Okupacija Jugoslavije u Drugom svetskom ratu

Okupaciju Kraljevine Jugoslavije u Drugom svetskom ratu (1941. godine) izvršile su nemačke, italijanske, bugarske i mađarske okupacione snage. U skladu sa politikom Sila osovine, Jugoslavija je tada faktički likvidirana kao država.

Okupatori su, suprotno međunarodnom pravu, u centralnim delovima zemlje formirali tri državna protektorata (marionetske države) - Nezavisnu Državu Hrvatsku, Nedićevu Srbiju i Nezavisnu Državu Crnu Goru, u kojima su jugoslovenski narodi zadržali neki vid kvazi-državnosti u novom Hitlerovom poretku, dok su periferni delovi Jugoslavije jednostavno anektirani od strane susednih fašističkih država - Nemačke, Italije, Mađarske, Bugarske i Albanije (koja je i sama bila italijanski protektorat). Srbija se nalazila pod režimom vojne okupacije, plaćala kontribucije i bila vazalni režim bez atributa kvislinške države, za razliku od NDH koja je bila "međunarodno" priznata (od sila Osovine) i imala punu nemačku podršku.^[1]

Podstičući sukobe naroda Jugoslavije, okupatori su nastojali da olakšaju svoju vladavinu u razbijenoj i podeljenoj Jugoslaviji, pošteđujući svoje snage.^[1]

Međunarodna zajednica (Lige naroda) nije priznala okupaciju i podelu Jugoslavije i tretirala je Jugoslovensku vladu u izgnanstvu kao jedinog legitimnog predstavnika Jugoslavije. Posle poraza Sila osovine i oslobođenja zemlje, Jugoslavija je i faktički obnovljena u svojim priznatim granicama, a dobila je i delimično teritorijalno proširenje na zapadu.

Invazija Jugoslavije

Glavni članci: Vojni puč 27. marta 1941. i Aprilski rat

Operacija 25 (poznata kao aprilski rat ili travanjski rat) je kodni naziv za invaziju Jugoslavije koju su za vrijeme Drugog svjetskog rata u aprilu 1941. izvele Sile Osovine. Kao povod za invaziju je poslužio vojni puč kojim je 27.3. 1941. u Beogradu srušena pro-osovinska vlada Cvetković-Maček i zamijenjena vladom probritanskih oficira na čelu s generalom Dušanom Simovićem. Njemačke snage su, brzo modificiravši planove načinjene za Operaciju Marita, 6.4. započele napad i koristeći tehnološku nadmoć, povoljan strateški položaj, kao i doktrinu blitzkriega, lako porazile demoralizirane i dezorganizirane jugoslavenske snage, prisilivši ih 17.4. na kapitulaciju. Dok su kralj i vlada pobjegli u emigraciju, pobjedničke osovinske sile su Jugoslaviju odlučile raskomadati, preuzevši dio njenog teritorija i formiravši satelitske države.

Okupatorska podela Jugoslavije

Protektorati (marionetske države)

Nezavisna Država Hrvatska

Glavni članak: Nezavisna Država Hrvatska

Najveći deo Jugoslavije ušao je u sastav Nezavisne Države Hrvatske (skraćeno NDH), koja je, iako tretirana kao nezavisna država od strane Sila osovine, bila pod okupacijom nemačkih i italijanskih trupa. U okviru Nezavisne Države Hrvatske našao se veći deo teritorije današnje Hrvatske, teritorija Bosne i Hercegovine i područje Srema. Na čelu NDH nalazio se ustaški režim sa Antom Pavelićem kao poglavnikom. NDH je imala sopstvene oružane snage koje su se nazivale hrvatsko domobranstvo, a bila je priznata kao država samo od strane država Sila osovine i Španije. U administrativnom smislu, NDH je bila podeljena na 22 velike župe. Kapitulacijom Italije 1943. godine, NDH anektira i jedan deo jugoslovenskog jadranskog primorja, koji je pre toga anektirala Italija. NDH je postojala do oslobođenja Jugoslavije od okupacije 1945. godine. 1942. i 1943. godine je na području NDH postojala velika oslobođena partizanska teritorija poznata pod nazivom Bihaćka republika. U njoj je, u gradu Bihaću, održano Prvo zasedanje AVNOJ-a, 26. novembra 1942. godine.

Administrativna podela NDH (1941.)
Administrativna podela NDH (1943.)

