Croazia

Republica da la Croazia

Republika Hrvatska (croat)

Chapitala

Zagreb

Furma da stadi

republica parlamentara

Surfatscha

56 594 km²

Abitants

4 190 669 (2016)^[1]

Spessezza

74 abitants per km²

Independenza

8 d’october 1991

Imni naziunal

Lijepa naša domovino

Zona d'urari

UTC+1 EST
UTC+2 EEST

TLD d'internet

.hr

Preselecziun

+385

La Croazia (croat Hrvatska^?/i), uffizial Republica da la Croazia (croat Republika Hrvatska) è in stadi situà en la zona da transiziun tranter l’Europa Centrala e l’Europa dal Sidost. La Croazia è commembra da l’Uniun europeica, da la NATO, da l’Organisaziun mundiala da commerzi, da l’Organisaziun per la segirezza e la cooperaziun en l’Europa e da las Naziuns unidas. Tenor l’index dal svilup uman tutga la Croazia tar ils stadis fitg sviluppads.

Il territori statal è situà en l’ost da la Mar Adriatica e per part en il sidvest da la Planira Pannonica. Ils stadis vischins furman en il nordvest la Slovenia, en il nord l’Ungaria, en il nordost la Serbia, en l’ost la Bosnia-Erzegovina ed en il sidost il Montenegro. Il territori da l’anteriura Republica Ragusa (Dubrovačka Republika) che furma oz la part meridiunala dal stadi na dispona da nagina colliaziun a terra directa tar l’ulteriur territori statal; tranteren sa chatta numnadamain l’access a la mar da la Bosnia-Erzegovina d’intgins kilometers ladezza. Il territori enturn Dubrovnik furma uschia la suletta exclava dal pajais.

Geografia

La Croazia cumpiglia ina surfatscha da terra da ca. 56 500 kilometers quadrat. Tar quella tutga ina part da las Alps Dinaricas e da la Planira Pannonica.

Il pajais sa chatta en la zona da transiziun tranter la part orientala da l’Europa Centrala e l’Europa dal Sidost. La gronda part da la Croazia (cun excepziun da la Slavonia e dal territori enturn Zagreb en il nord da la Sava) vegn per ordinari attribuì geograficamain a la Peninsla dal Balcan u a l’Europa dal Sidost. Ord vista da l’attribuziun dals pajais ad intschess culturals vegn la Croazia medemamain considerada sco part da l’Europa Centrala. Magari serva questa cunfinaziun er ad intents politics, per sa distanziar da la ‹regiun da crisa› Balcan ch’è plitost connotada a moda negativa.^[2] Ils territoris croats per lung da la costa da l’Adria vegnan per part er attribuids – sco part da la zona mediterrana – a l’Europa dal Sid.

La pli pitschna distanza tranter l’Italia e la Croazia mesira 20 km (spartì tras ina pitschna strivla da terra da la Slovenia). Prevlaka, la peninsla croata situada il pli en il sid, sa chatta en ina distanza da 69 km da l’Albania.

Cunfins

Il territori statal da la Croazia cumpiglia 87 700 kilometers quadrat, da quai 56 542 kilometers quadrat surfatscha da terren e 31 067 kilometers quadrat zona da mar. Il territori s’extenda sur ina part settentriunala continentala ed ina lunga strivla da costa che daventa fitg graschla en il sidvest da Zagreb. La part dal territori da costa situada il pli en il sid (la regiun enturn Dubrovnik fin al cunfin vers il Montenegro), vegn spartida da l’ulteriura Croazia tras ina strivla da ca. trais kilometers che tutga tar la vischnanca Neum situada en la Bosnia-Erzegovina.

Ils cunfins dal pajais mesiran ina lunghezza totala da 2917 kilometers (Slovenia 679 km, Ungaria, 329 km, Bosnia-Erzegovina 932 km, Serbia 241 km, Montenegro 25 km). Il decurs dal cunfin en l’Adria dal Nord (zona da mar en direcziun da la Slovenia) è contestà. Las costas da l’Adria mesiran ina lunghezza da 1778 kilometers (terra franca) resp. da 6176 kilometers incl. las inslas.

Clima

A l’intern resp. nordost dal pajais regia in clima continental. La temperatura maximala dal di munta la stad en media ca. 28 °C, l’enviern ca. 5 °C. Las precipitaziuns annualas muntan a ca. 750 millimeters.^[3]

Il clima a la costa adriatica è bundant pli umid ed i prevala in clima mediterran. Las stads èn pia per gronda part suleglivas e sitgas, cun temperaturas maximalas enturn 30 °C, entant ch’ils envierns èn segnads da plievgia e da temperaturas miaivlas (en media ca. 10 °C). En la part settentriunala da la costa datti l’enviern savens prugina, entant che quai n’è strusch il cas en la part meridiunala. Las precipitaziuns annualas a la costa èn cun 1000 millimeters in pau pli autas che a l’intern dal pajais. En la part croata da las Alps Dinaricas cumpiglian las precipitaziuns annualas tranter 1000 e 2000 millimeters.^[4]^[5]

In fenomen meteorologic extraordinari furman ils vents che crodan (Bora). I sa tracta da vents fraids che tutgan tar ils pli ferms en tut il mund.

Cuntradas

Areguard las furmas da reliev e las zonas climaticas sa lascha la Croazia divider en trais cuntradas caracteristicas. Questa tripartiziun sa resplenda per part en la cultura e moda da viver dals umans.

Planira Pannonica

La Planira Pannonica consista da vastas planiras che vegnan be interruttas d’intginas muntognas mesaunas; la regiun vegn percurrida dals flums Sava e Drava, dus flums laterals dal Danubi. Questa part dal pajais è segnada d’in clima continental temprà. L’entira cuntrada sa lascha divider en la Croazia dal Nord – che sa lascha attribuir culturalmain a l’Europa Centrala – ed en la Slavonia. La Croazia dal Nord cumpiglia il territori che tanscha da la Kupa fin al cunfin ungarais: la planira per lung dals flums Sava e Kupa enturn las citads Zagreb, Karlovac e Sisak (che furman oz demograficamain ed economicamain la part centrala dal pajais), la regiun muntagnarda dal Zagorje en il nord da la chapitala Zagreb ed il Međimurje en il nordost dal pajais tranter Drava e Mur. La Slavonia è la planira che s’extenda per lung dals flums Sava e Drava fin al Danubi en l’ost. A la regiun Slavonia vegnan savens er attribuidas las regiuns Baranja (en il nord da la Drava) e Zapadni Srijem (il piz oriental dal pajais tranter il Danubi e la part inferiura da la Sava).

La regiun da muntogna dinarica

La regiun da muntogna dinarica (er Croazia Centrala u regiun collinusa croata) è segnada da muntognas mesaunas e da singulas autas muntognas che furman il sparta-auas tranter il Danubi e l’Adria. Qua regia in clima da muntogna. Da questa cuntrada fan part la regiun muntagnarda dal Gorski Kotar tranter Rijeka e Karlovac, las valladas alpinas Lika e Krbava (situadas tranter las chadainas da muntogna dal Velebit, che s’extendan per lung da la costa, e la regiun da cunfin vers la Bosnia dal Vest) sco er ina part da la retroterra da la Dalmazia (Zagora, muntogna da Biokovo).

La regiun da costa adriatica

La regiun da costa adriatica consista per gronda part da grips carstics. Ella è segnada d’influenzas mediterranas. La ladezza da la strivla da costa variescha fermamain. En singuls lieus è quella be intgins kilometers lada, en auters lieus tanscha ella pli lunsch en l’intern dal pajais. La gronda part dals flums che sbuccan en la Croazia en l’Adria èn però relativamain curts; be l’intschess idrografic da la Neretva che nascha en la Bosnia-Erzegovina s’extenda pli lunsch vers l’intern dal pajais. Dal nord vers il sid sa lascha la regiun da costa divider en las suandantas regiuns istoricas:

Istria – la peninsla situada en il nordvest da la costa croata,
Hrvatsko Primorje enturn Rijeka e Senj cun las inslas dal Golf da Kvarner,
Dalmazia – la costa plain sfendaglias che tanscha davent da Zadar vers sid, inclusiv las inslas e la retroterra muntagnarda, cun citads d’impurtanza istorica sco Dubrovnik (Ragusa) e Split.

