Books by Tomasz Kosiek
Dziedzictwo kulturowe w regionach europejskich – między afirmacją a niepamięcią (wprowadzenie)
... more Dziedzictwo kulturowe w regionach europejskich – między afirmacją a niepamięcią (wprowadzenie)
Problematyka dziedzictwa kulturowego – materialnego i niematerialnego – przeżywa swój l’âge d’or w kulturze światowej. Wzrost zainteresowania tą tematyką obserwujemy przede wszystkim dzięki działaniom podjętym po drugiej wojnie światowej przez UNESCO i szeroko zakrojonemu programowi ochrony światowego dziedzictwa kulturowego i naturalnego rozpoczętemu w 1950 roku. Szczególnie znaczenie dla działań związanych z tą dziedziną miało uchwalenie w 1972 roku konwencji o ochronie materialnego dziedzictwa kulturowego, nakazującej szczególną dbałość o zabytki kultury materialnej . Zainteresowanie tym zagadnieniem pogłębiło, ale i rozszerzyło perspektywę dokumentacji, opisu i interpretacji dziedzictwa, które zyskało również wówczas rangę międzynarodową – na terenie poszczególnych krajów świata stało się przedmiotem analizy i oceny ekspertów zewnętrznych i wewnętrznych, którym przysługują specjalne prawa. Pojęcie dziedzictwa kulturowego znacznie zwiększyło swój zakres w 2003 roku, kiedy to UNESCO zakończyło teoretyczne prace nad uchwałą dotyczącą dziedzictwa niematerialnego i związaną z nią Listą Arcydzieł Ustnego i Niematerialnego Dziedzictwa Ludzkości. Tym samym UNESCO zaleciło przede wszystkim szczególną dbałość o zanikające tradycyjne wierzenia, zwyczaje, obrzędy i umiejętność wykonywania starych profesji. Owe instytucjonalne realizacje stały się z kolei dla licznych badaczy kultury inspiracją do rewizji kwestii niematerialnego dziedzictwa kulturowego, ale i – na zasadzie reakcji zwrotnej – materialnego, które zyskało ,,nowe życie”. Składające się na nie obiekty przestały być traktowane jako materialny skansen; zaczęto wskazywać, że zabytki kultury materialnej funkcjonują w szerszym kontekście wierzeń zbiorowych, lokalnych, a nierzadko i polityczno-narodowych, bez znajomości których stają się jedynie pięknie odrestaurowaną i nierzadko nieżywą materią figurującą na liście UNESCO.
Działania te spowodowały, że w ostatnich latach problematyka dziedzictwa kulturowego zaczęła także przeżywać swój renesans w wielu regionach świata, w tym w Europie – zarówno w jej zachodniej, jak i we wschodniej części. Idea regionalizmu, przechodząca różne przeobrażenia od XIX wieku, zyskała również w kulturze współczesnej nowy wymiar. Dostrzeżono, że kultury lokalne i regionalne rządzą się swoistymi regułami, tworzą również złożony splot symboli, sieci wzorców i znaczeń. Społeczności żyjące w mikro-światach mogą również konstruować swoje wyobrażenia związane z najbliższą przestrzenią w odmienny sposób niż społeczności większościowe. Znaczenia z nimi związane nabierają dla nich specyficznej wartości, nadającej z kolei sens lokalnie prowadzonym działaniom, odbywającym się zarówno na poziomie instytucjonalnych, jak i indywidualnych praktyk animacyjnych. Idea nowego regionalizmu spowodowała, że w przestrzeni publicznej pojawiło się dziedzictwo znajdujące się dotychczas często poza głównym nurtem, czyli to, które należy do niewielkich grup będących nosicielami ważnych dla siebie praktyk, kultywujących mało znane tradycje, ważne z perspektywy ,,małego centrum świata” , w którym żyją. Badania naukowe zwróciły również uwagę na pogranicza, dowodząc, że nowe czasy wymagają innego ujęcia kwestii ich dziedzictwa. Pojawiły się również próby nowego spojrzenia na dotychczasowe podziały regionalne, akcentujące inny wymiar pograniczy. Nowe limes likwidują m.in. funkcjonujące w wyobrażeniach kulturowych Europejczyków kategorie Wschodu i Zachodu, są otwarte, płynne, podkreślają współistnienie różnych kultur, etnosów, wyznań, a w związku z tym pokazują różny wymiar i jakość dziedzictwa, m.in. latinitas i cyrylianitas, dziedzictwa kultury żydowskiej i muzułmańskiej, kultur Orientu, a zwłaszcza kanonicznego i niekanonicznego islamu, który przenikał na tereny Europy od wieków. Współczesne trendy naukowe położyły również nacisk na pamięć kulturową – pokazały, że dziedzictwo w wielu społecznościach lokalnych i regionalnych nie musi funkcjonować tylko w świecie realnym, że może też być przedmiotem pamięci zbiorowej lub indywidualnej. Zwrócono zatem uwagę, że dziedzictwo regionalne może łączyć się z pamięcią odzyskiwaną, wydobywaną lub na nowo odczytywaną w wyniku indywidualnych, zbiorowych, instytucjonalnych czy naukowych interpretacji . Może się ona ujawniać m.in. poprzez teksty kultury – wierzenia, rytuały, obrzędy, przedmioty świata materialnego, będąc zgodnie z myślą Jana Assmanna, nośnikiem i reprezentacją symbolicznych dla danej zbiorowości znaczeń . Takie działanie nieuchronnie wiąże się z przypominaniem owych znaczeń lub też konstruowaniem ich na nowo.
W ramach dziedzictwa kulturowego Europy interesuje nas sytuacja dziedzictwa regionalnego, zarówno wpisanego, jak i niewpisanego na listy UNESCO, Dostrzegamy, że w społecznościach regionalnych wiele się dzieje – tworzenie kolekcji lokalnych, muzeów prywatnych, nowe projekty finansowane ze środków zewnętrznych pobudzają i ukazują nowe oblicza tego dziedzictwa. Idzie więc o dziedzictwo mniejszości – eksponowane coraz silniej, czasem usilnie komercjalizowane, ale też wydobywane, odkrywane w ramach pamięci owych mniejszości, perspektywy ich i naszej. W tej monografii interesuje nas również to dziedzictwo, które wymyka się dostępnym metodom eksplikacji. Należy do różnych dyskursów, pełne jest stereotypów, funkcjonuje w pamięci zbiorowej i przejawia się pod postacią śladów materialnych i niematerialnych – nierzadko w postaci ruin, zniszczeń, drobnych śladów, napisów na murze czy słów i gestów wypowiadanych oraz odgrywanych podczas zbiorowych rytuałów. Budzi ono często uczucie rozdarcia, ponieważ jest bolesne, wywołuje emocje i reakcje wstydu, upokorzenia, goryczy i rozdrażnienia. Często powoduje także kłopotliwy śmiech i ironię. Pokazuje, jacy byliśmy, jak wyglądały nasze relacje z innymi, w tym nasze poróżnienie z nimi. Uświadamia, jaki świat wyobrażeń leży w pozostałościach, ale i wciąż nowotworzonych tekstach kultury należących do tego dziedzictwa.
