Narodnooslobodilačka borba Jugoslavije

Narodnooslobodilačka borba (NOB) ili Oslobodilački rat naroda Jugoslavije je bila oružana borba jugoslovenskih naroda, predvođenih Komunističkom partijom Jugoslavije, za oslobođenje od fašističke okupacije tokom Drugog svetskog rata. Obuhvata vremenski period od 7. 1941. do 5. 1945. godine, na celokupnoj teritoriji Jugoslavije. U istoriografiji bivše SFRJ ova borba se još nazivala Narodnooslobodilački rat i socijalistička revolucija.

Narodnooslobodilačka borba Jugoslavije
Segment Drugi svjetski rat u Jugoslaviji
Datum 1941. - 1945. Lokacija okupirana Jugoslavija Ishod pobjeda partizana, oslobođenje od okupacije, socijalna revolucija Teritorijalne promjene pripajanje Istre
Sukobljene strane
Komunistička partija Jugoslavije Narodnooslobodilačka vojska Jugoslavije Slovenačka narodnooslobodilačka armija Narodnoslobodilačka vojska Makedonije Osvobodilna fronta Velika Britanija SSSR (od 1944.) Kraljevina Bugarska (od 1944.)	Treći Reich Kraljevina Italija Kraljevina Mađarska Kraljevina Bugarska NDH Vojna uprava u Srbiji Guvernatorat Crna Gora Albanija Četnici (počeli kao ustanici)
Žrtve i gubici
Ukupni gubici: ~600,000 - ~1,700,000

Narodnooslobodilačka borba Jugoslavije je bila širok antifašistički front borbe protiv okupatora i njegovih saradnika. Jugoslovenski komunisti su bili dobro organizovani i vojnički iskusni (veliki broj kadrova se borio u Španiji). Mnogi borci u partizanskim redovima nisu bili komunisti, ali ih je u programu AVNOJ-a privukao federativni sistem za različite narode u Jugoslaviji, što Malcolm ocenjuje kao "izbalansiraniju zamisao od svega što su druge političke snage nudile u to vrijeme". Isticanjem da je borba opštejugoslovenska i antifašistička, komunisti su jasno iskazali da je obnova Jugoslavije ravnopravnih naroda okosnica njihove strategije. Oni su antitezom nacionalističkim politikama i usmeravanjem borbe protiv okupatora sprečili da se oslobodilački rat ne pretvori u strahoviti rat Srba i Hrvata do istrebljenja. KPJ se od početka isprečila protiv bratoubilaštva, kao strategije koju inspirišu okupatori, stavom da nema narodnooslobodilačke borbe ukoliko ona ne prevazilazi nacionalne obračune.

Borbe su započele ustankom u okupiranoj Jugoslaviji 1941. Prvotna partizanska gerila je vremenom izrasla u Narodnooslobodilačku vojsku Jugoslavije, koja se borila protiv snaga Osovine i kolaboracionista: ustaša, četnika, nedićevaca, ljotićevaca, balista, Bele garde i drugih. Praksa narodnooslobodilačke borbe pokazala je da se partizanske jedinice razvijaju i jačaju samo kroz borbene akcije. Napad na neko od neprijateljskih uporišta više bi odjeknuo nego svi politički zborovi koje bi partizani održali.

Borba protiv okupatora je sve do jeseni 1943. godine vođena u punoj strateškoj blokadi, bez pomoći Saveznika. Krajem 1943. godine borba protiv Wehrmachta je prerasla gerilski karakter. Nakon pet godina borbe, fašističke snage su pobeđene a Jugoslavija oslobođena 5. 1945. godine, u saradnji sa Crvenom armijom i zapadnim Saveznicima.

Istovremeno sa borbom protiv okupatora, vođena je i socijalna revolucija protiv starog poretka. Jugoslavija je doživela duboke promene - ušla je u rat kao unitarna monarhija, a iz rata je izašla kao federativna republika. Umesto kapitalizma je uspostavljen socijalistički sistem.

Jugoslovenska revolucija je legalizovana priznanjem saveznika pa i starog režima, što je slučaj bez presedana u istoriji. Demokratska Federativna Jugoslavija je sačuvala međunarodni kontinuitet, putem formiranja privremene vlade i ulaska u Ujedinjene narode u svojstvu osnivača.

Pozadina

Do kraja 1930-ih godina desničarske diktature su svuda na Balkanu zamenile demokratske vlade, a komunističke partije su zabranjene. U to vreme, Komunistička partija Jugoslavije za svoj prioritet uzima politiku "narodnog fronta" i borbu protiv fašizma, a na mitinzima 1939. godine ističe slogan "Branićemo granice, branićemo zemlju!" 1940. godine komunisti sve glasije traže savez sa SSSR u odbrani Jugoslavije od Hitlera, ali tadašnja vlada je vodila pro-nemačku politiku.

Do sredine 1941. sve balkanske zemlje izuzev Turske bile su ili pod nacističkom okupacijom, ili u savezu s nacistima. Jugoslavija je rasparčana: Hrvatska (sa Bosnom i Hercegovinom kao jednim od njenih regiona) postala je marionetska država sila Osovine, dok je ostatak zemlje podeljen na okupacione zone pod italijanskom, mađarskom i bugarskom vlašću.

1941. godina

Aprilski rat i okupacija

Nemci su zauzeli Jugoslaviju za deset dana. Mislili su da će to biti jedna epizoda Drugog svetskog rata. Ljuto su se prevarili! Koga su sretali Nemci na svom putu u danima osvajanja? Izdajnike! Generala Nedića i Pavelića! Deset pucnjeva i stotine klanjanja. Malo granata, a mnogo osmeha! Uobraženi i tupoglavi Nemci mislili su da im je Jugoslavija u džepu. Ali tada se pojavio neko ko je bio zainteresovan. Ne Pavelić, ne Maček, već narod! Počeo je pravi rat! On je počeo baš onda, kad su Nemci izjavili da je rat svršen!

– Vladimir Dedijer, ratni dnevnik.

Potpisivanje protokola o pristupanju Kraljevine Jugoslavije Trojnom paktu, koji su potpisali predsednik Vlade Dragiša Cvetković i ministar inostranih poslova Aleksandar Cincar-Marković 25.3. 1941. godine u Beču, izazvalo je veliko nezadovoljstvo naroda. Grupa oficira u suradnji s britanskim agentima, predvođena generalom Dušanom Simovićem, izvela je u noći 26/27.3. vojni puč kojim je zbačena Vlada i Namesništvo, na čelu s knezom Pavlom, a kralj Petar II proglašen punoletnim i postavljen na presto.

Narod je masovnim demonstracijama u Beogradu i drugim većim gradovima Jugoslavije pozdravio vojni puč i obaranje Vlade. Glavne parole bile su "Bolje rat nego pakt" i "Bolje grob nego rob". Iako zvanično nije istupila iz Trojnog pakta, nova vlada se plašila napada nacističke Nemačke, mada ništa konkretno nije preduzela za odbranu zemlje. Na vest da je u Jugoslaviji izvršen državni udar, Adolf Hitler je naredio da se pored planiranog napada na Grčku simultano izvede i napad na Jugoslaviju.

Napad na Jugoslaviju počeo je, bez objave rata 6.4. 1941. godine, bombardovanjem Beograda i opštim napadom sa teritorija svih susednih zemalja (izizev Grčke). U dvanaestodnevom ratu oružane snage Kraljevine Jugoslavije su pretrpele potun poraz. Kralj i Vlada su 15.4. pobegli iz zemlje, a dva dana kasnije je potpisana kapitulacija.

Partizanski plakat koji poziva u borbu.

Odmah po ulasku nemačkih jedinica u Zagreb, 10.4. 1941. godine, Slavko Kvaternik je, u ime ustaškog poglavnika Ante Pavelića, proglasio Nezavisnu Državu Hrvatsku, koja se prostirala na teritoriji današnje Hrvatske, Bosne i Hercegovine i Srema. Sloveniju su podelili Italijani i Nemci, Bačku i Novi Sad dobili su Mađari, Banat Rumuni, Bugari su dobili veći deo Makedonije i deo jugoistočne Srbije, Italijani su dobili Kosovo i preostali deo Makedonije i pripojili tzv. "Velikoj Albaniji". Crna Gora je postala Italijanski protektorat. Preostali deo Srbije je bio organizovan u tzv. državu pod generalom Milanom Nedićem.

Komunistička partija Jugoslavije se odmah suprotstavila okupaciji i podeli Jugoslaviji. U proglasu CK KPJ od 15. aprila se 1941. godine, između ostalog, kaže:

NARODI JUGOSLAVIJE!

Strašna katastrofa, koju smo mi komunisti već odavna signalizirali, zadesila je narode Jugoslavije. Osvajačke armije osovinskih sila provalile su u našu zemlju iznenada i svuda kud prolaze siju smrt i pustošenja. (...)

HRVATSKI NARODE!

