ed ina ladezza da 3 millimeters; ellas èn segnadas d’ina consistenza sco tgirom. La grondezza e furma varieschan tut tenor la vegliadetgna da la planta e la posiziun da las guglias entaifer la curuna. La vart sura è verd stgira e la vart sut d’in verd fustg. Guglias situadas en la glisch han in tagl traversal rombic, guglias che creschan en la sumbriva han percunter in tagl traversal en furma dad alas. Sutvart èn las guglias munidas cun duas strivlas alvas. Las guglias dattan giu suenter 8 fin 12 onns.

Flurs, puschas e sems

L’aviez è ina planta monochasana cun flurs masculinas e femininas separadas (monezia). Plantas che creschan sulettas daventan sexualmain madiras cun 25 fin 35 onns, en effectivs en ina vegliadetgna tranter 60 e 70 onns. Tut tenor il lieu flurescha la spezia da l’avrigl fin il zercladur, curt avant che cumparan ils novs chatschs. Las puschas da flurs masculinas han ina lunghezza da 2 fin 3 centimeters ed èn da colur melna. Ins las chatta surtut sin la vart sut dals chatschs da l’onn precedent. Las puschas da flurs femininas da 3 fin 5 centimeters èn d’in verd fustg e cumparan in pau main savens che las masculinas. Ins las chatta sin la vart sura da chatschs ferms da l’onn avant, surtut en la part superiura da la curuna. Quellas consistan da squamas a piz, ordinadas en posiziun orizontala. Puschas da flurs masculinas e femininas èn da chattar be darar sin il medem rom. Il pollen mesira 106,9 fin 139,3 µm, ha la furma da pugnals ed è munì da la vart cun dus satgs cun aria en furma da mesa cula. L’impollinaziun succeda sur l’aria. Quatter fin tschintg emnas suenter l’impollinaziun ha lieu la fructificaziun.

Las puschas en furma cilindrica stattan sidretg sin la roma; ellas cuntanschan ina lunghezza da fin 16 centimeters ed ina grossezza da 3 fin 5 centimeters. La madirezza ha lieu il settember u october da l’onn da fluriziun; las puschas èn alura da colur brin verda. Mintga squama cuntegna dus sems; suenter che quels èn madirads il settember fin october da l’onn da fluriziun, crodan els ora. La puscha sezza po lura anc restar plirs onns vi da la planta, fin ch’ella croda per terra.

Ils sems brins han ina furma triangulara irregulara e cuntanschan ina lunghezza da 7 fin 14 millimeters. La vart sut dals sems è glischanta. La paletscha dal sem è ritga da rascha e creschida ensemen cun in’ala. Ils sems vegnan derasads cun il vent; be 30 fin 60 % èn abels da schermigliar.

Ragischs

Ina caracteristica centrala dal sistem da ragischs da l’aviez furma sia constanza. L’aviez tutga, cuntrari al pign, tar las coniferas cun ragischs fitg profundas; tut tenor il lieu po quai esser 1,50–3 meters. En l’orizontala pon las ragischs s’extender sur ina surfatscha da per part fin a 10 meters. Tar plantas pli veglias sa sviluppan er da las ragischs lateralas ragischs verticalas che tanschan bunamain tuttina profund sco la ragisch centrala. Tras quai è l’aviez fitg resistent cunter stemprads e po er colonisar terrens umids. Sco che retschertgas han mussà, sa collian tar radund 30 fin 60 % dals aviezs las ragischs da plantas vischinas tranter pèr; quai è ina procentuala bundant pli auta che per exempel tar il pign.

Scorsa

Plantas giuvnas disponan d’ina scorsa glischa grisch clera cun vaschias da rascha per il pli pitschnas (da las qualas ins gudagnava antruras ina sort terpentin). A partir d’ina vegliadetgna da 40 fin 60 onns sa furma ina scorsa squamusa da colur grisch alva fin grisch stgira cun sfessas orizontalas.