Inslas

La Croazia dumbra en tut 1246 inslas. Da quellas èn 47 abitadas sur onn. Las pli grondas èn: Cres e Krk (omaduas 405,78 km²), Brač (395,44), Hvar (299,66), Pag (284,56), Korčula (276,03), Dugi Otok (114,44), Mljet (100,41), Rab (90,84), Vis (90,26) e Lošinj (90,26).

Muntognas

Las pli autas muntognas dal pajais èn: Dinara (Sinjal) (1831 m s.m.) en las Alps Dinaricas, Sveti Jure (1761 m s.m.) en il massiv da Biokovo, Vaganski vrh (1751 m s.m.) en la muntogna da Velebit, Ozeblin ( m s.m.1657) en la muntogna da Plješevica, Bjelolasica-Kula (1533 m s.m.) en la muntogna da Velika-Kapela, Risnjak (1528 m s.m.) en la muntogna da Risnjak, Svilaja (1508 m s.m.) en la muntogna da Svilaja e Snježnik (1506 m s.m.) en la muntogna da Snježnik. Tut en tut datti en la Croazia 96 pizs ch’èn situads sur 1500 m s.m.

Auas

Tenor in’analisa da l’Organisaziun da las Naziuns unidas per l’alimentaziun e l’agricultura (FAO) tutga la Croazia tar ils 30 stadis dal mund cun la pli bler’aua. En l’Europa sa chatta il pajais sin il terz plaz cun in total da 32 818 meters cubic reservas d’aua regenerablas per chau ed onn.^[6]

La Croazia è in dals paucs stadis cun in urden da las auas organisà dapi daditg a nivel statal. Gia il 1891 ha il Sabor deliberà ina lescha dal dretg da las auas dals Reginavels da la Croazia e Slavonia che reglescha ils dretgs d’utilisaziun da l’aua, la regulaziun dals singuls currents, la protecziun da las auas e.a. Tenor ina retschertga dal 2006 è l’Adria croata la pli schubra part da l’entira Mar Mediterrana. Sin l’Environmental Sustainability Index ch’examinescha la posiziun da la protecziun da l’ambient entaifer l’agir statal ha la Croazia cuntanschì il 2005 il 19avel plaz en tut il mund.^[7]

Lais

Las pli grondas auas stagnantas da la Croazia èn ils lais da Vransko (30,7 km²), Dubravsko (17,1;km²), Peručko (13,0;km²) e Prokljansko (11,1;km²). Ils pli enconuschents èn ils Lais da Plitvice.

Flums

La gronda part dals flums maina l’aua vers la Mar Naira (Danubi, Sava, Drava, Mur, Kupa ed Una), ils ulteriurs vers l’Adria (Zrmanja, Krka, Cetina e Neretva).

Ils pli lungs flums che curran tras la Croazia èn la Sava (562 km) e la Drava (505 km). Quests dus flums furman sur lungs tschancuns il cunfin vers la Bosnia-Erzegovina resp. l’Ungaria. Omadus flums sbuccan en il Danubi; la Sava è il pli grond, la Drava il quart grond flum lateral dal Danubi. Il Danubi sparta la Croazia da la provinza serba Vojvodina. Il cunfin croat per lung dal Danubi dumbra 188 km e sa chatta quasi cumplettamain da vart dretga dal flum.

La Kupa (sloven: Kolpa, 269 kilometers) furma ina gronda part dal cunfin cun la Slovenia. Ella va a finir a Sisak en la Sava, la quala è navigabla da qua davent. Ulteriurs flums èn Korana, Krapina, Lonja, Mur e Vuka.

Ils flums che mainan da las Dinaridas en l’Adria èn relativamain curts; be la Neretva ch’arriva nà da l’Erzegovina furma in flum pli grond che sbucca en la Mar Mediterrana.

Parcs naziunals e parcs da la natira

La Croazia dispona dad otg parcs naziunals e dad indesch parcs da la natira. Tut en tut datti en l’entir pajais 450 territoris protegids, da quai 79 reservats spezials (botanics, geomorfologics, ornitologics, reservats da mar e da guaud). La surfatscha cumplessiva da tut ils territoris protegids munta a 5846 kilometers quadrat, quai che correspunda a radund diesch procent da la surfatscha da terra da la Croazia.

Flora e fauna

Per pudair proteger la fauna e la vegetaziun al lieu ch’èn fitg sensiblas, ha la regenza croata declerà l’onn 2004 l’entira zona da mar da la Croazia sco territori da protecziun ecologic e sco zona da pestga controllada. Quest proceder è vegnì crititgà dals stadis vischins Slovenia ed Italia, damai ch’igl èn er tangads dretgs da pestga en il territori da cunfin.^[8]^[9]

La Croazia dumbra en tut radund 4000 spezias da plantas e pliras milli spezias d’animals; da quai sa chattan 380 animals e 44 plantas sut protecziun da la natira.^[10]

Flora

Radund 37 % dal pajais èn cuverts cun guaud. Da questas 2 082 702 hectaras sa tracti tar ca. 95 % da guauds maschadads natirals. Radund 81 % da la surfatscha da guaud sa chatta en possess statal. En las regiuns muntagnardas creschan surtut guauds da coniferas, en la Planira Pannonica surtut guauds da feglia.

Fauna

Gronds animals da rapina sco l’urs brin, il luf, il schacal mellen ed il luf-tscherver èn surtut da chattar en las regiuns muntagnardas da la Croazia. Tranter ils utschels da preda èn da numnar il tschess cularin, l’evla da la pizza e l’evla alva. En territoris da palì vivan l’ibis dal bec tort e diversas spezias d’iruns. En ils parcs naziunals situads en il nord dal pajais fruntan ins sin numerusas spezias d’animals ch’èn uschiglio daventadas fitg raras en l’Europa Centrala: l’evla da mar da la cua alva, cormorans, pestgaderins, cicognas nairas, il pestgarel pitschen u il maglia-avieuls.

En las regiuns da costa vivan tartarugas da terra, da palì e da mar, lischernas, ghecos e serps (natras e vipras). Er intgins mammals da la mar vivan en la part croata da l’Adria. Il delfin adriatic e surtut la foca mediterrana valan sco spezias periclitadas. Ils effectivs dal ton cotschen èn medemamain en privel da svanir pervi da l’explotaziun da peschs industriala. En la Croazia vivan diversas spezias endemicas. In exempel furma il salamander da las grottas che viva en taunas sutterranas da la regiun da carst.

Populaziun

Tenor la dumbraziun dal pievel dal 2001 dumbra la Croazia 4 437 460 abitants. L’aspectativa da vita munta en media 78 onns. Pervi da dumbers da naschientscha vaira bass, enconuscha il pajais dapi intgins onns in svilup demografic regressiv.

Dals abitants dal temp da la dumbraziun dal pievel 2001 possedevan 4 399 364 (99,14 %) il dretg da burgais croat.

La diaspora croata è surproporziunalmain gronda. En divers pajais dal mund datti organisaziuns che s’occupan da la minoritad croata. Sco pli gronda da questas organisaziuns vala la Hrvatska bratska zajednica en ils Stadis Unids. En il parlament croat datti intgins deputads da la diaspora croata che vegnan er elegids da quella.

Etnias

Tenor la dumbraziun dal pievel dal 2001 han bunamain 90 % dals abitants dal pajais considerà sasezs sco Croats. Il 1991 eran quai anc stads 78,1 %; dals 12,1 % Serbs èn blers fugids u vegnids stgatschads en rom da la consolidaziun dal stadi croat.^[11]

En il decurs dals ultims onns è ina part dals Serbs ch’eran fugids durant l’operaziun militara Oluja puspè turnada enavos, uschia che la cumpart serba da la populaziun è uss in pau pli auta ch’il 2001 (ma anc adina bundant pli bassa che dal temp avant la Guerra da la Croazia).