Hrvatska je okupirana po njemačkim i talijanskim četama, a nije slobodna i nezavisna narodna država, kako je hoće prikazati današnji vlastodršci u Hrvatskoj. To je država šačice hrvatske gospode, koji neprekidno preko radija i štampe viču o pokolju i strijeljanju, o prijekim sudovima itd. Groze se smrću za svaku sitnicu, tako da svakog pametnog čovjeka crveni lice kad čuje te bjesomučne grožnje. Ali neka ta gospoda upamte da ništa nije trajno što je upereno protiv naroda, a najmanje vlast današnjih vlastodržaca. Neka se ta gospoda malo zamisle o tome što očekuje njih za prolijevanje nedužne narodne krvi. (...)

NARODI JUGOSLAVIJE: Srbije, Slovenije, Crne Gore, Bosne i Hercegovine, Makedonije i Vojvodine. Vi koji se borite i ginete u borbi za svoju nezavisnost, znajte, da će ta borba biti okrunjena sa uspjehom, pa ma vi sada sa nadmoćnim neprijateljem i podlegli u toj borbi. Ne klonite duhom, zbijte čvršće svoje redove, dočekujte uzdignute glave i najteže udarce. Komunisti i čitava radnička klasa Jugoslavije ustrajati će do konačne pobjede, u prvim redovima narodne borbe protiv osvajača. (...)

Živilo bratstvo i sloga naroda Jugoslavije u borbi za svoju slobodu i nacionalnu nezavisnost!

– PROGLAS CENTRALNOG KOMITETA KPJ NARODIMA JUGOSLAVIJE OD 15 TRAVNJA 1941 GODINE

Pripreme za ustanak

»Partizanske odrede organizuju komunisti čija je dužnost da se stave na čelo narodnog ustanka, da neprekidno razvijaju otpor naroda, jer, u protivnom, može se dogoditi da partizani budu izolovani od naroda koji je spreman da se bori za svoju pravednu stvar«. Josip Broz Tito, generalni sekretar KPJ i vrhovni komandant NOV i POJ

Komunistička partija Jugoslavije ukazivala je na opasnost od fašističke agresije na Kraljevinu Jugoslaviju, još od 1938. godine kada je Nemačka izvršila anšlus Austrije. Na Petoj zemaljskoj konferenciji KPJ, održanoj oktobra 1940. godine u Zagrebu, ocenjeno je da u nastaloj situaciji neophodno sprečiti uvlačenje Jugoslavije u rat i pri Centralnom komitetu je formirana Vojna komisija, koja je imala zadatak priprema otpor na vojnom planu i uspostavi kontakte s antifašistički orijentisanim oficirima u jugoslovenskoj kraljevskoj vojsci.

KPJ je oštro protestovala i protiv odluke vlade Cvetković-Maček o pristupanju Jugoslavije Trojnom paktu. Odmah posle vojnog puča od 27.3., komunisti su tražili da se organizuje odbrana zemlje, puste svi politički zatvorenici i da se uhapse svi profašistički nastrojeni političari. U danima napada Sila osovine na Jugoslaviju KPJ je pozivala svoje članove, članove SKOJ-a, radnike i seljake da se dobrovoljno javljaju u vojsku i brane zemlju. CK KPJ i mesne organizacije su zahtevale od vojnih komandi da se naoružaju radnici i omladina.

Na sednici Politbiroa CK KPJ, 15.4. 1941. godine u Zagrebu, ukazano je na neizbežnost kapitulacije Jugoslavije i odlučeno da se dalja borba protiv okupatora nastavi. Na sednici je formiran Vojni komitet na čijem se čelu nalazio generalni sekretar KPJ Josip Broz Tito. U Proglasu koji je tada izdat osuđeno je stvaranje kvinsliške NDH i istaknuto da će komunisti i radnička klasa Jugoslavije biti u prvim redovima borbe i u njoj istrajati do konačne pobede.

U Proglasu povodom 1.5. CK KPJ je istakao da će KPJ organizovazi i predvoditi borbu naroda protiv okupatora i domaćih izdajnika. Početkom maja u Zagrebu je održano savetovanje CK KPJ, kojem su prisustvovali svi prestvanici nacionalnih i pokrajinskih rukovodstva KPJ (izuzev iz Makedonije). Na savetovanju je konstantovano da je neophodno okupiti najšire narodne mase, bez obzira na političke, nacionalne i verske i druge razlike u jednistveni narodnooslobodilački front. Odlučeno je i da se po uzoru na Vojni komitet pri CK KPJ formiraju vojni komiteti pri svim partijskim rukovodstvima u zemlji.

U drugoj polovini maja Josip Broz Tito i jedna deo članova Politbiroa CK KPJ su prešli iz Zagreba u Beograd, čime je on postao centar razvijanja ustanka. Tokom 5. i 6. 1941. godine, u Jugoslaviji, je stvorena mreža vojnih komiteta pri rukovodstvima KPJ koja su radila na pripremi ustanka. Oni su prikupljali oružje, municiji, sanitetski materijal, stvarali uporišta u kvinsliškim formacijama, odabirali i pripremali ljudstvo za formiranje partizanskih odreda, organizovali vojne i sanitetske kurseve i obaveštajnu službu. U većim gradovima organizovane su ilegalne udarne grupe koje su izvodile sabotaže i diverzije. Posebna pažnja posvećena je povratku u zemlju učesnika španskog građanskog, koji su se nalazili po logorima u Francuskoj.

Ustanak

Ustanak u okupiranoj Jugoslaviji septembra 1941. godine.

Krvolok Hitler hoće da uništi slovenske narode i da ih pretvori u feudalno roblje - roblje koje će orati i kopati zemlju za nemačke grofove i barone. Bezuman, Hitler urla da 4-5 miliona Slovena treba da nestane kako bi tamo gde su oni bili zaorao nemački plug, i to je razlog što je krenuo protiv sovjetske Rusije, zemlje socijalizma, zaštitnika svih obespravljenih ljudi, posebno malog slovenskog naroda. Danas je herojska borba sovjetskog naroda borba svih slovenskih naroda protiv zajedničkog zla. Njihova pobeda je i naša pobeda, pobeda koja će okončati ropstvo, glad i strah koji je doneo fašizam.

– Letak Oblasnog komiteta Komunističke partije Jugoslavije za Makedoniju, novembar 1941.

Operacije Narodnooslobodilačke vojske tokom Narodnooslobodilačke borbe 1941-1945

1941. godina

Trinaestojulski ustanak

Užička republika

Prva neprijateljska ofanziva

Povlačenje u Sandžak i Pljevaljska bitka

1942. godina

Druga neprijateljska ofanziva i Igmanski marš

Treća neprijateljska ofanziva i Bitka za Kozaru

Pohod u Bosansku krajinu; Napadi na Kupres, Jajce i Udbinu

Bihaćka operacija i Bihaćka republika

1943. godina

Četvrta neprijateljska ofanziva (Bitka na Neretvi)

Peta neprijateljska ofanziva (Bitka na Sutjesci)

Napad na Vlasenicu i Zvornik

Oktobarska ofanziva

Šesta neprijateljska ofanziva

Limsko-drinska operacija

Prva banjalučka operacija

1944. godina

Desant na Korčulu

Sedma neprijateljska ofanziva (Desant na Drvar)

Andrijevička i Durmitorska operacija

Prodor u Srbiju

Druga banjalučka operacija

Niška i Kosovska operacija

Beogradska operacija; Sremski front i Batinska bitka

Kninska operacija

1945. godina

Mostarska i Sarajevska operacija

Karlovačka i Riječka operacija

Završne i Tršćanska operacija

Posle napada Sila osovine na Sovjetski Svez, 22.6. 1941. godine, Politbiro CK KPJ je održao hitnu sednicu i uputio proglas narodima Jugoslavije u kome ih je pozivao na oružanu borbu protiv okupatora. Samo nekoliko dana zatim, 27.6., na sednici Politbiroa CK KPJ formiran je Glavni štab Narodnooslobodilačkih partizanskih odreda Jugoslavije, za čijeg je komandanta izabran gegeralni sekreatr KPJ Josip Broz Tito.

Na sednici Politbiroa CK KPJ održanoj 4.7. 1941. godine u vili Vladislava Ribnikara u Beogradu, odlučeno je da se od sabotaža i diverija pređe na opšti ustanak i da partizanski rat bude osnovna forma razvijanja ustanka. Sastanku su prisustvovali: Josip Broz Tito, Aleksandar Ranković, Milovan Đilas, Svetozar Vukmanović Tempo, Ivo Lola Ribar, Sreten Žujović i Ivan Milutinović. Na sastanku su pojedini članovi CK upućeni u razne krajeve zemlje radi pomoći u organizovanju i rukovođenju oružanom borbom.