Monografia Dziedzictwo kulturowe w regionach europejskich – odkrywanie, ochrona i (re)interpretacja stanowi pierwszy tom nowej serii wydawniczej pt. ,,Dziedzictwo i pamięć kulturowa” ukazującej się w Wydawnictwie Uniwersytetu Jagiellońskiego. Jest ona zbiorem artykułów o różnorodnej tematyce związanych z europejskim dziedzictwem regionalnym. Powstała ona jako wynik współpracy polskich naukowców z różnych ośrodków naukowych, muzealników, regionalistów oraz praktyków z instytucji kultury, którzy zaprezentowali własne ujęcia dotyczące związków, jakie łączą dziedzictwo międzynarodowe, narodowe i regionalne. W monografii interesowało nas napięcie między tym, co globalne, a tym, co regionalne, prowincjonalne i lokalne. Najważniejsze pytania, jakie stawiają sobie redaktorzy i autorzy monografii, brzmi: Jak społeczności międzynarodowe, narodowe, regionalne i lokalne konstruują swoje dziedzictwo kulturowe? Do jakich treści odwołują się w pamięci zbiorowej w konstrukcjach czy strategiach budowania wizerunku tego dziedzictwa? W jakie relacje wchodzi dziedzictwo i pamięć kulturowa z nim związana? Przyświeca nam myśl, aby zamieszczone tu teksty analizowały dziedzictwo społeczności regionalnych i lokalnych od wewnątrz, ukazując głębokie relacje, powodujące, że regionalne dziedzictwo daje społecznościom tu żyjącym poczucie odrębności, ale i wyjątkowości. Nie jest nam obce również tworzenie nowych źródeł dotyczących tego obszaru wiedzy. Z tego powodu w swoich tekstach Autorzy artykułów tropią zjawiska, które dla społeczności regionalnej są wartością, stanowią symbole nie zawsze przekładalne na języki, symbole i znaczenia zewnętrzne czy możliwe do uchwycenia z punktu widzenia społeczności międzynarodowych. Interesują nas zatem różne aspekty, które budują dawną i współczesną tożsamość oraz nadają znaczenia w społecznościach regionalnych, pojmowanych zarówno jako całe społeczności regionu, jak i żyjące tu mniejszości etniczne czy religijne. Śledzimy także tworzenie i funkcjonowanie znaczeń w praktykach społecznych – w małych społecznościach regionalnych i lokalnych budowane wokół obiektów sfery materialnej czy duchowej: świątyń, sakralnych artefaktów, pomników kultury, ruin miast, wierzeń, obrzędów, rytuałów, języka, starych ksiąg czy zbiorów instytucji kultury. W naukowych analizach chodzi o wydobycie wiedzy i praktyk lokalnych składających się na dziedzictwo i pamięć kulturową określonych społeczności, jak również o to, co umyka niejednokrotnie ekspertom zewnętrznym, ponieważ jest tworzone przez małe społeczności, często żyjące na rubieżach. Jeśli idzie o te ostatnie, interesuje nas przede wszystkim, jak konstruują one swój potencjał kulturowy w globalnym świecie.
Anegdota popularna w środowisku socjologów głosi, że dla badacza nie ma nic gorszego niż brak zmi... more Anegdota popularna w środowisku socjologów głosi, że dla badacza nie ma nic gorszego niż brak zmian
i problemów społecznych. Tylko one dostarczają interesujących tematów do badań. Chęć zajęcia się zmianami
w muzealnictwie, zwłaszcza podkarpackim, wynika właśnie ze świadomości procesów zachodzących w tym obszarze,
podważających stereotypowe postrzeganie instytucji muzealnych jako obszarów wyłączonych z życia
codziennego, będących materializacją wież z kości słoniowej. Przyglądając się uważnie ostatnim kilkunastu latom
w historii Polski można wskazać wiele elementów które wpływają na życie codzienne mieszkańców regionu
oraz na instytucje funkcjonujące na jego obszarze. Sama reforma administracyjna przeprowadzona w 1999 r.
przeobraziła dotychczasowe układy zależności między mieszkańcami województw: tarnobrzeskiego, tarnowskiego,
rzeszowskiego, przemyskiego i krośnieńskiego. Na bazie ich obszarów powstało jedno województwo:
podkarpackie, zaś w jego ramach 21 powiatów. Po przemianach ustrojowych 1989 r. i pojawieniu się możliwości
zakładania muzeów prywatnych, reforma administracyjna wprowadziła największą modyfikację w funkcjonowaniu
wielu muzeów, przenosząc je pod kontrolę jednostek samorządu terytorialnego.
Z perspektywy projektu interesuje nas kolejna chronologicznie „wielka” zmiana, wynikająca z przystąpienia
Polski do Unii Europejskiej w 2004 r. W związku z nią pojawiają się pytania: jak prawodawstwo unijne, zwiększona
mobilność wynikająca z przystąpienia do strefy Schengen i możliwość korzystania z nowych źródeł finansowania
wpływa na lokalne instytucji kultury. Są one tym ciekawsze, że dotyczą obszaru specyficznego.
Podkarpacie jest określane jako region peryferyjny Polski, która jako względnie nowy kraj UE nie stanowi póki
co jej rdzenia. Z perspektywy badacza warto zatem podjąć się obserwacji przepływów symbolicznych i materialnych
tworzonych w „sercu” Unii, przez centrum kraju na jego peryferia i dokonać analizy ich rezultatów.
Zmiany polityczne w Polsce, Unii Europejskiej oraz samym muzealnictwie światowym (odzwierciedlające
się w postulatach „nowej muzeologii”) sytuują naukowca na progu interesującego pola badawczego, wypełnionego
wielością przenikających się tematów i powiązanych ze sobą wątków. Dodatkowo obiecujący jest fakt,
że na terenie województwa podkarpackiego funkcjonuje ponad 60 muzeów, z których każde gromadzi zbiory
unikatowe i stanowi organizację wyjątkową, co w każdym przypadku stawia badacza przed koniecznością poruszania
się między sztywnym kanonem metodologii ilościowej, a elastycznymi, uwrażliwiającymi, praktykami
badań jakościowych.
Niniejsza publikacja stanowi wynik niemal dwuletnich badań realizowanych w muzeach województwa podkarpackiego
przez zespół badaczy związanych z rzeszowskimi i krakowskimi uczelniami wyższymi. Badanie
było realizowane w ramach projektu „Muzea podkarpackie 2004–2014. Globalizacja i europeizacja a przeobrażenia
lokalnych instytucji kultury”, zrealizowanego ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego
(SZPON 05787/15). Projekt koordynowała Fundacja Rzeszowskiego Ośrodka Archeologicznego, zaś badania
realizował zespół pod kierownictwem Dominika Porczyńskiego, w skład którego (zespołu) wchodzili: Alla Karnaukh-
Brożyna, Tomasz Kosiek oraz Agata Nijander-Dudzińska. Przygotowując zadanie postawiliśmy na interdyscyplinarność,
która pozwoliła wykorzystać wiedzę każdego z członków grupy i spojrzeć na problem z odrębnych
perspektyw. Dyscypliny, które reprezentują członkowie zespołu to muzeologia, socjologia, etnologia
i politologia, dodatkowo, dwóch członków ma za sobą okres pracy w muzeach, co stanowiło niewątpliwą zaletę
przy projektowaniu badania.