Lain

Tant il lain da cor sco er il lain alv da l’aviez èn clers e na sa laschan betg distinguer in da l’auter areguard la colur. Ils rintgs annuals èn bain visibels pervi dal lain tempriv bunamain alv e dal lain tardiv cotschen stgir. La cumpart dal lain tardiv è per ordinari fitg gronda.

Il lain è pauc durabel e strusch resistent cunter infestiun d’insects e da bulieus. Percunter resista el meglier a l’aura che quel dal pign. Betg tractà survegn il lain a la glisch ina coluraziun grischa. Quel sa lascha elavurar bain, impregnar, sfender e collar.

Derasaziun ed abitadis

Territori da derasaziun

Da tut las spezias da plantas da guaud europeicas sa cuvra il territori da derasaziun da l’aviez il pli fitg cun l’uschenumnà sistem alpin (European Mountain System ubain European Alpine System), uschia ch’ils cunfins da la zona da derasaziun sa cuvran cun quels dal spazi muntagnard suboceanic da l’Europa. Entaifer questa tschinta muntagnarda temprada è la spezia derasada da las Pireneas fin sin la Peninsla dal Balcan en il nord da l’uschenumnada lingia dad Adamović. L’aviez manca pia tant sin ils stgalims collins da la part settentriunala da l’Europa Centrala, en las planiras subcontinentalas da l’Europa da l’Ost sco er en muntognas tipicamain mediterranas da l’Europa dal Sid. Il territori da derasaziun principal tanscha dal Giura Svizzer ed il Guaud Nair fin en l’entir artg da las Carpatas; en il sid fin en la part meridiunala da las Apenninas e sin l’insla Corsica; vers nord fin en la regiun situada en il sid da Varsovia. Pervi da bulieus ed insects nuschaivels, ma er tras intervenziun da l’uman (tagl cumplet, surexplotaziun, favurisaziun dal pign en plantadis) è la spezia sa diminuida fermamain ils ultims 200 onns en l’entir territori da derasaziun.

L’aviez è ina planta dal clima oceanic e dal clima continental temprà. En l’Europa Centrala ed Europa dal Sid cumpara ella surtut en la muntogna. En il nordost dal territori da derasaziun la chatt’ins er en la bassa ed en regiuns collinusas. Il cunfin superiur da la derasaziun verticala munta da nord vers sid: A Minsk chatt’ins la planta a partir d’in’autezza da radund 130 meters, en Germania munta ella fin radund 800 meters, en las Alps fin 2100 meters ed en la part meridiunala dal territori da derasaziun fin 2900 meters.

La spezia basegna in temp da vegetaziun senza schelira da ca. trais mais ed ina fasa da ruaus durant la stagiun fraida d’almain trais mais. La temperatura media annuala basegnaivla munta a radund 5 °C. Fin ca. −28 °C po la planta resister bain a la schelira. Sin schelira tardiva, airiadad da schelira e mancanza da precipitaziuns reagescha ella però sensibel. Las precipitaziuns annualas muntan – tut tenor il lieu – tranter 520 e 1200 mm. Abitadis cun ina quantitad da precipitaziuns annuala da main che 800 mm vegnan be colonisads sch’igl è avant maun avunda aua en il terren. In bun provediment d’aua è per questa spezia pli impurtant ch’il provediment cun substanzas nutritivas e l’ariaziun dal terren. Areguard la valur da ph dal terren na tschenta la planta naginas pretensiuns.

Migraziuns

Durant l’ultima perioda dal temp da glatsch (Würm) sa restrenscheva la derasaziun da l’aviez ad intgins refugis sin la Peninsla dal Balcan, en las Pireneas ed en las Apenninas. Sco che cumprovan analisas da pollen, è la spezia migrada suenter la fin dal temp da glatsch sur trais vias principalas nà da l’Italia dal Nord e da la Peninsla dal Balcan u da las Alps dal Sid enavos en l’Europa Centrala: Vers 7500 a.C. è ella arrivada en la Svizra dal Sid odierna e vers 5000 a.C. vinavant sur la Leventina ed il Pass dal Lucmagn en la Surselva e vinavant fin en la regiun dal Lai da Constanza; vers 4000 fin 3500 a.C. è ella arrivada en il vest davent da las Apenninas sur la Val dal Rodan en las Alps Bernaisas ed il Giura Svizzer e da là tranter 3000 e 2500 a.C. en l’Auvergne, las Vogesas ed il Guaud Nair; e la ruta orientala ha manà vers 6500 a.C. dal Balcan resp. da las Alps dal Sid en l’Austria Bassa, Baviera, Boemia e fin en las Sudetas.