La minoritad taliana viva surtut en l’Istria, ultra da quai datti pitschnas minoritads talianas a Rijeka, en la Dalmazia ed en la Slavonia dal Vest. Ils Bosniacs, Albanais e Macedons vivan en tut las parts dal pajais, surtut en citads pli grondas.

Areguard la moda e maniera co che vegnan tractadas las minoritads da Sinti e Roma ha Amnesty International constatà ils ultims onns tscherts progress, surtut sin il sectur da las scolas e da las stentas per stgaffir spazi d’abitar.

Linguas

Lingua uffiziala è il croat da standard. Il croat resp. serbocroat vegn chapì e discurrì en praticamain tut las parts dal pajais. Daspera datti pitschnas inslas linguisticas (surtut talianas, ungaraisas e tschecas). La dumbraziun dal pievel dal 2011 mussa il suandant maletg areguard la lingua materna: croat 95,6 %, serb 1,23 %, talian 0,43 %, albanais 0,4 %, bosniac 0,39 %, romani 0,36 %, ungarais 0,24 %, sloven 0,22 %, serbocroat 0,18 %, tschec 0,15 %, slovac 0,09 % ed ulteriurs 0,34 %.

Cuminanzas religiusas

La gronda part da la populaziun (86,4 %) appartegna a la baselgia catolic-romana. I suondan ils ortodoxs (4,4 %), muslims (1,5 %), protestants (0,3 %), ulteriurs cristians (0,3 %), ulteriuras religiuns (0,1 %) e nagin’indicaziun u agnostichers/ateists (7 %).

Citads

Las pli grondas citads – cun dapli che 30 000 abitants – èn (situaziun dal 2011): Zagreb (790 017), Split (178 102), Rijeka (128 624), Osijek (108 048), Zadar (75 062), Velika Gorica (63 517), Slavonski Brod (59 141), Pula (57 460), Karlovac (55 705), Sisak (47 768), Varaždin (46 946), Šibenik (46 332), Dubrovnik (42 615), Bjelovar (40 276), Kaštela (38 667), Samobor (37 633), Vinkovci (35 312) e Koprivnica (30 854).

Istorgia

Preistorgia ed istorgia tempriva

Las pli veglias cumprovas da colonisaziun sin il territori da la Croazia odierna derivan da ca. 130 000 a.C. Il pajais enserra impurtants lieus d’exchavaziun paleoantropologics: sper Krapina sa chatta il lieu da chat da l’uman da Neandertal da l’onn 1899 (incl. museum) e la tauna da Vindija. En vischinanza da la citad Vukovar sa chatta il lieu da chat Vučedol-Gradac ch’ha dà il num a la cultura da Vučedol dal temp da crap tardiv. Numerus crests-fossa dateschan dal temp da bronz e da fier.

Antica e temp medieval tempriv

Las emprimas colonias a la costa orientala da la Mar Adriatica derivan dal 12avel ed 11avel tschientaner a.C. (colonisaziun ionica) resp. da la gronda colonisaziun greca dals proxims tschientaners. Uschia sa lascha per exempel la citad odierna Split manar enavos sin ina fundaziun da quel temp (‹Split› dal grec vegl aspalatos u spalatos = ‹tauna›). En il quart tschientaner a.C. menziunescha l’istoriograf Herodot ultra da quai il pievel indogerman dals Illirs sco ulteriur pievel sesent al lieu. A partir da la mesadad dal segund tschientaner a.C. è creschida l’influenza politica dals Romans sin las stirpas illiricas sesentas tranter la costa e la Planira Pannonica. L’onn 34 a.C. ha Octavian, l’imperatur Augustus da pli tard, conquistà questa regiun – suenter ina guerra da 20 onns – en la Battaglia da Zerek. A l’entschatta dal prim tschientaner è vegnida fundada la provinza romana Dalmatia, numnada tenor la stirpa dals Delmatae. L’onn 293, dal temp da regenza da Diocletian, han ins dividì la provinza per lung dal flum Drina. En rom da la spartiziun da l’Imperi l’onn 395 è il territori da la Croazia vegnì attribuì l’emprim a l’Imperi roman occidental.

Imperi roman oriental resp. Imperi bizantin (550–1270)

Suenter la fin da l’Imperi roman ha la gronda part da la Croazia odierna (Dalmazia, Istria e Slavonia) appartegnì a l’Imperi roman oriental resp. Imperi bizantin. Quest’epoca ha durà da l’onn 550 fin il 1270, però cun pliras interrupziun, durant las qualas la Croazia ha per part cuntanschì l’independenza (cf. sutvart).

En il 6avel tschientaner èn ils Avars, in pievel da chavaltgaders oriund da l’Asia Centrala, immigrads en la Pannonia, la quala er ils Langobards avevan cumenzà a prender en possess. En il 7avel tschientaner ha il retg bizantin Herakleios clamà ils Croats en lur territori da colonisaziun odiern per al gidar en il cumbat cunter ils Avars. Tenor rapports da l’imperatur bizantin Constantin VII Porphyrogennetos derivavan ils Croats da la regiun da la Pitschna Pologna dad oz. Durant quest temp d’appartegnientscha a Constantinopel èn vegnidas cristianisadas las stirpas dals Slavs dal Sid. Per gronda part è quai succedì en rom da la missiun slava dals Bizantins (7avel fin 9avel tschientaner), entant che la Croazia dal Nord e la Slovenia èn vegnidas missiunadas nà da Salzburg.

Pli tard è la Croazia s’alienada pli e pli da la cultura bizantina-ortodoxa. Quai è tranter auter d’attribuir als suandants facturs: la perdita da pussanza dals Bizantins suenter l’avanzament dal Reginavel dals Francs, l’autonomia temporara dal reginavel croat e l’appartegnientscha d’ina gronda part da la Croazia odierna a reginavels da l’Europa dal Vest (t.a. Reginavel francon e Reginavel ungarais). La Croazia è uschia vegnida en la sfera d’influenza da la baselgia catolic-romana ed ha fatg part da l’intschess cultural da l’Europa occidentala.

Il num dals Croats è documentà l’emprima giada en ina funtauna dal 9avel tschientaner. Il num sez n’ha naginas ragischs slavas, mabain deriva cun fitg gronda probabilitad or da l’intschess persian.

L’onn 879 vegn il prinzi Branimir titulà da papa Gion VIII en in document sco «dux Croatorum». En la terminologia da lez temp sa lascha quai interpretar sco renconuschientscha da la Croazia medievala sco agen stadi.

Reginavel croat (925–1102)

Vers il 925 è Tomislav daventà l’emprim retg da la Croazia. Igl è quai stà l’emprim titel da retg en l’istorgia da la Slavia dal Sid insumma. Papa Gion X ha immediat renconuschì quest titel (en ina brev correspundenta cun la titulaziun «rex croatorum»). Durant ses temp da regenza èn ils Magyars penetrads en la Planira Pannonica. Tomislav ha defendì ses reginavel cun success cunter ils Ungarais. Il Reginavel croat consistiva da quel temp da la Croazia Centrala, da la Slavonia e da parts da la Dalmazia e da la Bosnia.

Ses temp da fluriziun ha il Reginavel cuntanschì dal temp da regenza dal retg Petar Krešimir IV. Tranter auter ha el mess ad ir l’onn 1059 ina refurma da la baselgia tenor il ritus roman; quai è stà d’impurtanza en vista al schisma ch’aveva gì lieu l’onn 1054 e la fidaivladad ch’el aveva empermess envers Roma. Il Reginavel ha existì fin l’onn 1102.

La Croazia en uniun persunala cun l’Ungaria (1102–1526)

L’onn 1102 è il retg ungarais Koloman vegnì corunà a Biograd sper Zadar sco retg dals Croats; la Croazia è vegnida uschia en uniun persunala cun l’Ungaria. La Croazia ha mantegnì si’atgna administraziun ed in substitut dal retg croat. La ‹Pacta conventa› che reglava las relaziuns tranter l’aristocrazia croata ed il retg, vegn tradiziunalmain medemamain datada sin l’onn 1102; mussaments persuenter mancan però.

