Odnos komunista i ustaša 1930-ih

Odnos komunista i ustaša 1930-ih godina je uključivao deklarativnu podršku koju je KPJ pružila tzv. "ličkom ustanku" 1932. godine i zajedničke štrajkove glađu političkih zatvorenika po zatvorima 1934-1935.

Ubrzo, ova dva pokreta su se potpuno konfrontirala, što je kulminiralo 1937. godine kada dolazi i do političkih ubistava (Krsto Ljubičić). Po proglašenju NDH 1941. godine, ustaše su odmah započele progone i ubistva komunista i njihovih simpatizera, dok KPJ predvodi antifašistički narodnooslobodilački pokret.

Pojedini revizionistički autori redovno preuveličavaju "saradnju" ova dva pokreta.

Pozadina

Nakon drezdenskog kongresa 1928. godine KPJ je podržavala razne nacionalističke organizacije koje su se borile protiv srpske prevlasti, uključujući Kosovski komitet, VMRO i ustaše.

Komuniste i ustaše zbližavala je činjenica da su bili politički revolucionari, izvrgnuti žestokom progonu diktatorskog režima. Ranih 1930-ih godina, zajednička tema komunista i ustaša bila je borba protiv velikosrpske diktature. Tih godina zvanično partijskog glasilo "Proleter" agituje protiv srpskih činovnika, žandara i policije ("Napolje sa srpskim činovnicima, žandarima i policijom!") i traži hrvatsku nacionalnu slobodu "protiv svakog oblika nacionalnog ugnjetavanja sa strane srpskih zulumćara".

Podrška "ličkom ustanku"

Proleter, službeno glasilo KPJ.

U septembru 1932. ustaše organizuju tzv. "Lički ustanak" (tj. Velebitski ustanak), odnosno napad na nekoliko žandarmerijskih stanica. Tada KPJ proglasom u partijskom organu Proleter »pozdravlja ustaški pokret ličkih i dalmatinskih seljaka i stavlja se potpuno na njihovu stranu«.

U posljednje vrijeme počinje da se širi osobito u Lici i sjevernoj Dalmaciji ustaški pokret protiv srpskih okupatorskih vlasti. Bilo je više sukoba između naoružanih ustaša i žandara. Među Šibenikom i Benkovcem ustaše su digli u zrak četiri žandarske kasarne. U sukobima u Lici zarobili su ustaše 5 žandara i odveli ih sobom kao taoce. Vlada je, da uguši pokret proglasila opsadno stanje u tim krajevima, poslala tamo 1,400 žandara, tri bataljona vojske, dva kavalerijska odreda strojnihpušaka (mitraljeza) i jednu brdsku bateriju. [...] Iz okolnosti da ustaški pokret započinje u Lici i sjevernoj Dalmaciji - najsiromašnijim krajevima Jugoslavije - može se zaključiti da socijalno-ekonomski momenti igraju veliku ulogu u tom pokretu. Ali značenje nacionalnog momenta također je veliko, jer je pokret najviše razvijen u hrvatskim dijelovima Like i sjev. Dalmacije. Komunistička Partija pozdravlja ustaški pokret ličkih i dalmatinskih seljaka i stavlja se potpuno na njihovu stranu. Dužnost je svih komunističkih organizacija i svakog komuniste da taj pokret potpomognu, organiziraju i predvode.

– "Ustaški pokret u hrvatskim krajevima", službeno glasilo KPJ Proleter iz prosinca 1932.

KPJ u istom proglasu poručuje da se komunisti bore protiv nacionalnog i socijalnog potlačivanja, za samoodređenje potlačenih naroda do otcjepljenja. Zbog toga oni uzimaju aktivnog učešća u ustaškom pokretu, vezujući nacionalno oslobodilačku borbu ustaša sa borbom širokih masa radnog naroda za rad, hljeb, zemlju i slobodu. Iako je KPJ podržavala Lički ustanak, upozoravala je na prisustvo fašističkih elemenata unutar ustaškog pokreta i osudila njihovu ideologiju i njihove metode:

U isto vrijeme Komunistička Partija ukazuje na dosadašnje nedostatke i pogreške u tom pokretu, koje se razjašnjavaju tim da u pokretu dosada znatan uticaj igraju hrvatski fašistički elementi. (Pavelić-Perčec), kojima nije u interesu da protiv velikosrpske vojno-fašističke diktature razvijaju jedan široki masovni pokret, jer se boje da bi se takav pokret okrenuo ne samo protiv diktature nego i protiv njih i njihovih talijanskih gospodara. Zbog toga se oni ograničavaju na akcije malih odreda i metoda individualnog terora.

– "Ustaški pokret u hrvatskim krajevima", službeno glasilo KPJ Proleter iz prosinca 1932.