• Srbija (7.7.) - manji oružani sukobi, do kojih je dolazilo u periodu maj-jun, prerasli su 7.7., posle akcije Rađevačke partizanske čete pod komandom Žikice Jovanovića Španca u Beloj Crkvi, u masovni ustanak, koji se razvio tokom avgusta i septembra i proširio na teritoriju čitave Srbije.
• Crna Gora (13.7.) - početne akcije partizanskih odreda prerasle su 13.7. u opštenarodni ustanak (tzv. Trinaestojulski ustanak) u kome je za nekoliko dana oslobođen veći deo Crne Gore (izuzev gradova) i zarobljeno 4.000 italijanskih vojnika. Iako je ustanak ubrzo ugušen, on je imao velikog podsticaja za dalje širenje NOB-a u Crnoj Gori.
• Slovenija (22.7.) - oružane akcije partizanskih četa otpočele su 22.7. u Gorenjskom i Štrajerskoj, a tokom avgusta proširile su se na teritoriju čitave Slovenije.
• Bosna i Hercegovina (27.7.) - još u toku juna meseca u Hercegovini je došlo do oružanih borbi između pripadnika srpskog naroda i ustaša. Masovni ustanak otpočeo je 27.7. napadom i oslobođenjem Drvara, a ubrzo je obuhvatio Bosansku krajinu i čitavu BiH. Oslobođeni su gradovi: Bosansko Grahovo, Glamoč, Mrkonjić grad, Vlasenica, Srebrenica, Maglaj i dr.
• Hrvatska (27.7.) - prva žarišta ustanka stvorena su tokom jula i avgusta na području Like, Korduna, Banije i Slavonije, a kasnije i u Dalmaciji i Gorskom kotaru. Prva veća ustanička akcija izvedena je 27.7. napadom gerilskih odreda na Srb. U Hrvatskoj je 22.6. formiran i prvi partizanski odred u Jugoslaviji - Sisački NOP odred.
• Makedonija (11.10.) - ustanak je kasnio zbog stava Metodija Šatorova da PK KPJ za Makedoniju priključi Bugarskoj KP. Posle obrazovanja novog Pokrajinskog komiteta u toku avgusta i septembra formirana su tri partizanska odreda. Napadom Prilepskog NOP odreda na Prilep, 11. oktobra, otpočeo je oružani ustanak.

Partizanski odredi u Jugoslaviji su, tokom leta 1941. godine, naneli ozbiljne udarce okupatorskim i kvinsliškim snagama i zaplenili veću količinu oružja. To je omogućilo dalje narastanje i brojno jačanje partizanskih odreda, koji su od nekoliko desetina izrasli u jedinice sa više stotina boraca. Stvaranjem slobodnih teritorija, mnoge komunikacije bile su presečene ili izložene napadima. Zbog diverzantskih aktivnosti na komunikacijama, okupatori i kvinslinzi su bili prisiljeni da odvajaju znatne snage za njihovo obezbeđenje.

U Beogradu, Zagrebu, Ljubljani, Nišu, Splitu, Mostaru, Sarajevu, Zemunu i drugim gradovima uništavani su važni objekti, paljena transportna sredstva, vršeni atentati i dr. Udarne i diverzantske gupe su vršile napada na okupatorske vojnike i oficire, patrole, straže, uništavale su skladišta, hangare, oslobađale taoce i zarobljenike, rušili su železničke pruge, kidale telefonske i telegrafske žice i dr. Poseban značaj imale su manje Udarne grupe sačinjene od 2-3 osobe, uglavnom omladinaca.

Strogom disciplinom u začetku su likvidirane pljačke i tendencije anarhije.

Stvaranje slobodnih teritorija

Partizanska štamparija na Papuku, Slavonija 1942. godine.

Tokom leta 1941. godine stvoreno je nekoliko slobodnih teritorija. Najveća i najpoznatija slobodna teritorija bila je tzv. Užička republika, formirana tokom avgusta i septembra 1941. Nalazila se nalazila na prostoru zapadne Srbije i Šumadije i obuhvatala skoro svu oblast između Drine, Save, Beograda, Smedereva i Južne Morave (oko 2/3 celokupne teritorije uže Srbije). Bila je povezana sa slobodnim teritorijama u istočnoj Bosni, Sandžaku, južnoj i istočnoj Srbiji. Na ovom prostoru bili su oslobođeni gradovi: Užice, Čačak, Gornji Milanovac, Krupanj, Loznica, Bajina Bašta i Požega, a izolovani okupatorski garnizoni u Šapcu, Valjevu, Kraljevu, Kragujevcu, kao i neka mesta duž pruge Beograd-Niš. Na ovu slobodnu teritoriju došao je, polovinom septembra, deo CK KPJ i Glavnog štaba NOPOJ-a i Josip Broz Tito. Posleban značaj na jačanje NOB-a imalo je savetovanje Glavnog štaba, koje je održano 26.9. u Stolicama, na kojem su date smernice za dalje razvijanj i jačanje ustanka. Ova slobodna teritorija izgubljena je u teškim borbama tokom Prve neprijateljske ofanzive, krajem novembra i početkom decembra.

Slobodna teritorija u Crnoj Gori stvorena je tokom Trinaestojulskog ustanka i obuhvatala je 3/4 njene teritorije, sa gradovima Andrijevica, Grahovo, Žabljak, Kolašin, Bijelo Polje, Berane i Danilovgrad. Ova teritorija se delimično održala i posle italijanske julske ofanzive i postojala je sve do proleća 1942. godine. U oružanom ustanku tokom jula i avgusta 1941. godine stvorena je prostrana slobodna teritorija u zapadnoj Bosni (nazivana i Drvarska republika), srednjoj i istočnoj Bosni. One su bile međusobno povezane, ali su se znatno smanjile pojavom četnika i napadom italijanski, ustaških i domobranskih snaga, početkom septembra 1941. godine. Tokom jula i avgusta u Hrvatskoj su stvorene slobodne teritorije na području: Like, Korduna, Banije, Gorskog kotara, Dalmacije i Slavonije. One su se smanjile posle napada italijanskih, ustaških, domobranskih i četničkih snaga u jesen 1941. godine. Najorganizovanija slobodna teritorija u Hrvatskoj bila je na Kordunu. U Sloveniji je obrazovana manja slobodna teritorija na području Gorenjskog u decembru 1941. koja je krajem meseca izgubljena u napadu nemačkih snaga.

Prva neprijateljska ofanziva

»Gledao sam neprijateljske tenkove koji neće da pucaju na naše borce, nego hoće da ih gaze. To je ravnica pa je tenkovima olakšano manevrisanje, a našim borcima otežano povlačenje. Jedan od naših boraca bježao je ispred tenka i zaklanjao se oko plasta sijena da bi ga najposlije tenk zgazio prelazeći preko sijena... Čitava brigada je nosila ranjenike na nosilima... Umor je bio toliki da se više nije moglo, pa se pomišljalo da bi najbolje bilo poginuti, jer je ponestalo snage. Nije u pitanju hrana, jer je bilo hrane, nije u pitanju ni hrabrost, jer više nije bilo straha, ali je umor teži od svega. Tada je komandir čete Petar Marin, krasan momak, hrabar i odvažan, poginuo isključivo zbog umora. Prosto je stojeći zaspao i tako je pogođen.«

Svedočenje Živka Rodića

Zbog razmera oslobodilačke borbe u Jugoslaviji nemačko-italijanski okupator je bilo prinuđen da dovuče nove snage iz drugih okupiranih zemalja i sa frontova. Italijani su u toku julske ofanzive u Crnoj Gori angažovali divizije iz Italije i Albanije. Italijani su, takođe, morali da intervenišu i na području NDH, jer domobrani i ustaše nisu bili u stanju da održe "red i mir". Nemci su u Srbiji prebacili diviziju i policijske jedinice iz Francuske, jednu diviziju sa Istočnog fronta, ojačani puk iz Grčke, i policijske jedinice iz Nemačke. Sa tako ojačanim snagama okupatori su krajem leta i u jesen 1941. godine izveli više ofanzivnih operacija, u nameri da unište pojedina žarišta ustanka. Delovi italijanske Druge armije počeli su krajem avgusta operacije u Hercegovini, zapadnoj Bosni, Lici i Kordunu. Nemci su polovinom septembra pokrenuli veliku ofanzivu u Srbiji (tzv. Prva neprijateljska ofanziva) koja je trajala do decembra. U ovoj ofanzivi učestvovalo je šest nemačkih divizija i razne kvinsliške jedinice. Tokom ove ofanzive vođene su mnoge borbe, a najpoznatija je borba na Kadinjači, kada su izginuli svi borci Radničkog bataljona Užičkog NOP odreda branivši odstupnicu narodu i partizanima koji su se povlačili iz Užica. Za vreme ove ofanzive Glavnina partizanskih snaga iz zapadne Srbije i Vrhovni štab NOPOJ-a su se povukli u Sandžak. Uporedo sa ovom operacijom, pokrenuto je još nekoliko ofanziva na partizanske odrede u Vojvodini, Slavoniji, Gorskom kotaru, Dalmaciji i Hrvatskom primoriju.

Posle povlačenja u Sandžak, Vrhovni štab je reformisao snage koje su se povukle iz Srbije i od tih jedinica i od jedinica iz Crne Gore formirao, 21.12. 1941. godine u Rudom, Prvu proletersku NOU brigadu. Od ostatka snaga je 1.3. 1942. godine u Čajniču formirana i Druga proleterska NOU brigada.

Teror okupatora

Streljani taoci u Kraljevu 1941. godine.