Abstrahà d’intginas interrupziuns – t.a. durant las guerras tircas en il 16avel, 17avel ed a l’entschatta dal 18avel tschientaner – è l’uniun persunala cun il reginavel ungarais sa mantegnida, en ina furma u l’autra, fin il 1918.

Imperi osmanic (1451–1699) e Habsburgais (1527–1918)

Dapi la mesadad dal 15avel tschientaner èn ils Ungarais e Croats stads exposts a las attatgas da l’Imperi osmanic. Suenter la sconfitta dals Ungarais e Croats cunter ils Osmans en la Battaglia sper Mohács (1526) ha l’aristocrazia croata elegì a chaschun da la reuniun da Cetingrad l’imperatur Ferdinand I sco retg croat.

Las cuntradas istoricamain croatas Dalmazia e parts da l’Istria èn vegnidas la fin dal temp medieval tardiv sut domini da la Republica da Venezia. Sco sulet territori da la Croazia odierna èsi reussì a la Republica da Dubrovnik da preservar l’independenza statala dal 14avel tschientaner fin l’onn 1808.

Sur tschientaners ha la Croazia furmà ina regiun da cumbat cunter l’Imperi osmanic. Sco zona da defensiun han ins endrizzà l’uschenumnà cunfin militar. En quel èn er ids a star in dumber respectabel da cristians ortodoxs; sur tscherts temps han ins concedì als abitants dal cunfin militar privilegis en furma dal ‹Statuta Wallachorum›.^[12]

Suenter las guerras napoleonicas èn l’entira Dalmazia ed Istria vegnidas il 1815 sut domini austriac. Per motivs politics (divide et impera) han ins desistì d’unir administrativamain quests territoris cun l’ulteriura Croazia, mabain als ha tractà sco agens pajais da la curuna. A partir dal 1867 appartegnevan la Dalmazia e l’Istria a la part austriaca da l’Imperi, entant ch’il reginavel da la Croazia e la Slavonia faschevan part da la part ungaraisa.

En la segunda mesadad dal 19avel tschientaner è creschida en la populaziun croata il giavisch da pudair disponer da dapli dretgs d’autonomia e da far frunt a la politica da magyarisaziun da l’Ungaria. Durant ils onns revoluziunars enturn il 1848 ha surtut Ban Josip Jelačić represchentà sco figura simbolica ils interess croats. A las tendenzas naziunalas han ins però mess ina fin il 1867 cun la politica d’egualisaziun tranter l’Austria e l’Ungaria d’ina vart e tranter l’Ungaria e la Croazia da l’autra. Il 19avel tschientaner è er stà sut l’ensaina da l’uschenumnà illirissem, in moviment ch’ha fullà via a numerusas midadas sin il champ da la cultura. En quest connex è tranter auter vegnida standardisada la lingua croata ed è naschida l’idea da vulair unir tut ils Slavs dal sid en in stadi.

Furmaziun dal Reginavel dals Serbs, Croats e Slovens (1918–1941)

L’onn 1918, a la fin da l’Emprima Guerra mundiala, è la Croazia sa schliada da la monarchia da l’Austria-Ungaria. Truppas talianas han sinaquai cumenzà a sa patrunar da territoris croats per lung da la costa orientala da l’Adria; l’annexiun da quellas era vegnida concedida a l’Italia en rom dal Contract da Londra dal 1915. En vista a quest svilup ha il cussegl naziunal dals Slovens, Croats e Serbs decidì il november 1918 d’unir per immediat la Croazia cun il Reginavel da la Serbia; da quai è sa furmà il Reginavel dals Serbs, Croats e Slovens. Blers Croats avevan però ina tenuta reservada envers la furma statala monarchica; els sa sentivan dischavantagiads e pretendevan per la Croazia la fundaziun d’ina republica. Questas tendenzas èn anc s’accentuadas pervi da la constituziun che preveseva in’organisaziun statala centralistica e la dissoluziun da las provinzas istoricas. Quai avess muntà ch’ils Serbs, sco il pievel il pli grond entaifer la monarchia, avessan facticamain dominà il stadi.

L’onn 1928 èn vegnids sajettads en il parlament jugoslav plirs politichers croats, tranter quels Stjepan Radić, il chau da la fracziun croata. Suenter ina crisa statala ha retg Aleksandar I schlià il 1929 il parlament, ha transfurmà il stadi en ina dictatura roiala e renumnà quel en Reginavel da la Jugoslavia. Sia pussanza sa basava sin la forza militara.

A medem temp è ina part da l’elita politica da la Croazia fugida en l’exteriur. Parts da quella han furmà il moviment faschistic Ustascha che batteva cun forza cunter il Reginavel da la Jugoslavia. L’Ustascha vegniva dirigida dad Ante Pavelić e sustegnida da Mussolini. Il 1934, a chaschun d’ina visita a Marseille, è retg Alexander vegnì sajettà da l’Ustascha.

Il 1939, curt avant ch’è prorutta la Segunda Guerra mundiala, han ins empruvà da chattar entaifer il Reginavel la reconciliaziun tranter ils pievels, stgaffind cun il Contract da Cvetković-Maček entaifer la Jugoslavia la Banovina Hrvatska (in’unitad d’administraziun che cumpigliava ils territoris cun maioritad croata).

La Croazia durant la Segunda Guerra mundiala

Quatter dis suenter il cumenzament da la campagna militara sin il Balcan ha la Wehrmacht cuntanschì ils 10 d’avrigl 1941 Zagreb. Ils 17 d’avrigl 1941 ha il Reginavel da la Jugoslavia capitulà davant las pussanzas da l’axa. La Croazia è daventada in stadi vasal dal Reich tudestg. Tranter il 1941 ed il 1945 hai dà numerusas midadas areguard il territori croat. D’ina vart è vegnida attribuida a la Croazia la gronda part da la Bosnia-Erzegovina dad oz. Da l’autra vart ha la regiun da costa (Dalmazia) stuì vegnir surdada a l’Italia ed il territori en il nord da la Mur a l’Ungaria.

Sustegnids da las pussanzas da l’axa aveva l’Ustascha sut Ante Pavelić gia proclamà ils 10 d’avrigl l’independenza dal stadi Croazia. Pavelić ha erigì ina dictatura faschistica, la quala ha fatg persequitar e mazzar sistematicamain tschientmillis gidieus, Serbs, Roma, antifaschists croats e.a.

Enconuschent è surtut daventà il champ da concentraziun Jasenovac che vala sco ‹Auschwitz dal Balcan› ed er auters champs sco Stara Gradiška u Jadovno. A partir da la stad 1941 ha cumenzà ina sullevaziun armada dals communists croats cunter il reschim da l’Ustascha. Sco part dal moviment partisan jugoslav als duevi reussir da survegnir sut controlla en il decurs dals onns 1942 e 1943 ina gronda part dal pajais. Sper Tito è Andrija Hebrang stà in dals impurtants manaders da quest moviment. Suenter la sconfitta da las pussanzas da l’axa ha l’armada da liberaziun jugoslava commess crims cunter ils perdents, surtut en la Mazzacra da Bleiburg.

La Croazia sco part da la Republica jugoslava (1945–1991)

Suenter la fin da la guerra è la Croazia daventada ina da sis sutrepublicas (Republica socialistica da la Croazia) da la Republica Federativa Socialista da la Jugoslavia sut Tito.