Nedićeva Srbija

Glavni članci: Nedićeva Srbija i Banat u Drugom svetskom ratu

Prvi zločini okupatora u užičkom kraju. Streljani pa obešeni rodoljubi, Požega 11. maj 1941.

Nemački protektorat (marionetska država) Srbija formiran je na većem delu teritorije kasnije poznate kao Centralna Srbija, istočnom delu Vojvodine (Banat) i severnom delu Kosova (okolina Kosovske Mitrovice). Teritorija Srbije je bila okupirana od strane nemačkih trupa, a postojale su i dve domaće oružane formacije koje su se nazivale Srpska državna straža i Srpski dobrovoljački korpus. Srbijom je kao vrhovna vlast upravljala nemačka Vojna Uprava kojoj su bile podređene marionetske srpske vlade - prvobitno Komesarska vlada na čelu sa Milanom Aćimovićem, a potom Vlada narodnog spasa na čelu sa Milanom Nedićem. U ingerenciju srpske vlade je spadao i Banat, koji je imao autonomiju i u praksi je predstavljao teritoriju sa posebnim statusom kojom je upravljala lokalna nemačka nacionalna manjina. Civilni komesar Banata bio je Jozef Sep Lap. U administrativnom smislu, Srbija je prvobitno bila podeljena na banovine, a potom na 14 okruga, među kojima je bio i Banat (okrug Veliki Bečkerek). Marionetska država Srbija je postojala je sve do oslobođenja ovog dela Jugoslavije 1944. godine. U jugozapadnom delu Nedićeve Srbije je partizanski pokret otpora 1941. godine formirao kratkotrajnu Užičku republiku, koju su likvidirale nemačke i kvislinške trupe. Milan Nedić je na sastanku sa Adolfom Hitlerom 1943. godine predložio proširenje granica Srbije, koje bi, pored Srbije, obuhvatile i Crnu Goru, deo Srema, delove Bosne i Hercegovine i manji deo Hrvatske (videti članak: SveSrbija). Hitler je ovaj predlog odbio.

Srbija i Banat, 1941-1944.
Administrativna podela Srbije, 1941-1944.
Užička republika (1941.)
Predlog Milana Nedića o proširenju granica Srbije

Crna Gora

Crna Gora (1941-1944.)

Glavni članak: Nezavisna Država Crna Gora

Crna Gora je činila protektorat fašističke Italije. Protektorat je bio pod okupacijom italijanskih trupa a obuhvatao je veći deo današnje Crne Gore i zapadni deo Sandžaka koji je u sastavu današnje Srbije. U protektoratu je bio postavljen italijanski guverner, dok je lokalne vlasti predstavljao crnogorski premijer. Prvi premijer protektorata Crne Gore bio je Sekula Drljević. Kapitulacijom Italije 1943. godine, Crnu Goru okupiraju nemačke snage i ona tada od italijanskog postaje nemački protektorat. Protektorat se ukida oslobođenjem ovog dela Jugoslavije krajem 1944. godine.

Anektirane teritorije

Nemačka aneksija

Glavni članak: Nemačke jedinice u Jugoslaviji u Drugom svetskom ratu

Nacistička Nemačka (1941.)

Centralni delovi današnje Slovenije okupirani su od strane nemačkih trupa i direktno priključeni Nemačkom Rajhu, gde su u administrativnom smislu podeljeni između pokrajina Koruške i Štajerske. Za razliku od dela Slovenije koji je okupirala Italija, Slovenci koji su živeli na području pod nemačkom okupacijom bili su u političkom smislu potpuno obespravljeni. Ova teritorija će biti oslobođena okupacije 1945. godine, posle čega ulazi u sastav novoformirane Narodne Republike Slovenije.

Italijanska aneksija

Fašistička Italija je direktno anektirala nekoliko delova Jugoslavije:

1. U zapadnom delu današnje Slovenije formirana je, kao deo fašističke Italije, Ljubljanska pokrajina, sa administrativnim centrom u Ljubljani. Iako je pokrajina tretirana kao integralni deo fašističke Italije, njen status je bio nešto drugačiji nego kod ostalih italijanskih pokrajina, s obzirom da je tretirana kao corpus separatum, a uživala je i određeni stepen samouprave. Za razliku od dela Slovenije pod nemačkom okupacijom, Slovenci u Ljubljanskoj pokrajini su uživali izvesne političke slobode i učestvovali su u lokalnoj vlasti. Italijanski okupatori nisu ukinuli ni većinu slovenačkih kulturnih i obrazovnih institucija od nacionalnog značaja, kao što su Univerzitet u Ljubljani i Akademija nauka i umetnosti. Kapitulacijom Italije 1943. godine, Ljubljansku pokrajinu okupiraju nemačke trupe i ona formalno postaje deo nemačkog upravnog distrikta pod nazivom Operativna zona jadranskog primorja, u sastavu novoformirane Italijanske Socijalne Republike. Za vreme nemačke okupacije u Ljubljanskoj pokrajini su formirane oružane snage koje su se nazivale slovenačko domobranstvo (na slovenačkom: slovensko domobranstvo), na čijem čelu je bio slovenački general Lav Rupnik. Područje Ljubljanske pokrajine oslobođeno je od okupacije 1945. godine, posle čega ulazi u sastav novoformirane Narodne Republike Slovenije.
2. Manji deo Jugoslavije koji je anektirala fašistička Italija priključen je italijanskoj Riječkoj pokrajini. Ovo područje je uključivalo širu okolinu grada Rijeke (koji je pre Drugog svetskog rata bio u sastavu Italije), ostrvo Krk, ostrvo Rab, kao i neka manja susedna ostrva. Kapitulacijom Italije 1943. godine, Riječku pokrajinu okupiraju nemačke trupe i ona formalno postaje deo nemačkog upravnog distrikta pod nazivom Operativna zona jadranskog primorja, u sastavu novoformirane Italijanske Socijalne Republike. Područje je oslobođeno od okupacije 1945. godine.
3. Veći deo jugoslovenskog primorja koji je anektirala fašistička Italija uključen je u sastav italijanskog guvernorata Dalmacije, koji je obuhvatao severne delove Dalmacije, neka jadranska ostrva i Boku Kotorsku. Guvernorat se u administrativnom smislu delio na tri pokrajine: Zadar, Split i Kotor. U jesen 1941. godine, guvernoratu Dalmacije priključena su i ostrva Pag, Brač i Hvar, koja su prvobitno pripala Nezavisnoj Državi Hrvatskoj. Kapitulacijom Italije 1943. godine, veći deo guvernorata Dalmacije postaje deo Nezavisne Države Hrvatske, dok manji deo (Zadar, Lastovo, Boka Kotorska) postaje deo nemačkog upravnog distrikta pod nazivom Operativna zona jadranskog primorja, u sastavu novoformirane Italijanske Socijalne Republike. Područje je oslobođeno od okupacije 1944. godine.

Ljubljanska pokrajina i Riječka pokrajina (1941-1943.)
Guvernorat Dalmacije (1941-1943.)

Mađarska aneksija

Glavni članak: Mađarska okupacija Bačke, Baranje, Prekomurja i Međimurja

Mađarska je okupirala i anektirala severne delove Jugoslavije, uključujući Bačku, Baranju, Međumurje i Prekomurje. Jugoslovenska Bačka je administrativno spojena sa severnim, mađarskim, delom Bačke i na tom području je formirana Bačko-bodroška županija sa administrativnim centrom u Somboru. Baranja je priključena mađarskoj Baranjskoj županiji, dok su Međumurje i Prekomurje priključeni mađarskim županijama Zala i Vaš. Bačka i Baranja su oslobođene okupacije 1944. godine, dok su Međumurje i Prekomurje oslobođeni 1945. godine.

Teritorijalno proširenje Mađarske u Drugom svetskom ratu
Administrativna podela Mađarske (1941-1944.)

Bugarska aneksija

Glavni članak: Bugarska u Drugom svetskom ratu

Bugarska je okupirala i anektirala jugoistočne delove Jugoslavije, uključujući centralnu i istočnu Makedoniju, južno Kosovo i jugoistočne delove teritorije kasnije poznate kao Centralna Srbija. Na okupiranim područjima formirane su skopska i bitoljska pokrajina, koje su obuhvatale i najveći deo okupirane teritorije. Manji okupirani delovi jugoistočne Centralne Srbije priključeni su pokrajinama Sofija i Vraca. Na području okupirane Makedonije su zabeležena i dva pokušaja stvaranja makedonske države. Prvi pokušaj zbio se 1943. godine, kada je na području egejske Makedonije proglašeno Veliko Vojvodstvo Makedonija sa centrom u Kosturu, ali je ono likvidirano od strane nemačkih trupa. Drugi pokušaj se zbio u septembru 1944. godine, kada Sovjetski Savez vrši invaziju na Bugarsku, a bugarske trupe se povlače sa dela jugoslovenske teritorije koji su okupirale, da bi na njihovo mesto došle nemačke okupacione snage. Za vreme nemačke okupacije Makedonije, proglašena je kratkotrajna Nezavisna Država Makedonija sa centrom u Skoplju, koja je funkcionisala sve do oslobođenja u novembru 1944.