Tokom operacija protiv partizana okupator je vršio represalije i teror nad civilnim stanovništvom. Paljena su sela, pljačkana imovina, masovno uništavano stanovništvo, žene, deca, starci. desetine hiljada ljudi je odvedeno u koncentracione logore na području Jugoslavije (Jasenovac, Stara Gradiška, Banjica, Sajmište, Šabac, Niš i dr) i u poznate logore širom Evrope (Buhenvald, Dahau, Aušvic, Mauthauzen i dr). Desetine hiljada ljudi odvedeno je na prisilni rad u Nemačku. Masovne zločine Nemci su izvršili tokom Prve neprijateljske ofanzive u Srbiji. U Kragujevcu i Kraljevu je izvršen masovni pokolj u kojem je ubijeno više hiljada ljudi, među kojima i đaci Kragujevačke gimnazije. Masovni pokolji vršenu su i u Šapcu, Mačvi, Beogradu i drugim mestima.

1942. godina

Talas marksističkog socijalizma pod firmom komunizma ili socijalne demokratije, zahtavio je široke narodne slojeve Bosne, Hercegovine, Crne Gore, Like i Dalmacije.

– Izveštaj Ilije Trifunovića Birčanina Draži Mihailoviću (april 1942.)

Druga neprijateljska ofanziva

Početkom 1942. godine, kriza NOP-a, koja je nastupila u Srbiji, posle Prve neprijateljske ofanzive, proširila se i na istočnu Bosnu gde je pojavom četnika, došlo do osipanja partizanskih partizanskih odreda. Da bi sprečio taj proces i sredio situaciju Vrhovni štab NOPOJ-a se sa Prvom proleterskom brigadom prebacio u istočnu Bosnu, što je dovelo do jačanja oružane borbe u ovoj oblasti.

Nemačka Vrhovna komanda za Jugoistok prenela je 15.1. svoja dejstva na istočnu Bosnu, čime je počela nove operacije protiv NOP-a (tzv. Druga neprijateljska ofanziva). Četnički štabovi su izdali naređenje svojim jedinicama da ne pružaju otpor Nemcima. Nemci i ustaše su prodrli na slobodnu teritoriju duž komunikacija i uspostavili ustaške i domobranske garnizone u nekoliko mesta. U toku ove ofanzive delovi Prve proleterske brigade su izveli u najtežim klimatskim uslovima Igmanski marš.

Tokom 3. 1942. godine Prva i Druga proleterska brigada su ponovo oslobodile veći deo ove teritorije. U to vreme partizsnki odredi kontrolisali su veći deo Crne Gore, Hercegovine, Sandžaka i istočne Bosne, a slobdne teritorije na tim područjima bile su međusobno povezane. U oslobođenoj Foči se od 1. do 5. 1942. godine nalazilo središte Vrhovnog štaba i CK KPJ. Za vreme svog boravka u Foči Vrhovni štab je u januaru formirao Dobrovoljačku vojsku Jugoslavije, a u februaru doneo satut Proleterskih brigada koji je imao velikog uticaja na dalji razvoj jedinica Narodnooslobodilačke vojske.

Pohod u Bosansku krajinu

U ofanzivi udruženih namačkih, italijanskih, ustaških i četničkih snaga u proleće 1942. godine protiv partizana u istočnoj Bosni, Crnoj Gori, Sandžaku i Hercegovini (tzv. Treća neprijateljska ofanziva) partizanske snage su bile prisiljene na povlačenje. Neke jedinice su se raspale, sva slobodna teritorija bila je izgubljena, a NOP je zapao u privremenu krizu. Glavnina partizanskih snaga iz Crne Gore, Sandžaka i manji deo iz Hercegovine, povlačila se pod borbom, po planu Vrhovnog štaba, ka tromeđi Bosne, Hercegovine i Crne Gore, gde su od tih snaga obrazovane tri nove brigade (Treća sandžačka, Četvrta i Peta crnogorska) i Hercegovački NOP odred. CK KPJ i Vrhovni štab DV i POJ je odlučio da sa Grupom proleterskih brigada prenese težište oružane boreb u Bosansku krajinu radi povezivanja sa krajiškim i hrvatskim partizanima i stvaranja veće slobodne teritorije.

U ovo vreme oružana borba na ovom području je imala široke rezmere naročito na Grmeču i Kozari, zbog čega su Nemci i ustaše preduzeli operacije, angažujući oko 45.000 vojnika protiv Drugog krajiškog NOP odreda, jačine oko 3.500 boraca. Borbe su trajale od 10.6. do 18.7. 1942. godine i spadaju u red najtežih i najdramatičnijih bitki u NOB-u. Tokom maja i juna partizani u Bosni su raspolagali i sa dva aviona (piloti Franjo Kluz i Rudi Čajavec), koja su izvela nekoliko bobenih akcija.

Pohod grupe proleterskih brigada počeo je 24.6. 1942. i posle spajanja s partizanskim snagama u zapadnoj Bosni i Hrvatskoj prerastao je u ofanzivu koja je trajala do početka 1943. godine. Peta proleterska brigada i Hercegovački NOP odred ostali su jedno vreme na tromeđi, radi zaštite centralne partizanske bolnice, a zatim su se zajedno sa ranjenicima probili u zapadnu Bosnu. Do početka 1943. godine oslobođeni su gradovi: Bihać, Konjic, Prozor, Gornji Vakuf, Duvno, Livno, Ključ, Glamoč, Mrkonjić grad i Jajce. Prenoseći dejstva u dolinu Une, Vrhovni štab NOV i POJ je planirao da razbije posade neprijateljskih garnizona u dolini Une i Cazinskoj krajini i tako spoji slobodne teritorije zapadne Bosne i Hrvatske.

Bihaćka republika

Bihaćka republika

U Bihaćkoj operaciji, u prvoj polovini novembra 1942. godine, oslobođeni su Bihać, Bosanska Krupa, Podgrad, Velika Kladuša, Cetingrad i Podcetin, a zatim dejstvima prema srednjoj Bosni oslobođeni su ponovo Mrkonjić grad i Jajce, a zatim Skender Vakuf, Kotor Varoš, Teslić i Prnjavor. Time je bila stvorena velika slobodna teritorija od oko 48.000 km², koja se prostirala od Karlovca do Neretve i od reke Bosne do Jadranskoh mora. Preko Gorskog kotara i Pokuplja, bila je povezana sa slobodnom teritorijom u Sloveniji. Bihać je bio centra te teritorije, pa se ona četo naziva i Bihaćka republika. U njemu je bilo sedište Vrhovnog štaba NOV i POJ i CK KPJ, sve do kraja 1. 1943. godine.

Prilivom novih boraca i zaplenom velike količine oružja bilo je omogućeno formiranje novih brigada, kojih je ukupno do nevembra bilo 28. Vrhovni štab je 1.11. 1942. godine formirao Narodnooslobodilačku vojsku Jugoslavije, stvaranjem prvih divizija i korpusa. Decembra 1942. godine Vrhovni štab je usmerio glavninu svojih snaga prema dolinama Save i Bosne i ka srednjoj Dalmaciji, radi razbijanja neprijateljskih snaga i dejstava na komunikacije. Tako su Prva proleterska i Treća udarna divizija prebačene iz zapadne u srednju Bosnu, Prvi bosanski i Prvi hrvatski korpus usmereni su na neprijateljske garnizone u dolinama Sane i Une, a Druga proleterska divizija i jedinice Četvrte operatine zone Hrvatske pristupile su razbijanju četnika u Kninskoj krajini.

Formiranje AVNOJ-a

Ono što smo postigli, postigli doslednom i pravilnom političkom linijom; nikome od naših novih suboraca nećemo dozvoliti da tu liniju, prostu i široku, unakazi i okalja.

– Koča Popović

Po dolasku u Bosansku krajinu CK KPJ i Vrhovni štab NOV i POJ su preduzeli mere za izgraživanje sistema revolucionarne vlasti na oslobođenoj teritoriji. Septembra 1942. godine data su uputstva o organizaciji narone vlasti na oslobođenoj teritoriji, kojima su Narodnooslobodilački odbori (NOO) proglašeni za stalne organe vlasti. Krajem 1942. godine u 30 srezova slobodne teritorije održani su izbori za mesne, opštinske, sreske i okružne NOO.

Formirane su i antifašističke organizacije: Antifašistički front žena (AFŽ), na kongresu 6.12. u Bosanskom Petrovcu i Ujedinjeni savez antifašističke omladine Jugoslavije (USAOJ), na kongresu 27.12. u Bihaću, koji su okupljali široke narodne mase. Na hiljade ljudi, žena i omladine iz ovih organizacija, svrstanih u radne čete, bataljone i brigade preduzimali su niz akcija za otklanjanje posledica ratnih dejstava na oslobođenoj teritoriji, a rušenjem pruga, drumova, sabiranjem letine i na druge načine olakšavali su borbena dejstva NOVJ. Preko ovih organizacija snažno se manifestovalo jedinstvo naroda u borbi protiv okupatora.

