Narodnooslobodilački pokret Jugoslavije

Za ostala značenja vidi NOP (višeznačno)

Narodnooslobodilački pokret (NOP) je bio pokret otpora u Jugoslaviji za vreme Drugog svetskog rata koji je predvodila Komunistička partija Jugoslavije.

Oružanu silu pokreta otpora predstavljali su narodnooslobodilački partizanski odredi, stvarani tokom leta 1941. godine, koji su tokom 1942. godine prerasli u Narodnooslobodilačku vojsku Jugoslavije. U gradovima su pokret otpora predstavljali tvz. "ilegalci".

Na slobodnim teritorijama stvarani su civilni organi narodnooslobodilačkog pokreta, Narodnooslobodilački odbori, koji su predstavljali prve organe „narodne vlasti“. Oni su imali su zadatak da pomažu iz pozadine oružanu narodnooslobodilačku borbu. Pored Narodnoosolobodilačkih odbora u okviru pokreta otpora su stvarane i druge antifašističke organizacije, poput Antifašističkog fronta žena (AFŽ), Ujedinjenog saveza antifašističke omladine Jugoslavije (USAOJ) i Saveza pionira Jugoslavije.

Narodnooslobodilački pokret je, za razliku od drugih pokreta u Jugoslavije, tokom Drugog svetskog rat, uspeo masovno da okupi pripadnike svih naroda: Srbe, Hrvate, Slovence, Muslimane, Crnogorce i Makedonce, kao i pripadnike svih nacionalnih manjina u Jugoslavije: Mađare, Albance, Italijane, Slovake, pa čak i Nemce.

Jedan od ciljeva Narodnooslobodilačkog pokreta bio je i stvaranje nove države - Nove Jugoslavije, koja bi počivala na nacionalnom i socijalnom jedinstvu. Na taj način se ostvariovao i deo programa Komunističke partije Jugoslavije, koji se odnosio na izvođenje socijalističke revoluciji. Ovi planovi su se posebno odvijali na oslobođenim teritorijama tzv. „Partizanskim republikama“ (Užička republika, Drvarska republika, Bihaćka republika i dr.) gde je stanovništvo moglo u praksi da vidi delotvornost NO odbora i primenu načela socijalne pravde.

Narodnooslobodilački pokret se razvijao na čitavom području Jugoslavije. Glavni protivnici bili su strani okupatori (Nemci, Italijani, Bugari i Mađari), kao i „domaći izdajnici“, odnosno saradnici okupatora: Nezavisna Država Hrvatska (ustaše i domobrani), režim Milana Nedića u Srbiji (Srpska državna straža), četnici Draže Mihailovića, četnici Koste Pećanca, Balisti, Bela grada u Sloveniji, režim Sekule Drljevića u Crnoj Gori, Ljotićev „Zbor“ i dr. Pokret je vodio doslednu borbu protiv širenja međunacionalne mržnje, masovnih progona i pokolja stanovništva, što mu je donelo široku narodnu podršku.

Narodnooslobodilački pokret je 1943. godine stekao priznanje Saveznika, koji su uskratili dotadašnju podršku četnicima. Nakon toga je došlo do sporazuma sa Jugoslovenskom vladom u izbeglištvu, na osnovu kojih je 7. marta 1945. godine stvarena Demokratska Federativna Jugoslavija.

Hapšenja komunista

Pre rata su po broju i ugledu članova KPJ prednjačili Zagreb i Hrvatska (na primer, bilo je mnogo Hrvata španskih boraca). Međutim, policijske vlasti u Zagrebu su spremno predale kartoteke novim okupatorskim vlastima, dok su u Beogradu pristalice komunista oko Srđana Budisavljevića u Ministarstvu unutrašnjih poslova Simovićeve vlade uništili komunističku kartoteku predratne policije. Tako da, kada počinju masovna hapšenja komunista posle napada na SSSR, komunisti u Srbiji, jednostavno, nisu bili tako vidljivi za Gestapo.^[1]

Stvaranje širokog fronta

Glavni članak: Osvobodilna fronta

Za razliku od drugih krajeva Jugoslavije, gde je u Narodnoosolobodilačkom pokretu isključivu rukovodeću ulogu imala Komunistička partija Jugoslavije, u Sloveniji je na inicijativu Komunističke partije Slovenije formiran Oslobodilački front (slov. Osvobodilna fronta) koji je okupio desetak predratnih stranaka i organizacija i stvorio čvrsto jedinstvo u borbi protiv okupatora.