Teritorijalno proširenje Bugarske u Drugom svetskom ratu
Administrativna podela Bugarske u Drugom svetskom ratu
Okupacija Makedonije u Drugom svetskom ratu

Albanska aneksija

Glavni članak: Kraljevina Albanija (1939–1944)

Za razliku od delova Jugoslavije koje je anektirala direktno, Italija je jugoslovenska područja u susedstvu svog protektorata Albanije anektirala kao sastavne delove ovog protektorata. Albaniji su tada priključeni zapadni delovi Makedonije, istočni delovi Crne Gore, kao i najveći deo Kosova. Posle kapitulacije Italije 1943. godine, Albaniju okupiraju nemačke trupe, a Nemačka tada tretira Albaniju kao nominalno nezavisnu zemlju. Jugoslovenske teritorije anektirane od strane Albanije oslobođene su 1944. godine.

Teritorijalno proširenje Albanije u Drugom svetskom ratu
Podela Kosova u Drugom svetskom ratu

Ustanak u okupiranoj Jugoslaviji

Glavni članci: Ustanak u Jugoslaviji 1941. i Narodnooslobodilačka borba Jugoslavije

Ustanak u okupiranoj Jugoslaviji podigla je 1941. godine Komunistička partija Jugoslavije protiv osovinske okupacije Jugoslavije.

Narodni Jugoslavije - Srbi, Hrvati, Slovenci, Crnogorci, Makedonci i drugi! ... Vi ste bili pobeđeni u ratu, ali niste pokoreni. Slavne tradicije borbe za pravdu i sobodu vaših dedova ne smeju biti zaboravljene. Sada je vreme da pokažete da ste dostojni potomci svojih predaka. Sada je vreme, sada je kucnuo čas, da se dignete svi ako jedan u boj protiv okupatora i njihovih domaćih slugu, krvnika naših naroda. Ne prezajte ni pred kakvim terorom neprijatelja. Na teror odgovarajte masovnim udarom po najosetljivijim tačkama fašističkih okupatorskih bandita. Uništavajte sve - sve što koristi fašističkim osvajačima. Ne dozvolimo da naše željeznice prevoze ratni materijal i druga sredstva koja služe fašističkim hordama u njihovoj borbi protiv Sovjetskog Saveza. Stvorimo od naše zemlje opsednu tvrđavu za fašističke osvajače.
– Proglas narodima Jugoslavije s pozivom na ustanak iz jula 1941. godine

Na sednici Politbiroa Centralnog komiteta Komunističke partije Jugoslavije, održanoj 4. jula 1941. godine u Beogradu, je donesena odluka o podizanju oružanog ustanka, nakon čega je započeto sa formiranjem partizanskih odreda.

Literatura

Istorijski atlas, Geokarta, Beograd, 1999.
Školski istorijski atlas, Zavod za izdavanje udžbenika SR Srbije, Beograd, 1970.
Povijesni atlas, Učila - Zagreb, Zagreb, 1971.
Denis Šehić - Demir Šehić, Istorijski atlas sveta, Beograd, 2007.
The Times History of Europe, Times Books, London, 2002.
Richard Overy, The Times History of the 20th Century, Times Books, London, 2004.
The Times Atlas svjetske povijesti, Cankarjeva založba, Ljubljana - Zagreb, 1986.
Tim Džuda, Srbi - istorija, mit i razaranje Jugoslavije, Beograd, 2003.
Džon R. Lempi, Jugoslavija kao istorija, Beograd, 2004.
Fransisko Veiga, Balkanska zamka (1804-2001), Beograd, 2003.
Dr Tomislav Bogavac, Nestajanje Srba, Niš, 1994.
Valter Manošek, Holokaust u Srbiji, Beograd, 2007.

Izvori

↑ ^1,0 ^1,1 Branko Petranović: Srpski narod u ustanku

Povezano

Spoljašnje veze

[Petranović-1] 1,0 ^1,1 Branko Petranović: Srpski narod u ustanku

[1]