Tri mjeseca kasnije, službeni organ Proleter za veljaču-ožujak 1933. potvrđuje ranije stavove CK KPJ u odnosu na ustaški pokret, i poziva članove KPJ da pomognu "nacionalno-revolucionarnom pokretu".

KPJ je pokušala da se stavi na čelo hrvatskog nacionalnog revolucionarnog pokreta. Od sredine 1933. godine CK KPJ je pokrenuo list »Hrvatski put«, koji je bio organ tzv. nacionalno-revolucionarnih grupa formiranih u zemlji. List je tiskan u emigraciji a bio je namijenjen pretežito hrvatskom selu. Po direktivi CK, ovaj časopis je uređivao Đuka Cvijić.

Saradnja na robiji

Grupa političkih osuđenika u lepoglavskoj kaznioni.

Policijski teror koji je uslijedio nakon pokušaja ustanka zbližio je hrvatske komuniste i ustaše. Proleter iz veljače 1933. objavljuje veliki članak pod naslovom "Za pomoć i oslobođenje političkih i vojnih osuđenika" u kojem se zalaže za oslobađanje svih političih zatvorenika iz "velikosrpskih zatvora", uključujući brojne zatočene ustaše.

U zatvoru Lepoglava početkom 1934. godine dolazi do stvaranja „Zajednice političkih osuđenika: hrvatskih nacionalnih revolucionara, makedonskih nacionalnih revolucionara i komunista“, u cilju zajedničke borbe protiv kraljeve „vojnofašističke“ diktature. Među istaknutim komunistima, članovima Zatvorske zajednice bili su Moša Pijade, Milovan Đilas, Andrija Hebrang, Petko Miletić i drugi. Zajednica je tada prihvatila Rezoluciju, u kojoj se osuđuje »zločinački režim vojno-fašističke diktature (…) tako zvane Jugoslavije«, koji ugnjetava seljake, radnike i potlačene nacije. Zajednica političkih osuđenika je delovala u narednom periodu. O suradnji svjedoči i publikacija Robija - zapisci hrvatskih narodnih boraca, izdana u Zagrebu 1936.

U zatvoru su neki od "nacionalnih revolucionara" prišli komunistima, kao npr. novinar Šime Balen. Bilo je i suprotnih slučajeva, pa je tako hrvatski komunista i novinar Milivoj Magdić prišao ustašama. Prema sećanjima, najveći ugled među ustašama od komunističkih zatvorenika uživao je prvi vođa Komunističke partije Hrvatske Andrija Hebrang, "zbog svojih čvrstih hrvatskih uverenja i ljudske postojanosti", koji je bio osuđen na 12 godina robije.

Sukob

Krsto Ljubičić, student prava koga su ubili frankovci (predratni ustaše), jer se javno deklarisao kao antifašista. Bio je jedna od prvih žrtava fašizma na Zagrebačkom univerzitetu.

24. i 25. decembra 1934. godine u Ljubljani je održana Četvrta zemaljska konferencija na kojoj se KPJ izjasnila "protiv razbijanja sadašnjeg državnog područja Jugoslavije, jer hoće to preuređenje da postigne mirnim putem, na osnovu nacionalne ravnopravnosti". KPJ tih godina prihvata politiku narodnog fronta i novi kurs Kominterne da je fašizam najveći neprijatelj. Istovremeno ustaše, pod utjecajem fašističke Italije i nacističke Njemačke, razvijaju snažno antikomunističku ideologiju.

Izbijanje Španskog građanskog rata 1936. godine potaklo je zaoštravanje sukoba između studenata antifašista i fašista na Zagrebačkom sveučilištu. Žestoki sukob između te dve grupe kulminirao je 14. aprila 1937. godine, kada je grupa frankovaca noževima na smrt izbola studenta antifašistu Krstu Ljubičića.

1937. Komunistička partija Hrvatske u svom proglasu osuđuje stavove „frankovačko-fašističke demagogije o nezavisnoj hrvatskoj državi“, koja želi „da hrvatskom narodu umjesto jednog jarma nametne drugi, još gori jaram Rima i Berlina.“

Za razliku od KPJ, koja je konstantno bila proganjana u međuratnom razdoblju, pri čemu se intenzitet progona s godinama povećavao (konclogori za komuniste), vlast prihvata blaži odnos prema ustašama. 1938. nakon susreta Stojadinovića i Budaka dolazi do povratka dela ustaške emigracije u zemlju, na čelu sa Budakom.

Po proglašenju NDH, ustaše su već od 10. aprila do 22. juna 1941. uhapsile trocifren broj komunista i njihovih simpatizera (uglavnom hrvatske nacionalnosti). Ustaše započinju sa hapšenjem komunista već 11. aprila, a prva ubistva komunista zabeležena su krajem aprila i početkom maja 1941. godine (vidi logor Kerestinec).

Povezano

• Ustaše
• Komunistička partija Jugoslavije
• Logor Kerestinec
• Napadi na garnizone NDH