Na inicijativu CK KPJ i Vrhovnog štaba NOV i POJ, 26. i 27.11. 1942. godine održano je Prvo zasedanje Antifašističkog veća narodnog oslobođenja Jugoslavije (AVNOJ) u Bihaću, na kome je prisustvovalo 54 delegata. Na ovom zasedanju AVNOJ je konstituisan u opštenacionalno i opštepartijsko političko predstavništvo Narodnooslobodilačke borbe naroda Jugoslavije. Na zasedanju je konstituisan i Izvršni odbor AVNOJ-a, koji je rukovodio radom NO odbora i imao obeležje vlade. Pored mera preduzetih na privrednom planu, on je ulagao i napore na rešavanju socijalnih, prosvetnih i zdravstvenih problema na oslobođenoj teritoriji, ali je otpočeo i akciju za međunarodno priznanje Narodnooslobodilačkog pokreta.

Razvoj NOB-a u drugim krajevima Jugoslavije tokom 1942.

Postojao je zajednički imenitelj vere i hrabrosti koji karakteriše sve njihove akcije, duh obnove koji neprijatelj u svojoj uskoj predrasudi izgleda nikad ne bi mogao shvatiti, a kamoli poštivati.

– Basil Davidson

Početkom 1942. godine u zapadnoj Srbiji i Šumadiji je došlo do privremenog jenjavanja oružane borbe. Težište borbi preneto je na južnu Srbiju, gde je formirana velika slobodna teritorija, koja se prostirala od Jastrebca do Kukavice i od Suve planine do Vlasotinaca, gde su obrazovana snažna žarišta ustanka: Toplica, Jablanica, Pusta reka, Kukavica, Crna Trava i Jastrebac. Neprijatelj je uspeo da privremeno ovlada ovim područjem i nanese teške gubitke partizanskim odredima, koji su nastavili dejstva pod veoma teškim uslovima.

Partizanske jedinice u Sandžaku vodile su, početkom 1942. godine, teške borbe protiv italijanskih snaga, nedićevaca, ljotićevaca, četnika i muslimanske fašističke miliceije. Posle teških borbi partizani su bili prisiljeni da se povuku iz Sandžaka u Bosnu i Crnu Goru. Partizanske snage i organizacije KPJ u Banatu, Bačkoj i Baranji pretrpele su teške gubitke, što je dovelo do zastoja u oružanoj borbi, dok se težište NOB-a U Vojvodini tokom 1942. godine prenelo na Srem. U Makedoniji je obrazovano više partizanskih odreda koji su u proleće 1942, započeli akcije protiv Bugara.

U zapadnim delovima Jugoslavije, oružana borba je u zimu i proleće 1942. godine dobila još širi zamah. Partizanski odredi su izrasli u čvrste vojne formacije i u mnogim akcijama naneli znatne gubitke neprijatelju. U zapadnoj i srednjoj Bosni dejstvovalo je pet partizanskih odreda koji su imali veliku slobodnu teritoriju. Oslobođenjem Prijedora, 5. 1942, spojene su slobodne teritorije Kozare i Podgrmeča. U Hrvatskoj su proširene slobodne u Lici, Baniji, Kordunu, Gorskom kotaru i povezane sa slobodnom teritorijom u zapadnoj Bosni, U Dalmaciji je pojačana aktivnost partizana i na moru. U Slavoniji je takođe stvorena slobodna teritorija, a partizanske snage na Kalniku, Bilogori i Moslavini brojno su ojačale. Ni više ofanzivnih operacija neprijatelja, izvedenih u ovom periodu, nisu mogle da spreče sve veći polet NOB-a u Hrvatskoj.

U Sloveniji je u rano proleće 1942. godine došlo do snažnog razvoja oružane borbe, a na području Dolenjskog i Notranjskog stvorena je prostrana slobodna teritorija. Radi jačanja ustanka u Gorenjskoj i Štrajerskoj izvršen je pohod Druge grupe partizanskih odreda u Štrajersku (tzv. Pohod u Štrajersku).

Kao odgovor na uspehe NOB-a u 1942. godini okupatori su preduzeli čitav niz većih operacija, koje su započele Drugom neprijateljskom ofanzivom u istočnoj Bosni, 1. 1942. Ove ofanzivne operacije su u periodu april-jun zahvatile Crnu Goru i Hercegovinu; Bosansku krajinu, područje Kozare u junu i julu; Hrvatsku, područje Korduna u maju, Baniju u avgustu, Dalmaciju u oktobru; Sloveniju u junu i julu (tzv. Roška ofanziva); Srem u avgustu i septembru i u Srbiji od jula do avgusta (tzv. Aćimovićeva ofanziva). Pored ovih većih operacija, okupator je izveo i niz lokalnih akcija.

Krajem 1942. godine došlo je do razvoja NOB-a u južnoj Srbiji, Makedoniji i na Kosovu, gde su dejstvovali partizanski odredi "Zejnel Ajdini" i "Emin Duraku". U Crnoj Gori, Sandžaku i Hercegovini mesna rukovodstva KPJ i manje partizanske snage su dejstvovale pod veoma teškim uslovima. U Sremu je oružana borba doživela veoma široke razmere zbog čega je okupator u avgustu pokrenuo veliku ofanzivu protiv partizana na Fruškoj gori. Operacija nije uspela, a neprijatelj je pobio oko 6.000 ljudi, žena, dece i staraca, a oko 10.000 pohapsio. Partizanska dejstva na moru u 1942. godini doživela su snažan uspon, i sem Dalmacije, zahvatila su i Hrvatsko primorje. Na većini ostrva formirane su partizanske čete i grupe.

1943. godina

Nikakva motorizacija ne može se meriti sa natčovečanskom snagom i plodovima naših napora. Svaki minut nespavanja, svaki dah, svaka kap krvi, svaki otkucaj srca, čak svaki poslednji dah i težina tela umrlog od iznemoglosti da se osetiti, ispoljava se u rezultatu, zaključku, u završnom računu.

– Koča Popović

Bitka na Neretvi

Slobodna teritorija u Jugoslaviji i Hitlerova tvrđava Evropa, maja 1943. godine.

Plašeći se mogućnosti iskrcavanja savezničkih trupa na Balkan, nemačka Vrhovna komanda je odlučila da po svaku cenu uništi oružane snage NOP-a. Dogovorom sa Italijanima odlučeno je da sprovedu dve operacije Vajs 1 i Vajs 2 (tzv. Četvrta neprijateljska ofanziva). Operacije su počele 20.1. 1943. godine i zahvatile su u prvoj fazi teritoriju Banije, Korduna, Like, Dalmacije i Bosanske krajine. U tim operacijama bile su angažovane jake neprijateljeve snage: 5 nemačkih i 4 italijanskih divizija i znatne snage ustaša, domobrana i četnika.

U toku prvog dela ofanzive jedinice Prvog hrvatskog i Prvog bosanskog korpusa pružile su jak otpor, ali je neprijatelj uspeo da privremeno ovlada delom oslobođene teritorije. Za to vreme Vrhovni štab NOV i POJ je sa Glavnom operativnom grupom, koju je činilo pet divizija (Prva i Druga proleterska, Treća udarna, Sedma banijska i Deveta dalmatinska divizija), preduzeo protivofanzivu u pravcu Hercegovine i Crne Gore, da bi razbio okupatorske i četničke snage i stvorio uslove za prodor u Srbiju. Pošto je uspela da uništi italijanske snage u dolini Rame i na srednjem toku Neretve, između Konjica i Jablanice, Glavna operativna grupa sa Vrhovnim štabom i oko 3.500 ranjenika privukla je na Neretvu krupne neprijateljske snage. Okružene na tom pravcu, snage NOVJ bile su primorane da vode bitku za spasavanje ranjenika. Bitka je trajala mesec dana, od 15.2.a do 15.3., kada su poslednje jedinice NOVJ prešle na levu obalu Neretve. Glavna operativna grupa se sa ranjenicima probila iz okruženja i izvršila prodor u Hercegovinu i Crnu Goru, razbivši pri tom znatne četničke snage, koje su brojale oko 26.000 četnika. Razbijanjem četnika na Neretvi, počelo je osipanje njihovih jedinica na ovoj teritoriji.

Poraz četnika na Neretvi i neuspeh uništenja jedinica Vrhovnog štaba, imalo je za posledicu dalje jačanje Narodnooslobodilačkog pokreta i stvaranje nove velike teritorije u Crnoj Gori, Hercegovini, Sandžaku i istočnoj Bosni. Takođe bitkom na Neretvi, olakšana je situacija za jedinice Prvog hrvatskog, a posebno Prvog bosanskog korpusa, jer su glavne snage neprijatelja bile angažovane prema Neretvi. Jedinice Prvog bosanskog i Prvog hrvatskog korpusa uspele su za kratko vreme da povrate svoje izgubljene teritorije, koje su držali pre ofanzive.

Bitka na Sutjesci

Tito i Ivan Ribar na Sutjesci

Neuspehom Operacija Vajs 1 i 2, nije samo propao plan namačke Vrhovne komande o uništenju glavnine snaga NOVJ, već im je prodor tih snaga na istok stvorio nove probleme i opasnosti. Posebnu opasnost za Nemce predstavljalo je približavanje Glavne operativne grupe NOVJ Srbiji i mogućnost snažnijeg rasplamsavanja borbe u tom delu zemlje, čime bi znatno porastao značaj jugoslovenskog ratišta u međusavezničkom okviru. I dalje strahujući od mogućnosti invazije saveznika na Balkan, Nemci su shvatili da u novonastaloj situaciji NOVJ predstavlja neposrednu opasnost za njihove planove na Balkanu, a naročito Glavnina snaga NOVJ, koja bi, eventualino, svojim prodorom ka dolini južne Morave i Vardara mogla da ozbiljno ugrozi veze sa njihovim snagama u Grčkoj.