U junu 1943. godine, slovenski komunista Edvard Kardelj je boravio u Hrvatskoj, da kako bi upoznao tamošnji narodnooslobodilački pokret iz prve ruke, i eventualno neka iskustva preneo u Sloveniju. On je bio iznanađen koliko se drugovi u Hrvatskoj bore da stvore opštenarodni pokret, bez nametanja svoje politike:

Borbu protiv sektaštva stvarno vode vrlo oštro, u mnogočemu čak preoštro. Napr. na zborovima itd. zabranjeno je pevanje Internacionale, raznih komunističkih i »crvenih« pesama itd., te u tome često preteruju, mada je sama tendencija opravdana.^[2]
– Pismo Edvarda Kardelja od 18 juna 1943.

Narodnooslobodilački odbori

Glavni članak: Narodnooslobodilački odbori

Narodni zbor u oslobođenom Livnu avgusta 1942. godine.

Narod i borci na ulici u Gackom za vreme neke proslave.

Prvi miting u oslobođenom Leskovcu, 1944.

Oni su brinuli da izgrade škole i nauče čitanju i pisanju i aritmetici svakoga, i to bi trajalo generaciju ili dve; a nakon toga da izgrade univerzitete i razviju nauku, i to bi trajalo još nekoliko; i da ukinu mračnjaštvo i nepismenost i sljepoću i zvjerstvo, i da postave kanalizaciju i navodnjavanje i električnu energiju, i suvremeni način transporta i čelične plugove, i bolja rasplodna grla i i učinkovitije metode proizvodnje i distribucije, i milijun prednosti koje im stara politika nije pružila.^[3]
– Basil Davidson

Narodnooslobodilački odbori su bili organi revolucionarne narodne vlasti u Jugoslaviji, formirani za vreme Narodnooslobodilačkog rata u periodu od 1941. do 1945. godine.

Stvarani su, odonsno birani ili imenovani, od početka oružanog ustanka 1941. godine, na oslobođenoj, a kasnije i na neoslobođenoj teritoriji i od osnivanja su bili klica novog društvenog sistema, jer su svojim revolucionarno-demokratskom praksom izražavali revolucionarne i socijalne težnje.

Njihovo osnivanje sukobljavalo je komuniste sa Kominternom, koja je suspendovala sve socijalne promene dok traje rat, a na drugoj strani sa četnicima koji su u njihovom stvaranju videli nameru da se odstrani „legalni poredak" i preuzme vlast.^[4]

Stvaranje AVNOJ-a

Glavni članak: Antifašističko veće narodnog oslobođenja Jugoslavije

U Vukovskom izašao narod iz zgarišta da nas dočeka, počasti i isprati. Kad smo tražili vodu, donosili su nam mleko. U noći, oko radija, ljudi, žene i deca pomešali su se sa nama, slušali vesti istom napetošću, istim osećanjem.^[5]
– Koča Popović

Antifašističko vijeće narodnog oslobođenja Jugoslavije, skraćeno AVNOJ, je bila krovna organizacija narodnooslobodilačkih komiteta, uspostavljena 26. novembra 1942. radi upravljanja slobodnim teritorijama na području okupirane Jugoslavije.

AVNOJ je bio pod političkim vođstvom narodnooslobodilačkog pokreta Jugoslavije. Mnogi obični borci u partizanskim redovima nisu bili komunisti, ali njih je u programu AVNOJ-a privukao federativni sistem za različite narode u Jugoslaviji, što je bila izbalansiranija zamisao od svega što su druge političke snage u Jugoslaviji nudile u to vrijeme.^[6]

Odnos NOP-a i Izbegličke vlade u Londonu

Glavni članci: Saveznici i Jugoslavija i Sporazumi Tito - Šubašić

Između Josipa Broza Tita (kao predstavnika jugoslovenske narodnooslobodilačke vlade) i Ivana Šubašića (kao predstavnika jugoslovenske kraljevske vlade) potpisana su dva sporazuma:

Viški sporazum od 17. lipnja 1944.^[7] i
Beogradski sporazum od 2. studenog 1944.^[8]

Zbor u oslobođenoj Topoli oktobra 1944.