L’onn 1971 è il moviment da protesta e da refurma Primavaira croata vegnì abattì. Suenter la mort da Tito l’onn 1980 èn creschidas las tensiuns tranter la Croazia e la regenza jugoslava che vegniva dominada dals Serbs. Vers la fin dals onns 1980 era la dumonda suenter dapli autonomia sa transfurmada en la pretensiun da daventar in stadi independent. Il Croat Franjo Tuđman, il qual aveva battì ensemen cun Tito cunter il reschim da l’Ustascha, ha chattà fitg buna accoglientscha tar la populaziun croata. Suenter che la regenza jugoslava indeblida ha laschà tiers in sistem cun pliras partidas, ha Tuđman fundà il 1990 l’Uniun democratica croata ch’ha bainspert survegnì il caracter d’ina partida dal pievel. Sia pretensiun che la Croazia duaja daventar in stadi independent, ha bain manà a protestas da vart dals Serbs che furmavan la segund gronda populaziun en la sutrepublica croata. Ma a chaschun da las votaziuns da l’avrigl e matg 1990 ha la partida da Tuđman cuntanschì cun 40 % da las vuschs 67,5 % dals sezs en il parlament. Tuđman è sinaquai vegnì elegì sco president.^[13]

La Croazia sco stadi independent (dapi il 1991)

Guerra d’independenza (1991–1995)

A chaschun d’in referendum ils 19 da matg 1991 èn 93,2 % da las persunas ch’èn sa participadas a la votaziun s’exprimidas a favur da l’independenza statala. Sinaquai ha Franjo Tuđman declerà il zercladur 1991 la Croazia sco pajais independent. L’emprim stadi ch’ha renconuschì quella è stada la Slovenia ch’era medemamain sa declerada da curt independenta. L’armada populara da la Jugoslavia – che vegniva facticamain dominada da la Serbia – ha empruvà d’abatter l’independenza da la Croazia. Las tentativas da separar da la Croazia tant territoris cun in’auta sco er cun ina bassa quota da populaziun serba èn idas a finir en la Guerra da la Croazia ch’ha durà bunamain quatter onns. Pir suenter ils success militars dals Croats l’onn 1995 èsi reussì da terminar quella cun la Cunvegna dad Erdut dals 12 da november 1995. Sa retirond da la Croazia ha l’armada populara da la Jugoslavia destruì blers objects militars e mess minas en zonas d’impurtanza strategica, sco per exempel sin l’insla Vis ch’è situada il pli lunsch davent da la terra franca u en las palids dal Danubi al cunfin croat-serb.

Svilups suenter avair restabilì la pasch

L’october 2001 ha la Croazia segnà ina cunvegnan da stabilisaziun ed associaziun cun l’Uniun europeica.^[14] Quella ha segirà a la Croazia l’access liber al martgà naziunal europeic, ha però er dumandà vastas refurmas economicas e socialas. La midada dal sistem economic dal socialissem en in’economia da martgà sociala ha pretendì vastas adattaziuns areguard la politica economica. In dals puncts centrals ha furmà la privatisaziun cuntinuanta d’interpresas e la creaziun da stimuls d’investiziun. Dapi il zercladur 2004 ha la Croazia furmà in candidat d’adesiun uffizial da l’UE. Las contractivas han però pir cumenzà suenter ina decisiun correspundenta dals ministers da l’exteriur da l’Uniun europeica da l’october 2005; fin lura era la Cumissiun da l’Uniun europeica stada da l’avis che la Croazia haja be cooperà a moda manglusa cun il Tribunal per delinquents da guerra a Den Haag. Ulteriuras refurmas èn stadas necessarias sin ils secturs da la giustia e da l’assistenza sociala. En pli è il cumbat cunter la corrupziun vegnì resguardà sco ina premissa da basa per cuntanscher la commembranza a dretg cumplain.

Il 2009, curt avant che las tractativas duevan vegnir terminadas, èn quellas danovamain vegnidas sistidas, e quai pervi d’ina dispita cun la Slovenia areguard il decurs dal cunfin statal en il Golf da Piran. La finala ha il Parlament europeic approvà l’adesiun il december 2011. En rom d’in referendum ch’ha gì lieu il schaner 2012 han 67,27 % da las votantas e dals votants approvà l’adesiun a l’Uniun europeica. La participaziun al referendum ha bain munta a be 43,51 %, ma er uschia è il resultat dal referendum valaivel tenor la constituziun croata. Il prim da fanadur 2013 è la Croazia daventada il 28avel stadi commember da l’Uniun europeica.

Politica ed administraziun

La constituziun dal december 1990 definescha la Republica da la Croazia sco stadi dal pievel croat e da las minoritads naziunalas. I valan ils princips da la democrazia, dal stadi da dretg, dal stadi social e dal stadi unitar. La regenza ch’era oriundamain da tempra presidial-democratica è vegnida adattada l’onn 2000 als princips d’ina democrazia parlamentara. La pussanza da suveranitad vegn exequida tenor ils dretgs umans ch’èn francads en la constituziun. Per instituziuns cun pussanza suverana è previsa ina represchentanza persunala da las minoritads naziunalas; en ils territoris respectivs èn las linguas da quellas er en diever uffizial. Il stadi e la baselgia èn separads in da l’auter; i na dat nagina religiun statala.

Il 2007 è la Croazia vegnida elegida per dus onns sco commember betg stabel en il Cussegl da segirezza da las Naziuns unidas. E dapi l’avrigl 2009 è la Croazia er commembra da la NATO (cf. sutvart).

Parlament

La Croazia enconuscha in parlament d’ina chombra (Sabor), il qual dumbra 151 deputads. La segunda chombra – en la quala eran represchentadas las singulas regiuns – è vegnida schliada il 2000. Ils deputads vegnan elegids tenor il sistem da proporz; quel prevesa ina clausula da 5 % relativ als singuls circuls electorals. Ils Croats da l’exteriur furman in agen circul electoral, per il qual èn reservads trais sezs. Ultra da quai stattan a disposiziun otg sezs da deputads per las minoritads naziunalas.

Schef da stadi

Il president dal stadi vegn elegì mintga tschintg onns en elecziun directa tras il pievel. El è schef da stadi e schefcumandant da las forzas armadas. Durant ses temp d’uffizi na dastga el appartegnair a nagina partida politica. Suenter ch’han gì lieu las elecziuns en il parlament surdat el l’incumbensa da furmar la regenza e nominescha, suenter avair retschet il consentiment dal parlament, il primminister. Sut tschertas circumstanzas po el schliar il parlament e pretender novas elecziuns. Refusar sbozs da leschas ch’il parlament ha deliberà na po el betg; resguarda el ina norma sco betg cumpatibla cun la constituziun, po el laschar examinar quella tras la dretgira constituziunala. La refurma da la constituziun dal 2001 ha limità in pau la posiziun dal president ch’era avant faira ferma.

Regenza ed administraziun

La regenza furma l’organ executiv e sa cumpona dal primminister sco er dal vicepremier e dals ministers. Areguard sia lavur è la regenza responsabla envers il parlament. Tras in votum da disfidanza po il parlament sfurzar la regenza da sa retrair.

L’administraziun statala exequeschan ils ministeris en il senn d’in’autoritad administrativa mesauna. Incumbensas che na surpassan betg in tschert territori vegnan ademplidas da las corporaziuns autonomas a nivel communal.

Giurisdicziun e tribunals

L’execuziun da la giudicativa succeda formalmain a moda independenta. Ils process sa tiran però savens fitg a la lunga: process da dretg civil duran en media diesch onns. En las medias croatas e da vart da l’Uniun europeica vegn adina puspè crititgada la mancanza da segirezza giuridica e rendì attent a cas da corrupziun. Igl existan ina dretgira constituziunala, in tribunal suprem e differentas instanzas inferiuras.

Partidas politicas

Las pli grondas partidas da la Croazia èn la Hrvatska demokratska zajednica (HDZ) da tenuta cristiandemocratica e la Socijaldemokratska partija Hrvatske (SDP) d’orientaziun socialdemocratica. Daspera exista ina dunsaina da partidas pli pitschnas.

Sutdivisiun administrativa

La Croazia è dividida en 20 regiuns (croat: županija, plural: županije) ed en la chapitala Zagreb ch’ha sezza las cumpetenzas d’ina regiun. Las regiuns han ina surfatscha tranter 1000 e 5000 km². Mintga regiun dispona d’in’atgna assamblea e d’in’administraziun (croat: župan).