Book Chapters by Tomasz Kosiek
Catholic Religious Minorities in the Times of Transformation. Comparative Studies of Religious Culture in Poland and Ukraine, (ed.) M. Zowczak, 2019
Folklor Rzeszowiaków - obrazy przemian. Według badan terenowych 2014-2016, 2018
W. Kuligowskiego, R. Papp (eds.) 2015. Sterile and Isolated? An anthropology today in Hungary and Poland , p. 111-127, Poznań-Wielichowo., 2015
Integrating Minorities: Traditional Communities and Modernization, 2011
Kultura współczesnej Huculszczyzny, (red.) J. Cząstka-Kłapyta, J. Stęszewski, 2010
Łemkowie - wczraj, dziś, jutro..., (red.) J. Starzyński, B. Tarasiewicz, 2011
Papers by Tomasz Kosiek
Etnografia Polska, 2023
Some students of anthropology must be familiar with passages from Bronisław Malinowski’s work (19... more Some students of anthropology must be familiar with passages from Bronisław Malinowski’s work (1981), in which, based on his personal field experience gained in the Trobriand Islands, he formulated guidelines and postulates defining a new type of research method in social anthropology. One of the most important aspects of Malinowski’s methodological manifesto was drawing attention to the fact that the language of the studied community is a necessary tool. Malinowski strongly emphasised that ethnographers cannot explore the culture of the studied communities, and especially their “spirit”, without knowing the language of the local people. Thus, the ability to speak the respondents’ language, in addition to long-term research, became a rubric for ethnographic studies. In this rticle, the starting point for the reflection on ethnographic presence in the field is the language and the ethnographer’s level of linguistic (in)competence. Using my own research experience as an example, I show that the language of locals spoken by ethnographers is not only a tool for communication with fieldwork partners, but also that the very use of this language and the level of its competence or the use of its specific variants can become, if ethnographic reflexivity is maintained, the subject of observation and reflection, revealing selected aspects of the explored community and its culture.
Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego Prace Etnograficzne, 2022
After the transformation period in Central and Eastern Europe at the turn of the 1990s, history, ... more After the transformation period in Central and Eastern Europe at the turn of the 1990s, history, memory and identity became essential elements for the politics of the countries in this region. As noted by Robert Traba (2012: 27), one reason for this was that after the Second World War in this part of Europe we had to deal with a programmed system of forgetfulness, silence and repression. After the socio-political transformations in the countries known as people's democracies that used to form the Eastern Bloc, there was an eruption of memories, or, as Tatiana Zhurzhenko put it (2011: 67), memories in their different aspects were unfrozen...
LUD, 2020
National indifference is a concept that has been making an increasingly stronger presence on the ... more National indifference is a concept that has been making an increasingly stronger presence on the pages of studies addressing the history of nationalisms in Central and Eastern Europe of the 19th and the first half of the 20th century. In these works this concept is mentioned when analysing the status of various communities, which for a long time showed a clearly indifferent attitude to the national programmes and identities proposed to them. Researchers exploring the problems of national
indifference focus mainly on the history of groups living in the borderland areas of Central and Eastern Europe. Looking into their studies, one can get the impression
that this phenomenon could only be spotted in the times when nation-states were in the process of formation. In the presented article I argue that the forementioned concept can also be useful when analysing contemporary studies on ethnicity and national identity. One example of a community in which phenomena fitting into national indifference can be spotted is the Slavic-speaking community of the Maramures region in Romania. As shown in the article, this community, or at least a discernible part of it, despite the changing circumstances and emerging competitive
national and ethnic ideas, has found space to remain ambivalent towards them, even at the beginning of the 21st century in an era of well-established nation-states.
Rocznik Instytutu Europy Środkowo-Wschodniej, 2020
Minority ethno-business in Romania. The case study of the Slavic-speaking community of the Maramu... more Minority ethno-business in Romania. The case study of the Slavic-speaking community of the Maramures region Abstract: The author addresses the issue of ethno-business, which has been largely unresearched to date. In the approach proposed by the author, ethno-business is understood as a wide range of practices and behaviours related to the deliberate use of existing regulations going beyond the intentions of legislators that guarantee cultural and political privileges for national and ethnic minorities. Various activists and leaders gathered around ethnic organizations and co-creators of the discussed phenomenon most often pursue their private material or political interests. However, ethno-business is closely linked to the established Romanian legislation on national minorities. Thus, the author investigates the roots of this phenomenon, introducing readers to the regulations on minorities in Romania, and points to the social consequences of ethno-business. The analysis of the discussed problem is supplemented and illustrated by examples of specific behaviours observed by the author during his long-term and extensive ethnographic field research carried out on the Romanian-Ukrainian borderland between 2009 and 2010. Although this research project focused on aspects of ethnic and national identity among the Slavic-speaking community of the Maramures region, it also gave an opportunity to spot a number of behaviours that can be interpreted in the context of ethno-business. The ethnographic examples given in the article show how the policies related to the protection of national minorities in Romania can be exploited in various circumstances by different individuals who have relevant knowledge of the rights of national minorities.
Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego, Prace Etnograficzne, , 2018
Polish-Ukrainian Mixed Marriages-Between the Past and the Present. Marginal Notes from the Life i... more Polish-Ukrainian Mixed Marriages-Between the Past and the Present. Marginal Notes from the Life in Biały Bór The author of the article tackles the subject of Polish-Ukrainian mixed marriages in Poland. He shows the changes that have taken place concerning the scope of the marital models utilised within the Ukrainian community. He begins his musings looking at the Polish-Ukrainian borderlands in the 19 th and the beginning of the 20 th centuries. It comes to light that mixed marriages were at that time a common and accepted phenomenon in small, local communities. The end of openness towards mixed marriages was brought by the "Vistula" Operation, as a result of which historic Ukrain-ian and Polish-Ukrainian neighbouring communities from southeastern Poland were destroyed, with the people making them up being resettled in the so-called Recovered Territories. In this new context, Ukrainian communities began to work out new marital models, according to which the aim was to enter into marriages within one's own group. In order to achieve endogamy on the one hand within Ukrainian families, clear pressure began to arise upon the marital choices of the young, on the other hand, the entire community had worked out a series of strategies aimed at helping to achieve the behaviour patterns expected by the Ukrainian group.
UR JOURNAL OF HUMANITIES AND SOCIAL SCIENCES NR 2 ( 3 )/201 7, 2017
In the text drawn up using the ‘oral history’ method, the Author presents selected components of ... more In the text drawn up using the ‘oral history’ method, the Author presents selected components of biographic experiences of persons forcibly resettled during the course of "Operation Vistula" in 1947. The interviewees, born in the areas of the mountains of Bieszczady and the foothills of Przemyśl, corresponding to today's south-eastern Poland,
due to political decisions, were forcibly relocated to the area of present-day Pomerania. Forcibly removed from the local communities, they were moved to Biały Bór and the surrounding area. The author, frequently quoting his interviewees directly, shows selected fragments of experiences of those forcibly relocated. Among the discussed
topics are memories of the trip to the unknown Recovered Territories, as well as the memory of new homes, where the Ukrainian and Lemko people were settled. In the work, the author broadly acquaints the reader with the memory of new neighbours, who, together with those resettled, began to create new local communities in the Recovered Territories.
Wybrane doświadczenia Ziem Zachodnich w świetle narracji biograficznych osób wysiedlonych w akcji " Wisła " w 1947 r. Streszczenie Autor w tekście przygotowanym w oparciu o materiały uzyskane metodą tak zwanej historii mówionej przedstawia wybrane wątki doświadczeń biograficznych osób wysiedlonych w akcji " Wisła" w 1947 r. Jego rozmówcy, urodzeni na obszarach Bieszczadów i Pogórza Przemyskiego, czyli dzisiejszej Polski południowo-wschodniej, wskutek decy-zji politycznych zostali wysiedleni na tereny dzisiejszego Pomorza. Przymusowo wy-rwani z lokalnych społeczności, trafili do Białego Boru i okolicznych miejscowości. Autor, sięgając do bezpośrednich cytatów z wypowiedzi jego rozmówców, prezentuje ułamki wspomnień wysiedlonych. Wśród relacji pojawiają się motywy związane z podróżą w nieznane na Ziemie Zachodnie, jak również pamięć nowych domów, do których osiedlano ludność ukraińską i łemkowską. W tekście autor obszernie przybliża czytelnikowi także utrwalony w pamięci obraz nowych sąsiadów, którzy wraz z wysiedlonymi zaczęli tworzyć nowe wspólnoty lokalne na Ziemiach Zachodnich.