Zbog toga nemačka Vrhovna komanda je preduzela novu ofanzivu protiv snaga NOVJ u Hercegovini, Crnoj Gori i Sandžaku, radi njihovog uništenja. Ofanziva je počela 15.5. i trajala je do 15.6. 1943. godine. U ovoj ofanzivi učestvovalo je 5 nemačkih i 3 italijanske divizije, 2 bugarska puka i 1 ustaška brdska brigada - ukupno 127.000 vojnika, protiv 19.700 partizana, među kojima oko 4.000 ranjenika. U toj najtežoj i najdramatičnijoj bici tokom NOB-a, grupa od pet divizija i dve samostalne brigade sa Vrhovnim štabom, zbijena na malom i teškom terenu, iznurena neprekidnim borbama, marševima i glađu, morala je uz izvanredne napore i žrtve (poginula je 1/3 boraca) da probije nekoliko neprijateljskih obruča. Vrhovni štab je stalno bio na težištu borbi, a Vrhovni komandant Josip Broz Tito (koji je ranjen 9.6.) je neposredno uticao na dejstva jedinica.

Razvoj NOB-a u drugim krajevima Jugoslavije tokom 1943.

U noći između 10. i 11. augusta napad grupe od 500 ustanika na aerodrom Sarajevo-Rajlovac. Tri napada odbijena od strane aerodromske posade (300 ljudi, od toga 100 Nijemaca). Upotrebom zapaljive municije nanijeta totalna šteta na: 3 Ju-52, 1 W-34 i 1 Do-17 (njemačkih) i 11 Do-17, 1 Blenheim hrvatskog vazduhoplovstva; više He-46 oštećeno; 1 Nijemac poginuo, dva ranjena. Brza reakcija oklopnog voza spriječena rušenjem tračnica. Dijelovi SS i 369. divizije otpočeli potjeru. Pošto je u prethodnim noćima primjećeno nadlijetanje više neprijateljskih aviona koji su bacali materijal o okolini, pretpostavlja se da su ustanici imali englesku pomoć.

– Dnevni izvještaj nemačke komande Jugoistoka Vrhovnoj komandi oružanih snaga od 11. august 1943.

Nemačka motorizacija pred zgradom sa koje još nisu uklonjene partizanske parole "Smrt fašizmu – sloboda narodu".

Nijemci u okupiranoj Jugoslaviji 1943 (na staklima rupe od metaka).

Za vreme Četvrte i Pete neprijateljske ofanzive, snage NOVJ na drugim područjima se po direktivi Vrhovnog štaba NOV i POJ, pojačale borbena dejstva. Tako su u Sloveniji uporedo sa pojačanom vojnom i političkom aktivnošću protiv Bele garde, partizanske snage napadale su i rušile železničku pruge i okupatorske snage duž njih. NOP je zahvatio i Korušku, a u Slovenačkom primorju je znatno jačao. Posle neprijateljske ofanzive u Slavoniji 3. 1943. godine (tzv. Psinjsko-papučka operacija), jedinice NOVJ proširile su slobodnu teritoriju u Slavoniji, Moslavini i Podravini, a posle obrazovanja Prvog slavonskog korpusa, 5. 1943. oslobodile su i veći deo Požeške kotline. Diverzantskim akcijama na pruzi Beograd-Zagreb, u velikoj meri je ometan saobraćaj.

Prvi hrvatski korpus je ponovo oslobodio veći deo Like, Korduna i Banije. U isto vreme u Istri su stvorena mnoga uporišta NOP-a. U zapadnoj Bosni Prvi bosanski korpus je oslobodio veći deo teritorije koju je držao, pre Četvrte neprijateljske ofantive i kontrolisao je veći deo srednje Bosne. Kada je 5. 1943. Prvi bosanski korpus podeljen na dva korpusa, novi Prvi bosanski korpus (od oktobra Treći bosanski korpus) je upućen u istočnu Bosnu gde je proširio slobodnu teritoriju, a Drugi bosanski korpus (od oktobra Peti bosanski korpus) je nastavio dejstva u zapadnoj i srednjoj Bosni. Od jula 1943. u istočnoj Bosni je dejstvovala i 16. vojvođanska divizija.

U istočnoj Srbiji je dejstvovao Timočki i Požarevački, a u zapadnoj Srbiji i Šumadiji obnovljeni su partizanski odredi: Šumadijski, Valjevski, Kosmajski i Čačanski, koji su pojačali aktivnost na rušenju komunikacija i u borbi protiv nemačkih, bugarskih i kvinsliških jedinica. U južnoj Srbiji došlo je do jačanja oružane borbe i stvaranja slobodne teritorije na području Toplice, Jablanice i u Crnoj Travi. U Sremu su partizanske snage znatno brojno porasle, a jedan deo je prebače u istočnu Bosnu, dok je drugi dejstvovao u Sremu i naročito diverzantskim akcijama ometao saobraćaj. Bila su pojačana dejstva na Kosovu i u Sandžaku. U Makedoniji je posle, stvaranja KP Makedonije, 3. 1943. godine, došlo do snažnijeg poleta oružane borbe, naročito u njenom istočnom delu. Radi uspešnijeg dejstva NOP-a, teritorija Makedonije je podeljena na pet operativnih zona, a formirana su i tri nova partizanska odreda i stvorene prve slobodne teritorije u Tikvešu, Debracima i Prespi.

Uporedo sa pokušajima da unište Glavninu snaga NOVJ, okupatori su izveli i niz manjih operacija protiv partizana na ostrvima i u obalskom području. Uprkos tome prva polovina 1943. je bila period najuspešnijih dejstava mornaričkih jedinica NOVJ, za vrme italijanske okupacije. U Podgori je 23.1. formiran Odred ratne mornarice južne Dalmacije, u čijem je sastavu bila flota od 2 naoružana ribarska broda. Pored uspešnih akcija u Hvarskom i Neretvanskom kanalu, dejstva na moru su preneta dalje na sever u Velebitski kanal. Iako su Italijani u to vreme imali jaku flotu, partizanske sange su uspele da izvrše napad na 103 broda i čamaca; od čega su uspeli da zaplene 37 brodova.

Razmera operacija u Jugoslaviji i snažno narastanje NOP-a, s kraja zime 1942. i u početku 1943. godine znatno su ojačali međunarodnu poziciju NOP-a. U vezi s tim Britanci su poslali, aprila 1943, svoje prve predstavnike na slobodnu teritoriju, a u maju i svoju vojnu misiju u Vrhovni štab NOV i POJ.

Kapitulacija Italije

Ustanak u Jugoslaviji septembra 1943. godine, nakon kapitulacije Italije.

Jedno je svima bilo zajedničko: bili su veoma ponosni na svoj pokret i na ono što su postigli. Za njih spoljni svet nije imao nekog neposrednog značaja ili interesa. Bili su im samo važni: njihov narodnooslobodilački rat, njihova borba protiv osvajača, njihove pobede, njihove žrtve. Najviše su se ponosili time što nisu nikome ništa dugovali, što su do sada sve postigli bez ikakve pomoći sa strane. (...) Na osnovu naših zapažanja i izveštaja koje sam sada primio od mojih oficira iz različitih delova zemlje, postupno smo počeli da stičemo predstavu o obimu i prirodi partizanskog pokreta u Jugoslaviji. Ovde je, kako je izgledalo, bilo nešto daleko značajnije, kako vojnički, tako i politički, nego što je to iko izvan Jugoslavije mogao naslutiti.

– Fitzroy MacLean

Partizanska diverzija na mostu Otavec, Bela krajina, Slovenija, septembar 1943.

Posle iskrcavanja anglo-američkih snaga na Siciliju, 10.7. i pada Vlade Benita Musolinija, 25.7. 1943. godine, došlo je do očekivanja skorog povlačenja Italije iz rata. U vezi s tim Vrhovni štab NOV i POJ je izvršio niz vojnih i političkih priprema. U italijansku okupacionu zonu i bliže obali upućen je deo snaga NOVJ, kao pomoć tamošnjim partizanskim jedinicama. Nemačka vrhovna komanda, je takođe, u strahu od skore kapitulacije Italije, preduzela posebne mere. Avgusta 1943. godine završena je reorganizacija nemačkog komandovanja u Jugoslaviji i Grčkoj, a u Beogradu je formiran Štab grupe armija "F", čiji je komandant istovremeno bio i Vrhovni zapovednik Jugoistoka. Njemu su bili podređeni: Druga oklopna armija, grupa armija "E" u Grčkoj; nemačke jedinice na teritoriji NDH; bugarski okupacioni korpus, Srpski doborovoljački korpus i Srpska državna straža i bugarska Peta armija. Neposredno pre kapitulacije Italije, deo nemačkih snaga prebačen je bliže jadranskom obalskom području da bi brže mogle razoružati italijanske snage na Balkanu i zaposesti najvažnije luke u Dalmaciji i Albaniji.