Las regiuns sa dividan en vischnancas (croat općine), da las qualas ina part han il status da citad (croat: grad). Tut en tut sa divida l’administraziun en 124 citads e 426 vischnancas. 58 % da la populaziun vivan en citads.

Militar

L’armada croata cumpiglia en temp da pasch radund 21 500 schuldads. Il dumber dals reservists munta a 102 700 schuldads; en stadi da defensiun sa laschan mobilisar 1 612 000 burgais.

Il budget da defensiun da la Republica da la Croazia cumpigliava anc il 1997 radund 5 % dal product naziunal brut. Il 2006 eran quai 1,65 %.^[15]

Schefcumandant da l’armada è il president dal stadi. Il parlament controllescha las forzas armadas, il budget da defensiun ed il svilup strategic.

Adesiun a la NATO

Dapi ils onns 1990 è la Croazia sa stentada da daventar commembra da la NATO. Surtut il fatg ch’il delinquent da guerra supponì Ante Gotovina era en fugia, è stà sur lung temp in impediment per terminar las contractivas. La finala è la commembranza entrada en vigur il prim d’avrigl 2009.

Missiuns militaras a l’exteriur

Dapi il 2003 han truppas croatas fatg part da la truppa internaziunala da la NATO staziunada en l’Afganistan. En pli han forzas armadas da la Croazia collavurà en rom da mesiras per mantegnair la pasch da las Naziuns unidas (Sahara dal Vest, Sierra Leone, India e Pakistan).

Economia

En general

Il product naziunal brut da la Croazia cumpigliava il 2016 45,8 milliardas euros. Il product naziunal per chau ha muntà il medem onn a 10 992 euros. Suenter ch’è prorutta la crisa da finanzas dal 2007 ha il pajais pers fin il 2014 ca. in sisavel da sia forza economica. Dapi il 2015 para l’economia da sa revegnir. Tuttina è la quota da dischoccupaziun anc adina auta (radund 16 % il 2016, tar giuvenils anc bundant pli auta).

Tenor il Global Competitiveness Index, ch’inditgescha la capacitad da concurrer economica, sa chatta la Croazia sin plaz 74 da 137 pajais (situaziun dal 2017/18).^[16] Ils programs da promoziun da l’Uniun europeica duain gidar ad augmentar la cumpetitivitad ed ad avrir vinavant l’economia.

Posiziun geostrategica

La Croazia sa chatta a la cruschada dals dus corridors da traffic paneuropeics Europa Centrala–Tirchia ed Adria–Ucraina resp. –Balticum. Tras la Croazia mainan ultra da quai impurtants conducts d’ieli internaziunals.

Agricultura

Bundant la mesadad (53,16 %) da la surfatscha da terren vegn tratga a niz da l’agricultura. Il 2007 èn 7,2 % da las entradas economicas dal pajais vegnidas generadas tras l’agricultura; radund 2,7 % da la populaziun eran activs sin quest sectur.^[17] Cultivadas intensivamain vegnan surtut las surfatschas fritgaivlas tranter ils flums Sava e Drava. Ils pli impurtants fritgs che vegnan cultivads èn rava da zutger, tartuffel, furment e tirc. En posiziuns cun relaziuns climaticas correspundentas vegn er tgirada la viticultura e pumicultura. En la Dalmazia dal Sid portan il tubac e fritgs da citrus bunas racoltas. En la tegnida da muvel domineschan la tratga da bovs, nursas e portgs. En la Dalmazia furma er la pestga in’impurtanta funtauna da gudogn.

Industria da minieras

La Croazia dispona da vastas ritgezzas natiralas. Avant ch’è prorutta il 1991 la Guerra da la Jugoslavia, furmava l’industria da minieras in dals pli gronds patruns. Tranter las impurtantas materias primas da la Croazia tutgan gas natiral, petroli, charvun da crap, charvun da terra, bauxit, mineral da fier e caolin. En tschertas regiuns èn er avant maun giaschaments pli pitschens da calzium, asfalt natiral e.a.

Industria

Ils secturs industrials che prevalan èn las raffinarias da petroli, las interpresas da fier e d’atschal, ils chantiers, las interpresas d’industria chemica sco er lieus da producziun da victualias, maschinas, cement e betun, raubas da metal e textilias. L’industria da minieras ch’era pli baud da grond’impurtanza ha reducì ils ultims onns cuntinuadamain la producziun. Blers manaschis industrials èn vegnids donnegiads u destruids durant la Guerra da la Croazia. Las lavurs da reconstrucziun lian blers meds finanzials ed impedeschan l’ulteriur svilup sin auters champs da producziun. En consequenza da la guerra è la producziun industriala sa sminuida il 1991 per 42,5 %.^[18] A partir dal 1993 è quella puspè creschida e fin il 1996 ha la gronda part dals secturs industrials cuntanschì in vast augment da la productivitad. Impurtantas interpresas industrialas èn il concern da petroli e gas Industrija nafte (INA) (ca. 17 000 emploiads), il producent d’electrotecnica Končar Group, sco er ils concerns da mangiativas Agrokor (ca. 36 000 emploiads), Podravka e Kraš.

Turissem

La Croazia è enconuschenta per sia costa cun tschients d’inslas situadas davantvart. Sin il World Tourism Barometer che mesira t.a. il grad d’enconuschientscha da lieus turistics, sa chatta il pajais sin il 18avel plaz en tut il mund. Il turissem generescha radund in tschintgavel dal product naziunal brut e furma uschia in’impurtanta pitga economica dal pajais.

Energia

Per la producziun d’electricitad e d’energia termica vegn surtut fatg diever en la Croazia da petroli, cotgla ed aua. Daspera proveda l’ovra atomara Krško il nord da la Croazia, e surtut la chapitala Zagreb, cun energia. Quest’ovra atomara sa chatta en la Slovenia ed è vegnida construida sco project communabel da la Croazia e da la Slovenia. Las ovras idraulicas sa chattan per ordinari en la regiun da costa. Ils ultims onns è er la cumpart d’energias regenerablas creschida cuntinuadamain.

Bilantscha dal stadi

Tenor stimaziuns ha la bilantscha dal stadi cumpiglià il 2012 expensas da 23,42 milliardas dollars ed entradas da 21,56 milliardas dollars. Il deficit munta a radund 3,2 % dal product naziunal brut. Il debit statal vegn stimà sin 68,2 % dal product naziunal brut.^[19]

Infrastructura, traffic e telecommunicaziun

Il sectur da traffic e d’infrastructura sa sviluppa actualmain a moda rasanta. Plirs tschancuns d’autostrada èn vegnids planisads e construids a medem temp, t.a. cun la finamira da distgargiar la via da la costa ch’è ritga da curvas. Er ulteriurs impurtants projects d’infrastructura sco tunnels, punts, projects citadins e communals u l’extensiun dals ports sa chattan en la fasa da planisaziun u da construcziun. Ina gronda part da quests projects duain surtut er avair in effect positiv sin il svilup turistic dal pajais. Per impedir ch’i vegnia bajegià a moda nuncontrollada, è vegnida messa en vigur ina legislaziun pli transparenta e severa.

Traffic sin via

La rait d’autostradas da la Croazia è ina da las pli giuvnas e novas en tut l’Europa. Blers kilometers èn pir vegnids terminads da curt u sa chattan en construcziun. Il traject principal furma l’autostrada A1 Zagreb–Split che collia las duas pli grondas citads dal pajais; quella è vegnida terminada il 2005.

Traffic da viafier

La viafier statala Hrvatske željeznice trategneva ina rait da 2974 kilometers. Cumpareglià cun la rait da bus era quella sutsviluppada e pauc cumpetitiva. Il 2006 è la viafier vegnida privatisada. Actualmain èn ins londervi d’augmentar la qualitad da viagiar e da reducir ils temps da viadi. Il traject Zagreb–Split è gia vegnì modernisà, en discussiun è er la dumonda d’eriger novs tschancuns da viafier, per exempel vers l’Ungaria.