The article focuses on showing the representations of Poles and Jews in bibliographic narratives ... more The article focuses on showing the representations of Poles and Jews in bibliographic narratives of people of Ukrainian origin displaced from areas of the Bieszczady and Pogórze Przemyskie within the Operation Vistula. Using the method of oral history, the author conducted several interviews. In each of them there appeared the “others” from the immediate neighbourhood, which are remembered as the participants of shared fun, family members, or the neighbours, with whom the most important holidays were celebrated. The author does not assess whether the remembered images correspond to contemporary reality, which ultimately, due to the war and ethnic cleansing, ceased to exist. He believes, however, that the strong presence of Poles and Jews in the memories of his interlocutors proves that these “others” were an important fragment of the lost world.
The Romanian Revolution of December 1989, resulting in the fact that Nicolae Ceauşescu, who ruled... more The Romanian Revolution of December 1989, resulting in the fact that Nicolae Ceauşescu, who ruled the country since 1960s was removed from power, initiated a series of political, social and economic changes. Romania as a non-heterogeneous state in terms of ethnicity was forced under the emerging democratic system to develop legal solutions governing relations between the state and the minorities. Developing concepts that would be satisfactory to the State and the Romanian elites as well as the minority circles was a lengthy and very complex process. The path to the emergence of compromise legislation, including in the field of language and education, required many years of work and overcoming mutual prejudices and mistrust. Finally, after over two decades since the revolution, Romanian political elites and the representatives of several national minorities living in Romania created a system that is seen in the eyes of European decision-makers as an example worthy of following. At a closer inspection, it turns out that the adopted legal solutions are not free from defects. An example of this is the phenomenon of an “ethno-business” as well as the fact that so far the Romanian legislation could not clearly define the category of a “national minority”. Undoubtedly, a sign of the fact that Romania as a country and its citizens have coped with their ethnic heritage is the outcome of the last presidential election of December 2014, which, dominated by ethnic Romanians, introduced Klaus Iohannis, who is a representative of the German minority, to the Palace Cotroceni in Bucharest – the seat of the presidents of Romania.
Wild food and fungi use in the countryside has always been an important part of human-nature rela... more Wild food and fungi use in the countryside has always been an important part of human-nature relationships. Due to
social changes in most rural areas of Europe this part of traditional ecological knowledge is shrinking. The aim of our study was to record the use of wild foods and plants among the Ukrainian (Carpatho-Rusyns) minority in the western part of
Romanian Maramureş. We carried out 64 interviews in two villages. Voucher specimens were collected and DNA barcoding
was used to identify most fungi taxa. We recorded the use of 44 taxa of plants altogether (including 8 taxa used only for
herbal teas) and 24 taxa of fungi. On average 7.7 species of plants and 9.7 species of fungi were listed per interview. Edible
fungi are thus an important part of local cuisine and they are eagerly gathered by everyone. The use of a few woodland
bracket fungi is worth pointing out. No signs of degeneration of this knowledge were observed. Wild fruits are less collected
now and wild greens are rarely collected nowadays. This pattern is typical of many places in Central Europe.
This article is a contribution to knowledge of the leaves used to wrap sarma rolls in several vil... more This article is a contribution to knowledge of the leaves used to wrap sarma rolls in several villages inhabited by Ukrainians in northern Romania. We interviewed 28 inhabitants of the villages Lunca la Tisa, Remeți, Bistra, Poienile de sub Munte, Valea Vişelui and Repedea. Most people use cabbage (Brassica oleracea) and grape (Vitis sp.) leaves to wrap sarma. The leaves of the white beet (a variety of Beta vulgaris) are also often used. More rarely horseradish (Armoracia rusticana), red beetroot (a variety of Beta vulgaris) and Japanese knotweed (Reynoutria japonica) leaves are used. The use of the last species is of special interest as this is an alien invasive plant rarely used in Europe and its culinary use in the village of Remeți is be a local innovation.
Chronicle by Tomasz Kosiek
Uploads
Books by Tomasz Kosiek
Problematyka dziedzictwa kulturowego – materialnego i niematerialnego – przeżywa swój l’âge d’or w kulturze światowej. Wzrost zainteresowania tą tematyką obserwujemy przede wszystkim dzięki działaniom podjętym po drugiej wojnie światowej przez UNESCO i szeroko zakrojonemu programowi ochrony światowego dziedzictwa kulturowego i naturalnego rozpoczętemu w 1950 roku. Szczególnie znaczenie dla działań związanych z tą dziedziną miało uchwalenie w 1972 roku konwencji o ochronie materialnego dziedzictwa kulturowego, nakazującej szczególną dbałość o zabytki kultury materialnej . Zainteresowanie tym zagadnieniem pogłębiło, ale i rozszerzyło perspektywę dokumentacji, opisu i interpretacji dziedzictwa, które zyskało również wówczas rangę międzynarodową – na terenie poszczególnych krajów świata stało się przedmiotem analizy i oceny ekspertów zewnętrznych i wewnętrznych, którym przysługują specjalne prawa. Pojęcie dziedzictwa kulturowego znacznie zwiększyło swój zakres w 2003 roku, kiedy to UNESCO zakończyło teoretyczne prace nad uchwałą dotyczącą dziedzictwa niematerialnego i związaną z nią Listą Arcydzieł Ustnego i Niematerialnego Dziedzictwa Ludzkości. Tym samym UNESCO zaleciło przede wszystkim szczególną dbałość o zanikające tradycyjne wierzenia, zwyczaje, obrzędy i umiejętność wykonywania starych profesji. Owe instytucjonalne realizacje stały się z kolei dla licznych badaczy kultury inspiracją do rewizji kwestii niematerialnego dziedzictwa kulturowego, ale i – na zasadzie reakcji zwrotnej – materialnego, które zyskało ,,nowe życie”. Składające się na nie obiekty przestały być traktowane jako materialny skansen; zaczęto wskazywać, że zabytki kultury materialnej funkcjonują w szerszym kontekście wierzeń zbiorowych, lokalnych, a nierzadko i polityczno-narodowych, bez znajomości których stają się jedynie pięknie odrestaurowaną i nierzadko nieżywą materią figurującą na liście UNESCO.
Działania te spowodowały, że w ostatnich latach problematyka dziedzictwa kulturowego zaczęła także przeżywać swój renesans w wielu regionach świata, w tym w Europie – zarówno w jej zachodniej, jak i we wschodniej części. Idea regionalizmu, przechodząca różne przeobrażenia od XIX wieku, zyskała również w kulturze współczesnej nowy wymiar. Dostrzeżono, że kultury lokalne i regionalne rządzą się swoistymi regułami, tworzą również złożony splot symboli, sieci wzorców i znaczeń. Społeczności żyjące w mikro-światach mogą również konstruować swoje wyobrażenia związane z najbliższą przestrzenią w odmienny sposób niż społeczności większościowe. Znaczenia z nimi związane nabierają dla nich specyficznej wartości, nadającej z kolei sens lokalnie prowadzonym działaniom, odbywającym się zarówno na poziomie instytucjonalnych, jak i indywidualnych praktyk animacyjnych. Idea nowego regionalizmu spowodowała, że w przestrzeni publicznej pojawiło się dziedzictwo znajdujące się dotychczas często poza głównym nurtem, czyli to, które należy do niewielkich grup będących nosicielami ważnych dla siebie praktyk, kultywujących mało znane tradycje, ważne z perspektywy ,,małego centrum świata” , w którym żyją. Badania naukowe zwróciły również uwagę na pogranicza, dowodząc, że nowe czasy wymagają innego ujęcia kwestii ich dziedzictwa. Pojawiły się również próby nowego spojrzenia na dotychczasowe podziały regionalne, akcentujące inny wymiar pograniczy. Nowe limes likwidują m.in. funkcjonujące w wyobrażeniach kulturowych Europejczyków kategorie Wschodu i Zachodu, są otwarte, płynne, podkreślają współistnienie różnych kultur, etnosów, wyznań, a w związku z tym pokazują różny wymiar i jakość dziedzictwa, m.in. latinitas i cyrylianitas, dziedzictwa kultury żydowskiej i muzułmańskiej, kultur Orientu, a zwłaszcza kanonicznego i niekanonicznego islamu, który przenikał na tereny Europy od wieków. Współczesne trendy naukowe położyły również nacisk na pamięć kulturową – pokazały, że dziedzictwo w wielu społecznościach lokalnych i regionalnych nie musi funkcjonować tylko w świecie realnym, że może też być przedmiotem pamięci zbiorowej lub indywidualnej. Zwrócono zatem uwagę, że dziedzictwo regionalne może łączyć się z pamięcią odzyskiwaną, wydobywaną lub na nowo odczytywaną w wyniku indywidualnych, zbiorowych, instytucjonalnych czy naukowych interpretacji . Może się ona ujawniać m.in. poprzez teksty kultury – wierzenia, rytuały, obrzędy, przedmioty świata materialnego, będąc zgodnie z myślą Jana Assmanna, nośnikiem i reprezentacją symbolicznych dla danej zbiorowości znaczeń . Takie działanie nieuchronnie wiąże się z przypominaniem owych znaczeń lub też konstruowaniem ich na nowo.