Pravovremenim angažovanjem jedinica NOVJ, njihovim brzim i energičnim dejstvom i neposrednim masovnim učešćem naroda u Istri, Slovenačkom primorju, Sloveniji, Hrvatskom primorju, Dalmaciji i Crnoj Gori, razoružan je, prilikom kapitulacije Italije, 8.9. 1943. godine, veći deo italijanske okupacione armije i, u znatnoj meri, osujećen plan nemačke Vrhovne komande da to u potpunosti učine nemačke jedinice. U to vreme više od polovine jugoslovenske teritorije, uključujući znatan deo jadranske obale i ostrva, bilo je oslobođeno. Došlo je do novog poleta NOB-a i masovnijeg priliva novih boraca u NOVJ, tako da je od kapitulacije Italije do kraja 1943. godine formirano 56 novih brigada, od kojih su neke ušle u sastav 8 novih divizija, a od njih su formirana 4 nova korpusa. Od zarobljenih tenkova formirane su tenkovske jedinice, a u Livnu je formirana i Prva vazduhoplovna baza. Vrhovni štab NOV i POJ je 18.11. 1943. formirao i Mornaricu NOVJ, koja je objedinjavala rad dotadašnjih mornaričkih komandi.

Radi stabilizacije situacije u Jugoslaviji i povraćaja jadranske obale, Nemci su morali da upute nove jedinice. Glavna intervencija nemačkih snaga za posedanje jadranske obale s zaleđem, usledila je u oktobru i novemru 1943. godine (tzv. Oktobarska ofanziva). U oštrim borbama Nemci su privremeno zaposeli Slovenačko primorje, Istru, Gorski kotar i Hrvatsko primorje. Krajem septembra zaposeli su Split, a polovinom oktobra i početkom novembra ostrva ispred Šibenika i poluostrvo Pelješac. Mornarica NOVJ je tada na ostrva Hvar i Brač prebacila Prvu, Devetu i Jedanaestu dalmatinsku brigadu, četiri partizanska odreda i nekoliko hiljada izbeglica - ukupno 15.000 ljudi. Nastavljajući posedanje obale i ostrva Nemci su u novembru zaposleli ostrva Veliki i Mali Drevnik i iskrcali se na Krk, Cres i Lošinj. U očekivanju nemačkog napada na ostrva srednje i južne Dalmacije, Štab Osmog dalmatinskog korpusa NOVJ je odlučio da ih sve brani. Pored jedinica 26. dalmatinske divizije u odbrani ostrva su učestvovali i otočki partizanski odredi. Kada su Nemci, krajem decembra 1943, zauzeli ostrvo Korčulu, Operativni štab je doneo odluku o povlačenju na ostrvo Vis. Tako je Mornarica NOVJ u četvoromesečnim borbama za obalu, zadržala operacijsku osnovicu Dugi otok-Kornati-Žirje-Vis-Lastovo i zajedno sa jedinicama 26. divizije, savezničkim pomorski i vazdušnim snagama nastvaila borbena dejstva. Ostrvo Vis je postao bastion NOVJ i centar pomorskih veza sa Saveznicima u južnoj Italiji i sa partizanima na ostvu i kopnu. Hiljade izbeglica sa obale i ostalih ostrva evakuisani su preko Visa u Italiju i Egipat, kao i veliki broj ranjenika iz jedinica NOVJ koji su upućivani u bolnice u Italiji.

Uspostavljanjem čvršće veze između obale i južne Italije, preko ostrva Vis, još više je doprinelo da istina o NOB-u, brže prodre. To je uticalo da se hiljade Slovenaca i Hrvata iz Slovenačkog primirja i Istre opredele za NOP, zatim na prikupljanje bivših logoraša koji su se nalazili u Italiji. U južnoj Italiji formirane su prekomorske brigade, koje su prebacivane preko ostrva Visa i učestvovale u NOB-u.

Razmera borbi u Jugoslaviji, angažovanje sve većeg broja nemačkih snaga i uspesi NOVJ, potvrdili su ranije uverenje Saveznika o značaju NOR-a. To je vidno ispoljeno upućivanjem nove, anglo-američke vojne u Vrhovni štab. Na konferenciji trojice vodećih šefova antihitlerovske koalicije u Teheranu, novembra-decembra 1943. godine, odlučeno je da se NOVJ i materijalno pomogne. Februara 1944. godine u Vrhovni štab je stigla i sovjetska vojna misija.

Drugo zasedanje AVNOJ-a

„Vođa bandi Tito, koji radi po uputstvima Staljina, stvorio je sovjetsku državu unutar Hrvatske i raspolaže sa dobrom civilnom upravom.

Ceni se da su oružane snage jačine 100.000 ljudi i da su zasad formirane u 20 divizija i 14 samostalnih brigada. U pogledu naoružanja, iako se ono sastoji uglavnom iz lakog pešad. oružja, smatra se da zadovoljava, s obzirom na planinski karakter bojišta. Preuzimanjem materijalne opreme iz najmanje 2 italijanske divizije i delova razbijenih hrvatskih jedinca, te su oružane snage sve više upotpunjavane teškim naoružanjem, motornim vozilima itd.
(...)

U narednim zimskim mesecima neće se više raditi o opstanku Hrvatske, Crne Gore i Albanije, nego o stvaranju ili sprečavanju stvaranja boljševičkog bojišta na celokupnom, području Jugoistoka, u neposrednoj blizini granice Rajha.“

– Izveštaj nemačkog komandanta Jugoistoka o stanju na Balkanu 1.11.1943.

U okolnostima u kojima je NOP postigao velike vojne i političke uspehe u Jugoslaviji na unutrašnjem i savezničkom planu, stvoreni su uslovi da se ubrza proces izgrađivanja nove jugoslovenske države. Na drugom zasedanju Antifašističkog veća narodnog oslobođenja Jugoslavije, održanom 29. i 30.11. 1943. godine u Jajcu, kojem je prisustvovalo 142 delegata iz čitave Jugoslavije, osim iz Makedonije i Sandžaka, odlučeno je da se:

• AVNOJ konstituiše u vrhovno zakonodavno i izvršno predstavničko telo Jugoslacije;
• uspostavi Nacionalni komitet oslobođenja Jugoslavije (NKOJ) kao organ sa svim obeležjima narodne vlade, preko kojeg će AVNOJ vršiti svoju izvršnu funkciju;
• jugoslovenskoj izbegličkoj vladi oduzmu prava zakonite vlade Jugoslavije i da se kralju Petru zabrani povratak u zemlju;
• Jugoslavija izgradi na demokratskom federativnom principu.

Skupština je izabrala Predsedništvo AVNOJ-a, koje je, u ime AVNOJ-a, imenovalo članove NKOJ-a, na čelu sa maršalom Josipom Brozom Titom. Zasedanje je ozakonilo revolucionarnu vlast - Narodnooslobodilački odbori (NOO) koji su postali jedini priznati organi vlasti u zemlju. Zasedanje je potvrdilo odluke SNOS-a i ZAVNOH-a o priključenju Jugoslaviji onih delova jugoslovenske teritorije, koje je Kraljevina Italija anketirala posle Prvog svetskog rata.

1944. godina

Teritorij Jugoslavije pod kontrolom NOVJ u rujnu 1944.

Osvanuo je ovaj veliki, dugo očekivani dan, kome su težile desetine tisuća palih heroja kroz tri i po godine teških iskušenja. Šestog septembra stigla je naša velika saveznica Crvena armija na granicu Jugoslavije. Tisuće kilometara od Staljingrada i Kavkaza, uništavajući na svom slavnom putu stotine tisuća mrskih fašističkih osvajača, prešla je naša herojska saveznica da nam pomogne zadati poslednji udarac zakletom neprijatelju našeg naroda i očistiti našu krvlju zalivenu otadžbinu od omraženih fašističkih hordi... Oko 25 krvožednih nemačkih divizija, koje su se sa svih strana Balkana sakupile na teritoriji Jugoslavije, hoće da izbegnu zasluženoj kazni i da pobegnu iz naše zemlje. Udarajte nemilosrdno po neprijateljskim kolonama. Uništavajte njegovu živu silu. Čim više fašističkih kostiju ostane u našoj zemlji, više ćete se odužiti onim bezbrojnim žrtvama, koje su pale od zločinačke ruke fašističkog osvajača.

– Titova dnevna zapovest povodom izbijanja Crvene armije na granice Jugoslavije septembra 1944.

Treba, konačno, smatrati pogreškom klasifikaciju toga neprijatelja kao "banditskog protivnika" a borbi koje se vode protiv njega kao "rat protiv bandi". Radi se, izuzimajući novoformirane jedinice, o operativno i taktički dobro vođenim, teškim oružjem do zavidne mere naoružanim grupacijama snaga, koje se odlikuju dinamikom koju ne treba potceniti i čija brojnost stalno raste. Nisam naklonjen grešci da neprijatelja precenim, jer su upravo sadašnje borbe, sa uspesima i gubicima na obe strane, objektivna osnova za procenu. Zadatak ovog unutarnjeg neprijatelja je takođe uništenje svih Nemaca, to je njegov krajnji cilj. Za postizanje toga cilja njegovo glavno sredstvo je otežavanje, odn. sprečavanje pomeranja nemačkih snaga, naročito prema severu, jer bi time Nemci mogli postići koncentraciju svojih snaga kojoj se on u datom slučaju ne bi mogao odupreti. U stvari, Tito je već uspeo da, u sadejstvu sa anglo-američkim vazduhoplovstvom, skoro potpuno paralizuje odvijanje železničkog saobraćaja iz Grčke prama Beogradu, da trupe koje su vršile pomeranja rasparča na velikim odstojanjima i da ih mnogostruko veže, kao i da u najvećoj meri teško poremeti saobraćaj cisterni i dovoz uglja prema jugu, te da skoro ukoči transporte evakuacije.