Prilikom nastojanja Engleza da dođe do jedinstva između Tita i Jugoslovenske izbegličke vlade, britanskoj vladi bio je pre svega pred očima vojni cilj: prirodna posledica takvog jedinstva bio bi porast pokreta otpora na jugoslovenskom prostoru, a time bi nemačke vojne snage u daleko većem broju bile vezane za taj deo ratišta.^[9]
– Ratni dnevnik Vrhovne komande Vermahta (pregled od 1. aprila do 31. decembra 1944.)

Najširi slojevi stanovništva bivše Jugoslavije sada u Titu nisu više gledali crvenog šefa bandi, nego kao borca za nacionalno oslobođenje, koji uživa poverenje kralja Petra. Ovo poslednje bilo je veoma važno za prostor Srbije. Dogovor Tita sa Jugoslovenskom izbegličkom vladom značio je težak udar, ako ne i smrtonosni, za četnike i vladu Milana Nedića.^[9]
– Ratni dnevnik Vrhovne komande Vermahta od novembra 1944.

Istaknute ličnosti NOP-a

Literatura

Vojna enciklopedija (knjiga 5). Beograd 1974. godina
dr. Gojko Miljanić. "Kadrovi revolucije 1941-1945", "Obod" Cetinje, 1975. godina
dr. Gojko Miljanić "Velike bitke na jugoslovenskom ratištu 1941-1945", "Narodna knjiga" Beograd 1989. godina
Moma Marković, "Pregled Narodnooslobodilačke borbe u Srbiji", Beograd 1947. godina
Narodni heroji Jugoslavije, Partizanska knjiga Ljubljana, Narodna knjiga Beograd, Pobjeda Titograd, 1982. godina

Izvori

↑ Zaboravljena antifašistička tradicija
↑ Zbornik dokumenata i podataka o narodnooslobodilačkom ratu, DOKUMENTI CK KPJ I VRHOVNOG ŠTABA NOVJ, knjiga 9 - april - jun 1943., tom 2
↑ Basil Davidson: PARTISAN PICTURE "they were concerned to build schools and to teach reading and writing and arithmetic to everyone, and that would take a generation or two; and after that to build universities and exploit the sciences, and that would take several more; and to abolish obscurantism and illiteracy and blindness and beastliness, and to put in drains and irrigation and electric power, and modern means of transport and steel ploughs, and better breeding stock and more efficient methods of production and of distribution, and a million advantages which the old politics had not afforded them."
↑ Branko Petranović: Srpski narod u ustanku
↑ KOČA POPOVIĆ: BELEŠKE UZ RATOVANJE
↑ Povijest Bosne - Noel Malcom^{[mrtav link]}
↑ Jasper Ridley "Tito" ISBN 953-6460-11-4 s. 262
↑ Hrvoje Matković "Povijest Jugoslavije" ISBN 953-6308-12-6 Zagreb 1998. s. 266
↑ ^9,0 ^9,1 Nikola Živković, Srbi u Ratnom dnevniku Vrhovne komande Vermahta

Povezano

Portal NOB

Segment isključivo posvećen Narodnooslobodilačkoj borbi.

Šablon:Portal SFRJ

[1] Zaboravljena antifašistička tradicija

[DOKUMENTI_VRHOVNOG_ŠTABA,_knjiga_9-2] Zbornik dokumenata i podataka o narodnooslobodilačkom ratu, DOKUMENTI CK KPJ I VRHOVNOG ŠTABA NOVJ, knjiga 9 - april - jun 1943., tom 2

[3] Basil Davidson: PARTISAN PICTURE "they were concerned to build schools and to teach reading and writing and arithmetic to everyone, and that would take a generation or two; and after that to build universities and exploit the sciences, and that would take several more; and to abolish obscurantism and illiteracy and blindness and beastliness, and to put in drains and irrigation and electric power, and modern means of transport and steel ploughs, and better breeding stock and more efficient methods of production and of distribution, and a million advantages which the old politics had not afforded them."

[Petranović-4] Branko Petranović: Srpski narod u ustanku

[5] KOČA POPOVIĆ: BELEŠKE UZ RATOVANJE

[6] Povijest Bosne - Noel Malcom^{[mrtav link]}

[7] Jasper Ridley "Tito" ISBN 953-6460-11-4 s. 262

[8] Hrvoje Matković "Povijest Jugoslavije" ISBN 953-6308-12-6 Zagreb 1998. s. 266

[Živković-9] 9,0 ^9,1 Nikola Živković, Srbi u Ratnom dnevniku Vrhovne komande Vermahta

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]