W ramach dziedzictwa kulturowego Europy interesuje nas sytuacja dziedzictwa regionalnego, zarówno wpisanego, jak i niewpisanego na listy UNESCO, Dostrzegamy, że w społecznościach regionalnych wiele się dzieje – tworzenie kolekcji lokalnych, muzeów prywatnych, nowe projekty finansowane ze środków zewnętrznych pobudzają i ukazują nowe oblicza tego dziedzictwa. Idzie więc o dziedzictwo mniejszości – eksponowane coraz silniej, czasem usilnie komercjalizowane, ale też wydobywane, odkrywane w ramach pamięci owych mniejszości, perspektywy ich i naszej. W tej monografii interesuje nas również to dziedzictwo, które wymyka się dostępnym metodom eksplikacji. Należy do różnych dyskursów, pełne jest stereotypów, funkcjonuje w pamięci zbiorowej i przejawia się pod postacią śladów materialnych i niematerialnych – nierzadko w postaci ruin, zniszczeń, drobnych śladów, napisów na murze czy słów i gestów wypowiadanych oraz odgrywanych podczas zbiorowych rytuałów. Budzi ono często uczucie rozdarcia, ponieważ jest bolesne, wywołuje emocje i reakcje wstydu, upokorzenia, goryczy i rozdrażnienia. Często powoduje także kłopotliwy śmiech i ironię. Pokazuje, jacy byliśmy, jak wyglądały nasze relacje z innymi, w tym nasze poróżnienie z nimi. Uświadamia, jaki świat wyobrażeń leży w pozostałościach, ale i wciąż nowotworzonych tekstach kultury należących do tego dziedzictwa.
Monografia Dziedzictwo kulturowe w regionach europejskich – odkrywanie, ochrona i (re)interpretacja stanowi pierwszy tom nowej serii wydawniczej pt. ,,Dziedzictwo i pamięć kulturowa” ukazującej się w Wydawnictwie Uniwersytetu Jagiellońskiego. Jest ona zbiorem artykułów o różnorodnej tematyce związanych z europejskim dziedzictwem regionalnym. Powstała ona jako wynik współpracy polskich naukowców z różnych ośrodków naukowych, muzealników, regionalistów oraz praktyków z instytucji kultury, którzy zaprezentowali własne ujęcia dotyczące związków, jakie łączą dziedzictwo międzynarodowe, narodowe i regionalne. W monografii interesowało nas napięcie między tym, co globalne, a tym, co regionalne, prowincjonalne i lokalne. Najważniejsze pytania, jakie stawiają sobie redaktorzy i autorzy monografii, brzmi: Jak społeczności międzynarodowe, narodowe, regionalne i lokalne konstruują swoje dziedzictwo kulturowe? Do jakich treści odwołują się w pamięci zbiorowej w konstrukcjach czy strategiach budowania wizerunku tego dziedzictwa? W jakie relacje wchodzi dziedzictwo i pamięć kulturowa z nim związana? Przyświeca nam myśl, aby zamieszczone tu teksty analizowały dziedzictwo społeczności regionalnych i lokalnych od wewnątrz, ukazując głębokie relacje, powodujące, że regionalne dziedzictwo daje społecznościom tu żyjącym poczucie odrębności, ale i wyjątkowości. Nie jest nam obce również tworzenie nowych źródeł dotyczących tego obszaru wiedzy. Z tego powodu w swoich tekstach Autorzy artykułów tropią zjawiska, które dla społeczności regionalnej są wartością, stanowią symbole nie zawsze przekładalne na języki, symbole i znaczenia zewnętrzne czy możliwe do uchwycenia z punktu widzenia społeczności międzynarodowych. Interesują nas zatem różne aspekty, które budują dawną i współczesną tożsamość oraz nadają znaczenia w społecznościach regionalnych, pojmowanych zarówno jako całe społeczności regionu, jak i żyjące tu mniejszości etniczne czy religijne. Śledzimy także tworzenie i funkcjonowanie znaczeń w praktykach społecznych – w małych społecznościach regionalnych i lokalnych budowane wokół obiektów sfery materialnej czy duchowej: świątyń, sakralnych artefaktów, pomników kultury, ruin miast, wierzeń, obrzędów, rytuałów, języka, starych ksiąg czy zbiorów instytucji kultury. W naukowych analizach chodzi o wydobycie wiedzy i praktyk lokalnych składających się na dziedzictwo i pamięć kulturową określonych społeczności, jak również o to, co umyka niejednokrotnie ekspertom zewnętrznym, ponieważ jest tworzone przez małe społeczności, często żyjące na rubieżach. Jeśli idzie o te ostatnie, interesuje nas przede wszystkim, jak konstruują one swój potencjał kulturowy w globalnym świecie.
i problemów społecznych. Tylko one dostarczają interesujących tematów do badań. Chęć zajęcia się zmianami
w muzealnictwie, zwłaszcza podkarpackim, wynika właśnie ze świadomości procesów zachodzących w tym obszarze,
podważających stereotypowe postrzeganie instytucji muzealnych jako obszarów wyłączonych z życia
codziennego, będących materializacją wież z kości słoniowej. Przyglądając się uważnie ostatnim kilkunastu latom
w historii Polski można wskazać wiele elementów które wpływają na życie codzienne mieszkańców regionu
oraz na instytucje funkcjonujące na jego obszarze. Sama reforma administracyjna przeprowadzona w 1999 r.
przeobraziła dotychczasowe układy zależności między mieszkańcami województw: tarnobrzeskiego, tarnowskiego,
rzeszowskiego, przemyskiego i krośnieńskiego. Na bazie ich obszarów powstało jedno województwo:
podkarpackie, zaś w jego ramach 21 powiatów. Po przemianach ustrojowych 1989 r. i pojawieniu się możliwości
zakładania muzeów prywatnych, reforma administracyjna wprowadziła największą modyfikację w funkcjonowaniu
wielu muzeów, przenosząc je pod kontrolę jednostek samorządu terytorialnego.
Z perspektywy projektu interesuje nas kolejna chronologicznie „wielka” zmiana, wynikająca z przystąpienia
Polski do Unii Europejskiej w 2004 r. W związku z nią pojawiają się pytania: jak prawodawstwo unijne, zwiększona
mobilność wynikająca z przystąpienia do strefy Schengen i możliwość korzystania z nowych źródeł finansowania
wpływa na lokalne instytucji kultury. Są one tym ciekawsze, że dotyczą obszaru specyficznego.