Traffic aviatic

Las pli impurtantas plazzas aviaticas sa chattan a Zagreb, Rijeka, Split, Dubrovnik, Pula, Zadar ed Osijek. La regenza investescha t.a. en l’amplificaziun da las plazzas aviaticas da Zagreb e Brač.

Traffic maritim e navigaziun interna

La Croazia dispona en l’Adria da plirs impurtants ports. Il pli grond port da l’entira costa orientala da l’Adria è quel da Rijeka, suandà dal port d’industria Ploče e dal port da passagiers Split. In impurtant port da la navigaziun interna sa chatta a Vukovar al Danubi.

Telecommunicaziun ed internet

Il sectur da telecommunicaziun è gia sviluppà fitg ferm en la Croazia. Quai vala surtut er areguard la rait per telefonia mobila. Er l’infrastructura d’internet a spectrum lartg sa chatta actualmain en cumplain svilup. Il 2016 nizzegiavan 74,2 % da la populaziun l’internet.

Cultura e societad

Areguard las influenzas culturalas ed architectonicas èn il nord e nordost da la Croazia segnads da la lunga istorgia communabla cun l’Ungaria resp. l’Austria (stil architectonic dal baroc). Il sid dal pajais sco er la regiun da costa da l’Istria, dal golf da Kvarner, dal Hrvatsko primorje e da la Dalmazia stattan percunter per gronda part sut l’ensaina da la renaschientscha nà da l’anteriura pussanza maritima Vaniescha (1409 fin ca. 1815).

Musica

En la Croazia è derasada tant la musica da rock e pop sco er musica tradiziunala da tamburica (in instrument a cordas sumegliant a la ghitarra) e klapa (chor viril). Divers artists croats han er cuntanschì success internaziunals sco p.ex. 2Cellos, Tomislav Miličević (30 Seconds to Mars), Krist Novoselić (anteriur commember da la band Nirvana), Sandra Nasić (Guano Apes) e.a.

Istorgia culturala

La denominaziun da la cravatta va enavos sin il franzos ‹Croates›. Ils schuldads croats purtavan en il 17avel tschientaner in toc vestgadira cumparegliabel a la cravatta, numnadamain in cularin cun franzlas ch’als differenziava d’auters schuldads. Il pled ‹cravate› vegn menziunà l’emprima giada en l’enciclopedia franzosa en il 17avel tschientaner, dal temp che schuldads croats sa chattavan a Paris a la curt da Louis XIV.

Scienza

La Croazia dispona da pliras scolas autas, tranter quellas tschintg politecnicas e 14 scolas autas spezialisadas publicas e privatas. Las set universitads dal pajais sa chattan a Dubrovnik, Osijek, Pula, Rijeka, Split, Zadar ed en la chapitala Zagreb. Daspera mainan las singulas universitads numerus instituts en autras citads croatas sco p.ex. a Varaždin. La pli veglia instituziun scientifica genuinamain croata è la Matica hrvatska ch’è vegnida fundada dal temp da la monarchia dal Danubi per tgirar la cultura e la lingua.

Furmaziun

Il temp da scola obligatoric dura dal 7avel fin il 18avel onn da vita. La scola elementara dura otg onns; silsuenter vegn absolvida fin la 11avla classa ina scola spezialisada resp. fin la 12avla classa il gimnasi.

Per minoritads etnicas vegn purschì instrucziun en lingua materna, e quai tant a la scola elementara sco er al gimnasi. La purschida resguarda las suandantas linguas minoritaras: tschec, ungarais, talian, serb e tudestg. Circa mintga quart Croat discurra englais, mintga settavel tudestg.

Medias

Medias stampadas

La pressa sa concentrescha surtut sin la chapitala Zagreb. Tranter las pli impurtantas gasettas dal di tutgan ‹Večernji list›, ‹Jutarnji list›, ‹Slobodna Dalmacija› e ‹Novi list›. Ils magazins da l’emna ils pli derasads èn ‹Globus›, ‹Nacional› e ‹Hrvatski list›. Dapi il 2005 s’etableschan adina dapli gasettas en il format pitschen sco ‹24 sata› e las gasettas gratuitas ‹Metropola› e ‹Metro›.

Radio e televisiun

Or da l’emettur statal Radio Televizija Zagreb è sa furmà il 1991 Hrvatska radiotelevizija (HRT) che maina actualmain quatter chanals da televisiun e divers emetturs da radio. Daspera èn gia s’etablids ils onns 1980 emetturs da televisiun privats e dapi ils onns 1990 emetturs da radio privat.

Film

La suletta firma da producziun da films pli gronda è Jadran Film ch’è tranter auter stada participada ils onns 1960 a la realisaziun dals films da Karl May. Diversas acturas ed acturs croats èn er enconuschents ad in public internaziunal, t.a. Goran Višnjić, Ivana Miličević, Mira Furlan, Miroslav Nemec (‹Tatort›), Dunja Rajter, Antonija Šola u Mimi Fiedler. Il pli enconuschent Croat en l’industria da film vegn però ad esser Branko Lustig ch’ha t.a. producì films sco ‹Schindler’s List›, ‹Gladiator› e ‹Hannibal› e ch’è vegnì onurà cun plirs Oscars. Ultra da quai ha el giugà en numerusas producziuns da film naziunalas ed internaziunalas.

Sport

In sport da derivanza specificamain croata è picigin. I sa tracta d’in gieu da balla da splagia che vegn giugà en l’aua pauc profunda e ch’è vegnì sviluppà a l’entschatta dal 20avel tschientaner a Split.

Success sportivs

Tar ils pli gronds success da la squadra naziunala da ballape tutga il terz plaz al campiunadi mundial da ballape il 1998 en Frantscha. Dapi l’independenza il 1991 è il pajais gia sa qualifitgà repetidamain per la runda finala dal campiunadi mundial.

La squadra da ballamaun ha gudagnà ils gieus olimpics dal 1996 ad Atlanta e dal 2005 ad Athen. Ultra da quai è la Croazia daventada il 2003 campiun mundial e diversas giadas vicecampiun mundial e vicecampiun europeic.

Il 1992 ha la squadra da ballabasket gudagnà la medaglia d’argent als gieus olimpics a Barcelona. Medemamain hai dà pliras medaglias a campiunadis mundials ed europeics.

En la ballanataziun ha la squadra naziunala gudagnà argient als gieus olimpics dal 1996 ed aur als gieus olimpics dal 2012. En pli èn ils Croats daventads campiuns mundials il 2007 e 2017.

Ils frars rembladers Nikša e Siniša Skelin èn daventads segunds a l’olimpiada dal 2004 ad Athen (en la bartga da dus senza timunier).

En il tennis ha Goran Ivanišević gudagnà il 2001 il turnier da Wimbledon ed Iva Majoli il 1997 il French Open. Il 2005 ha la squadra naziunala gudagnà l’emprima giada il Davis Cup per la Croazia.

Sport nautic: Medaglia d’argient per Duje Draganja als gieus olimpics dal 2004 ad Athen (50 m stil liber). Sanja Jovanović ha fatg il 2007 in record mundial sur 50 meters nudar en dies.

Sport d’enviern: Janica Kostelić ha cuntanschì il 2002 als gieus olimpics a Salt Lake City trais medaglias d’aur (cumbinaziun, slalom, slalom gigant) sco er argient en il super-G. A chaschun dals gieus olimpics il 2006 a Turin ha ella pudì cuntinuar sia seria da success cun in’ulteriura medaglia dad aur ed ina d’argient; a medem temp ha ses frar Ivica Kostelić gudagnà argient en la cumbinaziun. En il biatlon ha Jakov Fak gudagnà bronz als gieus olimpics a Vancouver 2010.

Atletica leva: A chaschun dals campiunadis mundials d’atletica leva ils onns 2007 e 2009 è Blanka Vlašić daventada campiunessa mundiala ed a chaschun dals gieus olimpics a Peking il 2008 ha ella gudagnà argient. La tiradiscs Sandra Perković ha gudagnà als gieus olimpics 2012 a Londra la medaglia d’aur.