Ecologia

Guaud maschadà cun aviezs

Partenaris da micoriza

L’aviez furma cun diversas spezias da bulieus (t.a. chantarels, chavaliers, glimatschs, latgers, ruschlas) in’ectomicoriza. La cumposiziun da las spezias sa differenziescha tut tenor sche la planta crescha sin terren da humus u mineral.

Muntada da la planta sco pavel

L’aviez furma in’impurtanta planta da pavel per las rasulaunas da diversas spezias da tgirallas sco Bupalus piniaria, Dendrolimus pini, Lymantria monacha e Panolis Flammea.

Socialisaziun

En territoris da derasaziun natirals chatt’ins guauds che consistan be d’aviezs sulettamain là, nua ch’il fau verd na po betg pli concurrer pervi da cundiziuns da l’ambient extremas e ch’il pign ha difficultads da schermigliar.

La furma da socialisaziun usitada da l’aviez en la part da l’artg alpin segnà d’in clima oceanic furma il guaud da faus ed aviezs. A partir dal stgalim d’autezza montan fin subalpin remplazzan adina dapli pigns ils faus, uschia ch’ins discurra qua da guauds da pigns ed aviezs. Medemamain part da quest guaud muntagnard fan l’ischi da muntogna, il laresch ed il tieu da muntogna.

Utilisaziun

Lain

Lain d’aviez

Il lain d’aviez vegn surtut duvrà per la construcziun da plattas da fibras, furnier, chistas, pitgas, mobiglias, palettas, lain cruschà e plattas cumprimidas sco er en l’industria da cellulosa e da palpiri. Il lain è tschertgà per far fanestras, palantschieus, ischs e tavladiras.

Damai ch’il lain d’aviez sa diminuescha e sa scufla damain en cas d’umiditad cuntinuanta u alternanta ch’il lain da pign, è quel adattà meglier per construcziuns en la terra u en l’aua. En la construcziun d’instruments serva il lain d’aviez sco fund da resonanza e per far tschivlots d’orgla. Fin la fin dal 19avel tschientaner han ins er fatg diever dal lain en la construcziun da navs: bists spezialmain gronds e gulivs vegnivan elavurads ad arbers.

Ulteriura utilisaziun

Fitg derasada è – sper il pign – l’utilisaziun da giuvens aviezs sco pignols da Nadal. Omaduas spezias indigenas èn però vegnidas stgatschadas pli e pli a l’ur en quest reguard tras il pign da Nordmann.

Er en la fitomedischina èn ins sa servì da vegl ennà da l’aviez (guglias, chatschs, puschas, sems e rascha). La rascha vegniva duvrada cunter reumatissem e per accelerar la guariziun da plajas. Da las puschas vegniva gudagnà l’ieli che dueva gidar cunter barbagiat e stratgas dals musculs. Ed il té da giuvens chatschs cusseglia Sebastian Kneipp en cas da tuss e catars.

Malsognas e parasits

Planta cun rusignadas da selvaschina

Ruissas vi da plantas giuvnas furman per l’aviez in problem tut aparti, damai che la selvaschina (chavriel, tschierv, chamutsch) preferescha questa planta envers il pign u il fau verd. Uschia resta l’aviez savens enavos en il svilup en cumparegliaziun cun las autras spezias da plantas che creschan en il medem guaud.

Medemamain vegn l’aviez infestà d’in grond dumber da bulieus nuschaivels, e quai surtut en effectivs spess u che creschan en foppas umidas. Derasà vastamain è per exempel il dratguir da mel, il qual po chaschunar vi da las ragischs smarschim alv.