Podkarpacie jest określane jako region peryferyjny Polski, która jako względnie nowy kraj UE nie stanowi póki
co jej rdzenia. Z perspektywy badacza warto zatem podjąć się obserwacji przepływów symbolicznych i materialnych
tworzonych w „sercu” Unii, przez centrum kraju na jego peryferia i dokonać analizy ich rezultatów.
Zmiany polityczne w Polsce, Unii Europejskiej oraz samym muzealnictwie światowym (odzwierciedlające
się w postulatach „nowej muzeologii”) sytuują naukowca na progu interesującego pola badawczego, wypełnionego
wielością przenikających się tematów i powiązanych ze sobą wątków. Dodatkowo obiecujący jest fakt,
że na terenie województwa podkarpackiego funkcjonuje ponad 60 muzeów, z których każde gromadzi zbiory
unikatowe i stanowi organizację wyjątkową, co w każdym przypadku stawia badacza przed koniecznością poruszania
się między sztywnym kanonem metodologii ilościowej, a elastycznymi, uwrażliwiającymi, praktykami
badań jakościowych.
Niniejsza publikacja stanowi wynik niemal dwuletnich badań realizowanych w muzeach województwa podkarpackiego
przez zespół badaczy związanych z rzeszowskimi i krakowskimi uczelniami wyższymi. Badanie
było realizowane w ramach projektu „Muzea podkarpackie 2004–2014. Globalizacja i europeizacja a przeobrażenia
lokalnych instytucji kultury”, zrealizowanego ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego
(SZPON 05787/15). Projekt koordynowała Fundacja Rzeszowskiego Ośrodka Archeologicznego, zaś badania
realizował zespół pod kierownictwem Dominika Porczyńskiego, w skład którego (zespołu) wchodzili: Alla Karnaukh-
Brożyna, Tomasz Kosiek oraz Agata Nijander-Dudzińska. Przygotowując zadanie postawiliśmy na interdyscyplinarność,
która pozwoliła wykorzystać wiedzę każdego z członków grupy i spojrzeć na problem z odrębnych
perspektyw. Dyscypliny, które reprezentują członkowie zespołu to muzeologia, socjologia, etnologia
i politologia, dodatkowo, dwóch członków ma za sobą okres pracy w muzeach, co stanowiło niewątpliwą zaletę
przy projektowaniu badania.
Book Chapters by Tomasz Kosiek
Papers by Tomasz Kosiek
indifference focus mainly on the history of groups living in the borderland areas of Central and Eastern Europe. Looking into their studies, one can get the impression
that this phenomenon could only be spotted in the times when nation-states were in the process of formation. In the presented article I argue that the forementioned concept can also be useful when analysing contemporary studies on ethnicity and national identity. One example of a community in which phenomena fitting into national indifference can be spotted is the Slavic-speaking community of the Maramures region in Romania. As shown in the article, this community, or at least a discernible part of it, despite the changing circumstances and emerging competitive
national and ethnic ideas, has found space to remain ambivalent towards them, even at the beginning of the 21st century in an era of well-established nation-states.
due to political decisions, were forcibly relocated to the area of present-day Pomerania. Forcibly removed from the local communities, they were moved to Biały Bór and the surrounding area. The author, frequently quoting his interviewees directly, shows selected fragments of experiences of those forcibly relocated. Among the discussed
topics are memories of the trip to the unknown Recovered Territories, as well as the memory of new homes, where the Ukrainian and Lemko people were settled. In the work, the author broadly acquaints the reader with the memory of new neighbours, who, together with those resettled, began to create new local communities in the Recovered Territories.
Wybrane doświadczenia Ziem Zachodnich w świetle narracji biograficznych osób wysiedlonych w akcji " Wisła " w 1947 r. Streszczenie Autor w tekście przygotowanym w oparciu o materiały uzyskane metodą tak zwanej historii mówionej przedstawia wybrane wątki doświadczeń biograficznych osób wysiedlonych w akcji " Wisła" w 1947 r. Jego rozmówcy, urodzeni na obszarach Bieszczadów i Pogórza Przemyskiego, czyli dzisiejszej Polski południowo-wschodniej, wskutek decy-zji politycznych zostali wysiedleni na tereny dzisiejszego Pomorza. Przymusowo wy-rwani z lokalnych społeczności, trafili do Białego Boru i okolicznych miejscowości. Autor, sięgając do bezpośrednich cytatów z wypowiedzi jego rozmówców, prezentuje ułamki wspomnień wysiedlonych. Wśród relacji pojawiają się motywy związane z podróżą w nieznane na Ziemie Zachodnie, jak również pamięć nowych domów, do których osiedlano ludność ukraińską i łemkowską. W tekście autor obszernie przybliża czytelnikowi także utrwalony w pamięci obraz nowych sąsiadów, którzy wraz z wysiedlonymi zaczęli tworzyć nowe wspólnoty lokalne na Ziemiach Zachodnich.
social changes in most rural areas of Europe this part of traditional ecological knowledge is shrinking. The aim of our study was to record the use of wild foods and plants among the Ukrainian (Carpatho-Rusyns) minority in the western part of
Romanian Maramureş. We carried out 64 interviews in two villages. Voucher specimens were collected and DNA barcoding
was used to identify most fungi taxa. We recorded the use of 44 taxa of plants altogether (including 8 taxa used only for
herbal teas) and 24 taxa of fungi. On average 7.7 species of plants and 9.7 species of fungi were listed per interview. Edible
fungi are thus an important part of local cuisine and they are eagerly gathered by everyone. The use of a few woodland
bracket fungi is worth pointing out. No signs of degeneration of this knowledge were observed. Wild fruits are less collected
now and wild greens are rarely collected nowadays. This pattern is typical of many places in Central Europe.
Chronicle by Tomasz Kosiek
Problematyka dziedzictwa kulturowego – materialnego i niematerialnego – przeżywa swój l’âge d’or w kulturze światowej. Wzrost zainteresowania tą tematyką obserwujemy przede wszystkim dzięki działaniom podjętym po drugiej wojnie światowej przez UNESCO i szeroko zakrojonemu programowi ochrony światowego dziedzictwa kulturowego i naturalnego rozpoczętemu w 1950 roku. Szczególnie znaczenie dla działań związanych z tą dziedziną miało uchwalenie w 1972 roku konwencji o ochronie materialnego dziedzictwa kulturowego, nakazującej szczególną dbałość o zabytki kultury materialnej . Zainteresowanie tym zagadnieniem pogłębiło, ale i rozszerzyło perspektywę dokumentacji, opisu i interpretacji dziedzictwa, które zyskało również wówczas rangę międzynarodową – na terenie poszczególnych krajów świata stało się przedmiotem analizy i oceny ekspertów zewnętrznych i wewnętrznych, którym przysługują specjalne prawa. Pojęcie dziedzictwa kulturowego znacznie zwiększyło swój zakres w 2003 roku, kiedy to UNESCO zakończyło teoretyczne prace nad uchwałą dotyczącą dziedzictwa niematerialnego i związaną z nią Listą Arcydzieł Ustnego i Niematerialnego Dziedzictwa Ludzkości. Tym samym UNESCO zaleciło przede wszystkim szczególną dbałość o zanikające tradycyjne wierzenia, zwyczaje, obrzędy i umiejętność wykonywania starych profesji. Owe instytucjonalne realizacje stały się z kolei dla licznych badaczy kultury inspiracją do rewizji kwestii niematerialnego dziedzictwa kulturowego, ale i – na zasadzie reakcji zwrotnej – materialnego, które zyskało ,,nowe życie”. Składające się na nie obiekty przestały być traktowane jako materialny skansen; zaczęto wskazywać, że zabytki kultury materialnej funkcjonują w szerszym kontekście wierzeń zbiorowych, lokalnych, a nierzadko i polityczno-narodowych, bez znajomości których stają się jedynie pięknie odrestaurowaną i nierzadko nieżywą materią figurującą na liście UNESCO.