Patrimoni cultural e natiral mundial da l’UNESCO

I suonda ina survista dal Patrimoni cultural e natiral mundial, ordinà tenor l’onn da la renconuschientscha^[20]:

Cumplex istoric da la citad da Split cun il palaz da l’imperatur Diocletian (1979)
Citad veglia da Dubrovnik (1979, 1994)
Parc naziunal dals Lais da Plitvice (1979, 2000)
Cumplex episcopal da la basilica d’Euphrasius en il center da la citad istoric da Poreč (1997)
Citad istorica Trogir (1997)
Catedrala da son Giachen a Šibenik (2000)
La planira da Stari Grad sin l’insla Hvar (2008)

Museums

Čakovec: Museum da la regiun Međimurje
Dubrovnik: Museum regiunal, museum etnografic, chombra dal stgazi da la catedrala, museum per istorgia moderna, chasa natala da Marin Držić (scriptur da la renaschientscha)
Gospić: Museum da la regiun Lika; en vischinanza, a Smiljan, pon ins visitar la chasa natala dal fisicher Nikola Tesla
Hlebine: Gallaria da l’art naiv, collecziun museala da l’artist Ivan Generalić
Karlovac: Museum da la citad
Klanjec: Gallaria dal sculptur Antun Augustinčić
Krapina: Museum da l’evoluziun e lieu da chat da l’uman preistoric Hušnjakovo, museum da Ljudevit Gaj (illirist e fundatur da la lingua croata moderna)
Kumrovec: Museum etnologic Staro Selo cun veglias chasas originalas, chasa natala da Josip Broz Tito
Makarska : Museum da conchiglias, museum da la citad
Osijek: Museum da la Slavonia, gallaria dals arts figurativs
Pazin: Museum da la citad; museum etnografic da l’Istria
Pula: Museum archeologic da l’Istria
Split: Museum dals monuments archeologics da la Croazia, museum archeologic da Split, galaria dal sculptur Ivan Meštrović
Trakošćan: Museum dal chastè Trakošćan cun ina gronda collecziun d’armas veglias
Varaždin: Museum da la citad
Zadar: Museum archeologic, museum da la navigaziun maritima, exposiziun permanenta d’art sacral
Zagreb: Museum archeologic, museum etnografic, museum croat per art naiv, gallaria moderna, museum da la citad, museum Mimara cun ovras d’art da tut las epocas, museum per art ed artisanadi, museum da las scienzas natiralas, museum per art modern, gallaria Strossmayer, museum tecnic.

Dis da festa

Sper ils dis da festa da l’onn ecclesiastic ed il di da la lavur (prim da matg) sajan numnads:

22 da zercladur: Dan antifašističke borbe (di dal cumbat antifaschistic)
25 da zercladur: Dan državnosti (di da la festa naziunala)
5 d’avust: Dan pobjede i domovinske zahvalnosti (di da la victoria e da l’engraziaivladad da la patria)

Annotaziuns

↑ Eurostat: Kroatien – Länderinfo, situaziun dal 2016.
↑ Peter Jordan: Grossgliederung Europas nach kulturräumlichen Kriterien. En: Europa Regional, tom 13.4, 2005, p. 162–173 (PDF; 463 kB).
↑ Walter, G.: Kroatien. Minca 2001.
↑ http://de.climate-data.org/country/82/
↑ http://en.tutiempo.net/climate/croatia.html
↑ Schwarz, U.: Balkan Rivers – The Blue Heart of Europe, Hydromorphological Status and Dam Projects, report 2012, 151 pp. (PDF; 6,4 MB).
↑ Environmental Sustainability Index 2005 (PDF; 18,6 MB).
↑ Delo.si Pahor prejel odgovor komisije glede ERC (5 da mars 2008).
↑ Delo.si Rupel: Hrvaška pogajalska izhodišča prejudicirajo mejo (13 d’october 2008).
↑ Matthias Koeffler, Matthias Jacob: Kroatien. Trescher Verlag, 2014, ISBN 978-3-89794-240-0, p. 25.
↑ Vjesnik on-line – Teme dana, consultà ils 28 da favrer 2015.
↑ Srpsko Kulturno Drustvo.
↑ Dunja Melčić: Der Jugoslawien-Krieg. Westdeutscher Verlag, Opladen/Wiesbaden 1999, ISBN 3-531-13219-9, p. 544.
↑ EU Bulletin, 10-2001.
↑ Center for strategic & International Studies: Trends in European Defense Spending, 2001–2006, consultà ils 6 d’avrigl 2012.
↑ At a Glance: Global Competitiveness Index 2017–2018, consultà ils 6 da december 2017.
↑ Tenor CIA – The World Factbook.
↑ Djekovic-Sachs, Ljiljana: Die Nachfolgestaaten Jugoslawiens zwischen Stabilisierung und Zusammenbruch, en: Südosteuropa-Mitteilungen, tom 33 (1993), p. 28.
↑ CIA – The World Factbook, consultà ils 28 d’avust 2013.
↑ Patrimoni cultural e natiral mundial da l’UNESCO.

Litteratura

Claus Heinrich Gattermann: Kroatien. Zweitausend Jahre Geschichte an der Adria (= Historische Texte und Studien, tom 25). Olms, Hildesheim e.a. 2011, ISBN 978-3-487-14706-2.
Dubravko Horvatić: Kroatien. Zagreb 1992.
Norbert Mappes-Niediek: Kroatien – Das Land hinter der Adria-Kulisse. Ch. Links Verlag, Berlin 2009, ISBN 978-3-86153-509-6.

Colliaziuns

Commons: Croazia – Collecziun da maletgs, videos e datotecas d'audio

[1] Eurostat: Kroatien – Länderinfo, situaziun dal 2016.

[2] Peter Jordan: Grossgliederung Europas nach kulturräumlichen Kriterien. En: Europa Regional, tom 13.4, 2005, p. 162–173 (PDF; 463 kB).

[3] Walter, G.: Kroatien. Minca 2001.

[4] ttp://de.climate-data.org/country/82/

[5] ttp://en.tutiempo.net/climate/croatia.html

[BLUE_HEART-6] Schwarz, U.: Balkan Rivers – The Blue Heart of Europe, Hydromorphological Status and Dam Projects, report 2012, 151 pp. (PDF; 6,4 MB).

[7] Environmental Sustainability Index 2005 (PDF; 18,6 MB).

[8] Delo.si Pahor prejel odgovor komisije glede ERC (5 da mars 2008).

[9] Delo.si Rupel: Hrvaška pogajalska izhodišča prejudicirajo mejo (13 d’october 2008).

[10] Matthias Koeffler, Matthias Jacob: Kroatien. Trescher Verlag, 2014, ISBN 978-3-89794-240-0, p. 25.

[11] Vjesnik on-line – Teme dana, consultà ils 28 da favrer 2015.

[12] Srpsko Kulturno Drustvo.

[13] Dunja Melčić: Der Jugoslawien-Krieg. Westdeutscher Verlag, Opladen/Wiesbaden 1999, ISBN 3-531-13219-9, p. 544.

[14] EU Bulletin, 10-2001.

[CSIS-15] Center for strategic & International Studies: Trends in European Defense Spending, 2001–2006, consultà ils 6 d’avrigl 2012.

[16] At a Glance: Global Competitiveness Index 2017–2018, consultà ils 6 da december 2017.

[17] Tenor CIA – The World Factbook.

[ljiljana-18] Djekovic-Sachs, Ljiljana: Die Nachfolgestaaten Jugoslawiens zwischen Stabilisierung und Zusammenbruch, en: Südosteuropa-Mitteilungen, tom 33 (1993), p. 28.

[19] CIA – The World Factbook, consultà ils 28 d’avust 2013.

[UNESCO-Weltkulturerbe_in_Kroatien-20] Patrimoni cultural e natiral mundial da l’UNESCO.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]