In mez parasit che dat en egl furma la vistga d’aviez (Viscum album subsp. abietis) che vegn surtut derasada tras utschels. Quella penetrescha cun sias ragischs en la planta e retira da quella substanzas nutritivas ed aua. Donns per l’aviez resultan surtut en furma da disturbis en la bilantscha d’aua e da deficits areguard la vitalitad da la planta ospitanta.

Tranter ils insects nuschaivels èn da menziunar ils baus scorsa ch’attatgan plantas flaivlentadas tras immissiuns, sitgiras u facturs da stress. Diversas spezias da plugls sa nutreschan da la scorsa fina da chatschs giuvens e da guglias gist furmadas.

Ultra da quai reagescha l’aviez vaira sensibel sin facturs nuschaivels abiotics. Tar il dioxid sulfuric resultan donns gia a partir d’ina contaminaziun da 0,05 mg/m³ aria. Tar plantas che pateschan da tals donns sa colureschan guglias giuvnas en las parts periferas da la curuna e da la tschima brin cotschen; ultra da quai è la resistenza da la planta cunter schelira d’enviern reducida. In’auta contaminaziun cun dioxid sulfuric è surtut stà in tema ils onns 1960 fin 1990; en il fratemp han sistems da filtrar vi da gronds implants da combustiun gidà a reducir quest problem.

Daspera han ins gia descrit a partir da la fin dal 19avel tschientaner la muria d’aviezs. Tar quella sa tracti d’ina malsogna cumplexa ch’è l’emprim cumparida en la part settentriunala dal territori da derasaziun, ma ch’è oz er derasada en la part centrala da quel. I sa tracta d’ina malsogna, da la quala surtut plantas veglias èn pertutgadas; ils sintoms èn sumegliants a quels d’in disturbi dal provediment d’aua: la curuna sa sclerescha e sviluppa gia baud la furma da gnieu da cicogna, l’abilitad da regeneraziun dal sistem da ragischs finas sa reducescha e la micoriza sa mida. Ins suppona che la muria d’aviezs vegnia chaschunada dad in u plirs facturs da stress.

Sistematica

L’aviez ha Philip Miller descrit l’onn 1768 l’emprima giada sco Abies alba. Sinonims per la spezia èn Abies nobilis A. Dietr., Abies pectinata (Lam.) DC. e Pinus picea L. La spezia è diploida, il dumber da cromosoms munta a 2n = 24.

Cumbain ch’ins na sutdivida l’aviez betg en sutspezias u varietads, datti differenzas areguard la derivanza da la planta. Exemplars da l’Europa dal Sidost creschan pli ferm e pon s’adattar meglier a differentas cundiziuns ecologicas. Motivs per questas differenzas pudessan furmar ina selecziun primara en ils refugis dal temp da glatsch, ina selecziun secundara tras la durada da la remigraziun e plantas concurrentas ubain l’ibridisaziun cun autras spezias dal gener Abies en Grezia ed en l’Italia dal Sid.

Litteratura

• Bayerische Landesanstalt für Wald und Forstwirtschaft (ed.): Beiträge zur Tanne. En: LWF Wissen, nr. 45, 2004, ISSN 0945-8131.
• Schütt, Weisgerber, Schuck, Lang, Stimm, Roloff: Lexikon der Nadelbäume. Nikol, Hamburg 2004, ISBN 3-933203-80-5, p. 1–18.
• Wolf Hockenjos: Tannenbäume. DRW-Verlag, Leinfelden-Echterdingen 2008, ISBN 978-3-87181-723-6.

Colliaziuns

 Commons: Aviez – Collecziun da maletgs, videos e datotecas d'audio

• Aviez, sin: infoflora.ch
• Thomas Meyer: Infurmaziuns davart la planta e fotografias, sin: flora-de
• Bayerische Landesanstalt für Wald und Forstwirtschaft: Cumpendi cumplessiv davart l’aviez, (LWF-Wissen 45)
• Naturschutzbund Deutschland: Baum des Jahres 2004: Die Weißtanne