Działania te spowodowały, że w ostatnich latach problematyka dziedzictwa kulturowego zaczęła także przeżywać swój renesans w wielu regionach świata, w tym w Europie – zarówno w jej zachodniej, jak i we wschodniej części. Idea regionalizmu, przechodząca różne przeobrażenia od XIX wieku, zyskała również w kulturze współczesnej nowy wymiar. Dostrzeżono, że kultury lokalne i regionalne rządzą się swoistymi regułami, tworzą również złożony splot symboli, sieci wzorców i znaczeń. Społeczności żyjące w mikro-światach mogą również konstruować swoje wyobrażenia związane z najbliższą przestrzenią w odmienny sposób niż społeczności większościowe. Znaczenia z nimi związane nabierają dla nich specyficznej wartości, nadającej z kolei sens lokalnie prowadzonym działaniom, odbywającym się zarówno na poziomie instytucjonalnych, jak i indywidualnych praktyk animacyjnych. Idea nowego regionalizmu spowodowała, że w przestrzeni publicznej pojawiło się dziedzictwo znajdujące się dotychczas często poza głównym nurtem, czyli to, które należy do niewielkich grup będących nosicielami ważnych dla siebie praktyk, kultywujących mało znane tradycje, ważne z perspektywy ,,małego centrum świata” , w którym żyją. Badania naukowe zwróciły również uwagę na pogranicza, dowodząc, że nowe czasy wymagają innego ujęcia kwestii ich dziedzictwa. Pojawiły się również próby nowego spojrzenia na dotychczasowe podziały regionalne, akcentujące inny wymiar pograniczy. Nowe limes likwidują m.in. funkcjonujące w wyobrażeniach kulturowych Europejczyków kategorie Wschodu i Zachodu, są otwarte, płynne, podkreślają współistnienie różnych kultur, etnosów, wyznań, a w związku z tym pokazują różny wymiar i jakość dziedzictwa, m.in. latinitas i cyrylianitas, dziedzictwa kultury żydowskiej i muzułmańskiej, kultur Orientu, a zwłaszcza kanonicznego i niekanonicznego islamu, który przenikał na tereny Europy od wieków. Współczesne trendy naukowe położyły również nacisk na pamięć kulturową – pokazały, że dziedzictwo w wielu społecznościach lokalnych i regionalnych nie musi funkcjonować tylko w świecie realnym, że może też być przedmiotem pamięci zbiorowej lub indywidualnej. Zwrócono zatem uwagę, że dziedzictwo regionalne może łączyć się z pamięcią odzyskiwaną, wydobywaną lub na nowo odczytywaną w wyniku indywidualnych, zbiorowych, instytucjonalnych czy naukowych interpretacji . Może się ona ujawniać m.in. poprzez teksty kultury – wierzenia, rytuały, obrzędy, przedmioty świata materialnego, będąc zgodnie z myślą Jana Assmanna, nośnikiem i reprezentacją symbolicznych dla danej zbiorowości znaczeń . Takie działanie nieuchronnie wiąże się z przypominaniem owych znaczeń lub też konstruowaniem ich na nowo.
W ramach dziedzictwa kulturowego Europy interesuje nas sytuacja dziedzictwa regionalnego, zarówno wpisanego, jak i niewpisanego na listy UNESCO, Dostrzegamy, że w społecznościach regionalnych wiele się dzieje – tworzenie kolekcji lokalnych, muzeów prywatnych, nowe projekty finansowane ze środków zewnętrznych pobudzają i ukazują nowe oblicza tego dziedzictwa. Idzie więc o dziedzictwo mniejszości – eksponowane coraz silniej, czasem usilnie komercjalizowane, ale też wydobywane, odkrywane w ramach pamięci owych mniejszości, perspektywy ich i naszej. W tej monografii interesuje nas również to dziedzictwo, które wymyka się dostępnym metodom eksplikacji. Należy do różnych dyskursów, pełne jest stereotypów, funkcjonuje w pamięci zbiorowej i przejawia się pod postacią śladów materialnych i niematerialnych – nierzadko w postaci ruin, zniszczeń, drobnych śladów, napisów na murze czy słów i gestów wypowiadanych oraz odgrywanych podczas zbiorowych rytuałów. Budzi ono często uczucie rozdarcia, ponieważ jest bolesne, wywołuje emocje i reakcje wstydu, upokorzenia, goryczy i rozdrażnienia. Często powoduje także kłopotliwy śmiech i ironię. Pokazuje, jacy byliśmy, jak wyglądały nasze relacje z innymi, w tym nasze poróżnienie z nimi. Uświadamia, jaki świat wyobrażeń leży w pozostałościach, ale i wciąż nowotworzonych tekstach kultury należących do tego dziedzictwa.
Monografia Dziedzictwo kulturowe w regionach europejskich – odkrywanie, ochrona i (re)interpretacja stanowi pierwszy tom nowej serii wydawniczej pt. ,,Dziedzictwo i pamięć kulturowa” ukazującej się w Wydawnictwie Uniwersytetu Jagiellońskiego. Jest ona zbiorem artykułów o różnorodnej tematyce związanych z europejskim dziedzictwem regionalnym. Powstała ona jako wynik współpracy polskich naukowców z różnych ośrodków naukowych, muzealników, regionalistów oraz praktyków z instytucji kultury, którzy zaprezentowali własne ujęcia dotyczące związków, jakie łączą dziedzictwo międzynarodowe, narodowe i regionalne. W monografii interesowało nas napięcie między tym, co globalne, a tym, co regionalne, prowincjonalne i lokalne. Najważniejsze pytania, jakie stawiają sobie redaktorzy i autorzy monografii, brzmi: Jak społeczności międzynarodowe, narodowe, regionalne i lokalne konstruują swoje dziedzictwo kulturowe? Do jakich treści odwołują się w pamięci zbiorowej w konstrukcjach czy strategiach budowania wizerunku tego dziedzictwa? W jakie relacje wchodzi dziedzictwo i pamięć kulturowa z nim związana? Przyświeca nam myśl, aby zamieszczone tu teksty analizowały dziedzictwo społeczności regionalnych i lokalnych od wewnątrz, ukazując głębokie relacje, powodujące, że regionalne dziedzictwo daje społecznościom tu żyjącym poczucie odrębności, ale i wyjątkowości. Nie jest nam obce również tworzenie nowych źródeł dotyczących tego obszaru wiedzy. Z tego powodu w swoich tekstach Autorzy artykułów tropią zjawiska, które dla społeczności regionalnej są wartością, stanowią symbole nie zawsze przekładalne na języki, symbole i znaczenia zewnętrzne czy możliwe do uchwycenia z punktu widzenia społeczności międzynarodowych. Interesują nas zatem różne aspekty, które budują dawną i współczesną tożsamość oraz nadają znaczenia w społecznościach regionalnych, pojmowanych zarówno jako całe społeczności regionu, jak i żyjące tu mniejszości etniczne czy religijne. Śledzimy także tworzenie i funkcjonowanie znaczeń w praktykach społecznych – w małych społecznościach regionalnych i lokalnych budowane wokół obiektów sfery materialnej czy duchowej: świątyń, sakralnych artefaktów, pomników kultury, ruin miast, wierzeń, obrzędów, rytuałów, języka, starych ksiąg czy zbiorów instytucji kultury. W naukowych analizach chodzi o wydobycie wiedzy i praktyk lokalnych składających się na dziedzictwo i pamięć kulturową określonych społeczności, jak również o to, co umyka niejednokrotnie ekspertom zewnętrznym, ponieważ jest tworzone przez małe społeczności, często żyjące na rubieżach. Jeśli idzie o te ostatnie, interesuje nas przede wszystkim, jak konstruują one swój potencjał kulturowy w globalnym świecie.
