Gákti
Gákti (suomagillii: lapintakki d. lapinpuku d. saamelaispuku; dárogillii: kofte) lea sápmelaččaid čeardabivttas, mii lea seilon sámiid geavahusas botkekeahttá dálá áigái. Sámegákti lea sápmelaččaid álbmotlaš dovdomearkkain oinnoleamos ja danin dehálaš oassi sámiid kultuvra. Gávtti bokte johtá olu kultuvrralaš ja servotlaš diehtu, ovdamearka dihte gákti sáhttá muitalit geavaheaddji soga, gili dahje guovllu, gos son lea eret.
Dievddu ja nissona gávttit leat iešguđetláganat, muhto mánát geavahit seammalágan gávttiid go rávisolbmot. Gávttit hábmejit iežaset gáktemállejoavkkuid. Lea váttis diehtit galle gáktemálle gávdnojit Norgga ja Ruoŧa bealde. Mállet rivdet guovlluid mielde ja muhtumin juobe sogaid mielde nu, ahte ii leat álki diehtit mo iešguhtenai málle meroštallo. Gávttiid sáhttá juohkit giellajoavkkuid mielde Suomas leat davvisápmelaččaid anus golbma gávtti: Eanodaga gákti, Ohcejoga gákti, Vuohču/Soađegili gákti. Nuortalaččaid lea anus nuortalašgákti ja anáraččaid anárašgákti. Juohke gáktemálles gávdnojit vel variašuvnnat omd. geasse- dahje liidnegákti. Duojárat leat maiddái rekonstrueregoahtán ng. boares gáktemálliid ođđaáigásažžan.
Geavaheapmi
[rievdat | rievdat wikiteavsttain]Ovdalašáigge olbmot duddjojedje biktasiid dárbbu mielde. Sámegákti lei sihke bargo- ja čikŋabivttas, iige earálágan gárvvuide lean dárbu. Nuppi máilmmisoađi dagahan materiálavátnivuohta ja biktasiidda ásahuvvon ođđa gáibádusat dagahedje dan, ahte sámit gárvodišgohte ain eanet váldokultuvrra mielde. Ná gákti bázii vehážiid ávvudanbottuid čiŋadanbivttasin. Dán áigge gákti leage geavahusas dábálepmosit ávvudemiin ja dehálaš dilálašvuođain ee. Sámenuoraid dáiddadáhpáhusain. Gávtti symbolalaš árvu ja čearddalaš identitehta ovdanbuktin lea lassánan danin go dat lea báhcán beaivválaš anus. Dálá áigge árbevirolaš biktasat maiddái ovttastahttojuvvojit ođđaáigásaš gárvodanvuohkái.
Materiálat
[rievdat | rievdat wikiteavsttain]Gávtti materiálaid geavaheapmái lea álo váikkuhan dat mii goasge lea leamašan fidnemis. Báikkálaš luonddumateriálaid lassin sámit ožžo gávppašeami bokte atnui divrasutge materiálaid, dego silkki, láđđi, silbba ja eará metállaid, bearraliid ja hearvabáttiid. Go válljenvárri lassánii, de materiálan válljejuvvui gákkis mii lea duojára miela miel. Dán áigge gávtti gorrot ee. čuoččasameahtas, mikrofibergággásiin ja juoba dahkunáhkis.
Historjá
[rievdat | rievdat wikiteavsttain]Sámiid gárvvut leat máinnašuvvon vuosttas geardde Tacitusa čállán Germania-girjjis jagi 98 mKr. Dutkit árvalit, ahte dálágávtti vuođđominstarat bohtet dorkka ja beaska málles. Beaskaminsttar lea váikkuhan sihke dievdo- ja nissongávtti mállii, ja almmáiolbmogávtti árvalit sajáiduvvan dakkárin go mii dan dovdat juo 1700-logus. Nissonolbmuid gávttis leat eambbo lonen Skandinávia čuvlla hámi, go dievdduid málles. Buot eanemusat gárvvus lea rievdan gahpira hápmi. Vuosttas gávttit ledje gorrojuvvon náhkis, ja maŋimustá 1300-logus álge sámit dievasmahttit ieš buvttaduvvon materiálaid maiddái eará bivttasmateriálaiguin. Gávtti vuođđu, náhkki, meroštallá maiddái gávtti diŋgga vadjama. Álggos oastogálvvut geavahuvvojedje dušše fiidnámus gárvvuide. 1800-logu báhpa Jacob Fellmana dieđu mielde Ohcejoga sámiin lei dálvet anus beaska ja gákkesgákti.
1900-logus lei mihtilmas, ahte sámegávttiin oidnogohte eanet guovlluid gaskasaš erohusat ja gáktemállet ovdánišgohte ain eanet iešguđetláganin. Dutkit eai leat goittot bastán meroštallat, goas sámiid gáktemállet leat sajáiduvvan iežaset otnábeaivválaš hámiide. Čielga ráját guovlluid gaskkas váilo ja buot gáktemállet ožžo ain váikkuhusaid kránnjá álbmogiin.
Geahča maid
[rievdat | rievdat wikiteavsttain]Čujuheamit
[rievdat | rievdat wikiteavsttain]Girjjálašvuohta
[rievdat | rievdat wikiteavsttain]- Hætta, Inga Hermansen 1993. Guovdageaingákti. [Guovdageaidnu [Kautokeino]]: Sámi oahpahusráđđi. ISBN 82-529-1406-3
- Utse, Marie Birgitte, Mathisen, Magnhild, Nilsen, Liv ja Juuso, Jane 2005. Unjárgga gákti. [Guovdageaidnu [Kautokeino]]: Isak Saba guovddáš. ISBN 82-82-997242-0-1
- Eira, Elle Marit 2021. Kárášjot gákti. [Kárášjohka]:Davvi girji. ISBN 978-82-329-0039-8
- Saamelaismuseosäätiö ja Sámi Duodji ry. 2006. Sámi duodji, Saamenkäsityö, Sámi Handicraft. Saarijärvi: Saarijärven Offset ISBN 951-97845-6-X
- Solbakk, Aage 2009. Barfi – Beaska: Sárgosat sámi gárvvuid historjjás 1500-1900. Vaasa: Waasa Graphics Oy. ISBN 978-82-92044-73-5