– Izveštaj njemačkog Komandanta Jugoistoka Vrhovnoj komandi od 20. septembra 1944.

1945. godina

Kolona nemačkih zarobljenika 97. armijskog korpusa kod Ilirske Bistrice, 7. maja 1945.

Ne treba pretpostavljati da partizani krajem rata nisu uživali u velikoj meri i iskrenu podršku naroda. Svojom hrabrom borbom protiv okupatora za vreme rata, oni su zadobili široko divljenje i priznanje, koje je poraslo kad su najzad izašli iz borbe kao pobednici. Za mnoge ljude je izgledalo da Tito i narodnooslobodilački pokret predstavljaju najbolji, ako ne i jedini vid sigurne vlasti, a ovo je bilo veoma značajno u zemlji u kojoj je četiri godine harala nesloga i borba. Znalo se da uživaju podršku i priznanje velikih saveznika i, iznad svih, Sovjetskog Saveza, čija je Crvena armija, čak i posle povlačenja, i dalje iza granica vladala u vojnom pogledu situacijom. Na taj način postignuta je ravnoteža nadmoćno u njihovu korist.

– Ficroj Meklejn

Amerikanci su ušli u Minhen i žestoke borbe vode se u centru grada.
Titovi partizani i saveznici susreli se kod Monfalkonea.

– Ratni dnevnik Vrhovne komande Vermahta od 1. maja 1945.

Materijalni gubici

Tijekom Drugog svjetskog rata u Jugoslaviji razoreno je, spaljeno ili teško oštećeno 21% nastambi. Uništeno je 24% svih voćnjaka i 38% svih vinograda. Uništeno je ili opljačkano 62% konja, 56% goveda, 63% ovca i koza, 59% svinja, 54% peradi i 42% košnica s pčelama. Iz zemlje je odneseno devetnaest milijuna tona žitarica i ostalih proizvoda od usjeva, 17 000 tona pamuka i 2 500 000 tona mlijeka i mliječnih proizvoda. U to se ubrajaju potrepštine za održavanje njemačke i talijanske vojske koje su Pavelić i Nedić bili obvezni pružati. Velik dio poljoprivrednog oruđa uništen je ili oštećen ili postao nerabljiv uslijed prekomjernog korištenja i lomljenja. Značajan dio svih ribarskih brodova i opreme uništen je ili teško oštećen. Ili od strane okupatora ili uslijed savezničkih bombardiranja i partizanskih sabotaža odvezeno je, oštećeno ili uništeno 77% lokomotiva i 84% svih željezničkih kola. Razorena je većina mostova predviđenih za željeznički promet i većina željezničkih pruga. Većina automobila, kamiona, boljih cesta i cestovnih mostova na sličan je način nastradala. Izgubljeno je više od polovine prekomorskih i riječnih sredstava za prijevoz tereta u zemlji. Znatan broj bolnica, znanstvenih i obrazovnih institucija (osobito muzeja, pismohrana i knjižnica) opljačkan je, teško oštećen ili uništen.

Njemački general Lohr napisao je na rijeci Drini o događajima tijekom povlačenja njemačkih vojnika 4.5 mjeseca s Egejskih otoka i kontinentalne Grčke kroz Makedoniju, Sandžak i jugozapadnu Srbiju iduće.

Niti jedna stvar vrijedna spomena nije pala u neprijateljske ruke. Morali smo sagraditi 1403 pontonska mosta, 23 željeznička mosta kao i 20 kilometara željezničke pruge. Uništili smo 223 cestovna mosta, 281 željeznički most, 95 tunela, 598 kilometara željezničke pruge, 9 776 željezničkih kola i lokomotiva.

– 13. siječnja 1945.

Kulturno nasleđe NOB-a

U partizanskim redovima su bili neki od najvažnijih umetnika i pisaca Jugoslavije 20. veka, poput Vladimira Nazora, Ivana Gorana Kovačića, Đorđa Andrejevića Kuna, Antuna Augustinčića, Božidara Jakca, Jovana Popovića, Branka Ćopića, Mire Alečković i Dobrice Ćosića.

Zbog toga je iskustvo NOB-a imalo veliki uticaj na jugoslovensku kulturu druge polovine XX veka, koja se u velikoj meri ne može objasniti prostom vladinom propagandom. Partizanska borba je iscrpno opisana kroz memoare njenih učesnika, a kasnije su ta iskustva služila kao osnova za važna umetnička dela autora kao što su Branko Ćopić, Jure Kaštelan, Joža Horvat, Oskar Davičo, Antonije Isaković, Dobrica Ćosić, Mihailo Lalić i drugi.

Stripovi koji prikazuju partizansku borbu takođe su bili vrlo popularni i pripadali su posebnom autohtonom žanru jugoslovenske pop-kulture. Poznati su serijali srpskog scenariste Đorđa Lebovića i hrvatskog crtača Julesa Radilovića („Partizani“), više serijala scenariste Svetozara Obradovića i crtača Branislava Kerca (Poručnik Tara, Troje nesalomljivih i Kurir Goran), pojedinačne priče Ivice Bednjaneca i Zdravka Sulića... Ipak, najpopularniji je bio strip namenjen najmlađim čitaocima, "Mirko i Slavko" Desimira Žižovića Buina i njegovih saradnika, štampan ponekad i u 200.000 primeraka.

Najvidljiviji oblik partizanskog nasleđa na prostoru bivše Jugoslavije ostao je niz spomenika koji slave njihovu borbu. Neki od tih spomenika su bili socrealistički kič, dok su ostali potvrdili svoju umetničku vrednost. Neki od ovih spomenika su bili žrtve vandalizma tokom raspada SFRJ, ranih devedesetih.

Partizanska borba odrazila se i na filmsku umetnost koja je razvila sopstveni žanr u okviru jugoslovenske kinematografije, partizanski film, sa korpusom nezvaničnih pravila i motiva, slično američkom vesternu ili japanskom jidaigekiju.

Suvremena tumačenja

Sve učestalija nastojanja da se obezvredi narodnooslobodilačka borba naroda Jugoslavije kao neprestano bežanje od neprijatelja, nemoć u odbrani slobodnih teritorija, pretvaranje „čarki" u velike bitke, „imaginarna osvajanja", izdizanje male grupe partizana u velike armije, praćene naduvanim uspesima savezničkih informativnih sredstava od 1943, odražava nerazumevanje partizanskog rata s revolucionarnim ciljevima. Kao da nije reč o borbi koja je kontinuirano vođena u toku celog rata, na važnom strateškom prostoru, u pozadini Hitlerovog „novog poretka", imajući veliki političko-psihološki i moralni značaj za sve pokrete otpora. (...) Ona je moralno i psihološki značila i za velike savezničke sile u trenucima njihovih vojnih operacija u Severnoj Africi i na Istočnom frontu 1941-1942, usamljenosti, povlačenja, pa i vojnog kolapsa, jer su borci savezničkih armija znali da u dubokoj pozadini Hitlerove tvrđave teče neprestani otpor i da nisu sami u velikom rvanju fašizma i antifašizma.

– Branko Petranović

I to ti je revolucija: seljaci postanu komandanti i komesari, prvi put opipaju svilene gaćice i požene se buržujkama. Onda u tim buržoaskim porodicama, uzmu ih pod svoje i - gotovi su. Pošto ideološki nijesu bili formirani ljudi, lako su mijenjali shvatanja. U to vrijeme, devedeset odsto našeg kadra nije znalo najelementarnije stvari iz marksizma i lenjinizma.

– Vlado Dapčević

Literatura

• Vojna enciklopedija (knjiga 5). Beograd 1974. godina
• dr. Gojko Miljanić. "Kadrovi revolucije 1941-1945", "Obod" Cetinje, 1975. godina
• dr. Gojko Miljanić "Velike bitke na jugoslovenskom ratištu 1941-1945", "Narodna knjiga" Beograd 1989. godina
• Moma Marković, "Pregled Narodnooslobodilačke borbe u Srbiji", Beograd 1947. godina
• Narodni heroji Jugoslavije, Partizanska knjiga Ljubljana, Narodna knjiga Beograd, Pobjeda Titograd, 1982. godina

Povezano

Portal NOB Segment isključivo posvećen Narodnooslobodilačkoj borbi.

• Drugi svjetski rat u Jugoslaviji
• Spisak osovinskih operacija u Jugoslaviji
• Narodnooslobodilačka borba Albanije
• Narodnooslobodilačka borba Bugarske
• Narodnooslobodilačka fronta (Grčka)