i problemów społecznych. Tylko one dostarczają interesujących tematów do badań. Chęć zajęcia się zmianami
w muzealnictwie, zwłaszcza podkarpackim, wynika właśnie ze świadomości procesów zachodzących w tym obszarze,
podważających stereotypowe postrzeganie instytucji muzealnych jako obszarów wyłączonych z życia
codziennego, będących materializacją wież z kości słoniowej. Przyglądając się uważnie ostatnim kilkunastu latom
w historii Polski można wskazać wiele elementów które wpływają na życie codzienne mieszkańców regionu
oraz na instytucje funkcjonujące na jego obszarze. Sama reforma administracyjna przeprowadzona w 1999 r.
przeobraziła dotychczasowe układy zależności między mieszkańcami województw: tarnobrzeskiego, tarnowskiego,
rzeszowskiego, przemyskiego i krośnieńskiego. Na bazie ich obszarów powstało jedno województwo:
podkarpackie, zaś w jego ramach 21 powiatów. Po przemianach ustrojowych 1989 r. i pojawieniu się możliwości
zakładania muzeów prywatnych, reforma administracyjna wprowadziła największą modyfikację w funkcjonowaniu
wielu muzeów, przenosząc je pod kontrolę jednostek samorządu terytorialnego.
Z perspektywy projektu interesuje nas kolejna chronologicznie „wielka” zmiana, wynikająca z przystąpienia
Polski do Unii Europejskiej w 2004 r. W związku z nią pojawiają się pytania: jak prawodawstwo unijne, zwiększona
mobilność wynikająca z przystąpienia do strefy Schengen i możliwość korzystania z nowych źródeł finansowania
wpływa na lokalne instytucji kultury. Są one tym ciekawsze, że dotyczą obszaru specyficznego.
Podkarpacie jest określane jako region peryferyjny Polski, która jako względnie nowy kraj UE nie stanowi póki
co jej rdzenia. Z perspektywy badacza warto zatem podjąć się obserwacji przepływów symbolicznych i materialnych
tworzonych w „sercu” Unii, przez centrum kraju na jego peryferia i dokonać analizy ich rezultatów.
Zmiany polityczne w Polsce, Unii Europejskiej oraz samym muzealnictwie światowym (odzwierciedlające
się w postulatach „nowej muzeologii”) sytuują naukowca na progu interesującego pola badawczego, wypełnionego
wielością przenikających się tematów i powiązanych ze sobą wątków. Dodatkowo obiecujący jest fakt,
że na terenie województwa podkarpackiego funkcjonuje ponad 60 muzeów, z których każde gromadzi zbiory
unikatowe i stanowi organizację wyjątkową, co w każdym przypadku stawia badacza przed koniecznością poruszania
się między sztywnym kanonem metodologii ilościowej, a elastycznymi, uwrażliwiającymi, praktykami
badań jakościowych.
Niniejsza publikacja stanowi wynik niemal dwuletnich badań realizowanych w muzeach województwa podkarpackiego
przez zespół badaczy związanych z rzeszowskimi i krakowskimi uczelniami wyższymi. Badanie
było realizowane w ramach projektu „Muzea podkarpackie 2004–2014. Globalizacja i europeizacja a przeobrażenia
lokalnych instytucji kultury”, zrealizowanego ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego
(SZPON 05787/15). Projekt koordynowała Fundacja Rzeszowskiego Ośrodka Archeologicznego, zaś badania
realizował zespół pod kierownictwem Dominika Porczyńskiego, w skład którego (zespołu) wchodzili: Alla Karnaukh-
Brożyna, Tomasz Kosiek oraz Agata Nijander-Dudzińska. Przygotowując zadanie postawiliśmy na interdyscyplinarność,
która pozwoliła wykorzystać wiedzę każdego z członków grupy i spojrzeć na problem z odrębnych
perspektyw. Dyscypliny, które reprezentują członkowie zespołu to muzeologia, socjologia, etnologia
i politologia, dodatkowo, dwóch członków ma za sobą okres pracy w muzeach, co stanowiło niewątpliwą zaletę
przy projektowaniu badania.
indifference focus mainly on the history of groups living in the borderland areas of Central and Eastern Europe. Looking into their studies, one can get the impression
that this phenomenon could only be spotted in the times when nation-states were in the process of formation. In the presented article I argue that the forementioned concept can also be useful when analysing contemporary studies on ethnicity and national identity. One example of a community in which phenomena fitting into national indifference can be spotted is the Slavic-speaking community of the Maramures region in Romania. As shown in the article, this community, or at least a discernible part of it, despite the changing circumstances and emerging competitive
national and ethnic ideas, has found space to remain ambivalent towards them, even at the beginning of the 21st century in an era of well-established nation-states.
due to political decisions, were forcibly relocated to the area of present-day Pomerania. Forcibly removed from the local communities, they were moved to Biały Bór and the surrounding area. The author, frequently quoting his interviewees directly, shows selected fragments of experiences of those forcibly relocated. Among the discussed
topics are memories of the trip to the unknown Recovered Territories, as well as the memory of new homes, where the Ukrainian and Lemko people were settled. In the work, the author broadly acquaints the reader with the memory of new neighbours, who, together with those resettled, began to create new local communities in the Recovered Territories.
Wybrane doświadczenia Ziem Zachodnich w świetle narracji biograficznych osób wysiedlonych w akcji " Wisła " w 1947 r. Streszczenie Autor w tekście przygotowanym w oparciu o materiały uzyskane metodą tak zwanej historii mówionej przedstawia wybrane wątki doświadczeń biograficznych osób wysiedlonych w akcji " Wisła" w 1947 r. Jego rozmówcy, urodzeni na obszarach Bieszczadów i Pogórza Przemyskiego, czyli dzisiejszej Polski południowo-wschodniej, wskutek decy-zji politycznych zostali wysiedleni na tereny dzisiejszego Pomorza. Przymusowo wy-rwani z lokalnych społeczności, trafili do Białego Boru i okolicznych miejscowości. Autor, sięgając do bezpośrednich cytatów z wypowiedzi jego rozmówców, prezentuje ułamki wspomnień wysiedlonych. Wśród relacji pojawiają się motywy związane z podróżą w nieznane na Ziemie Zachodnie, jak również pamięć nowych domów, do których osiedlano ludność ukraińską i łemkowską. W tekście autor obszernie przybliża czytelnikowi także utrwalony w pamięci obraz nowych sąsiadów, którzy wraz z wysiedlonymi zaczęli tworzyć nowe wspólnoty lokalne na Ziemiach Zachodnich.
social changes in most rural areas of Europe this part of traditional ecological knowledge is shrinking. The aim of our study was to record the use of wild foods and plants among the Ukrainian (Carpatho-Rusyns) minority in the western part of
Romanian Maramureş. We carried out 64 interviews in two villages. Voucher specimens were collected and DNA barcoding
was used to identify most fungi taxa. We recorded the use of 44 taxa of plants altogether (including 8 taxa used only for
herbal teas) and 24 taxa of fungi. On average 7.7 species of plants and 9.7 species of fungi were listed per interview. Edible
fungi are thus an important part of local cuisine and they are eagerly gathered by everyone. The use of a few woodland
bracket fungi is worth pointing out. No signs of degeneration of this knowledge were observed. Wild fruits are less collected
now and wild greens are rarely collected nowadays. This pattern is typical of many places in Central Europe.