Indoiranci
„Arijci” preusmjerava ovdje. Za ostala značenja, v. Arijci (razvrstavanje). „Arijevci” preusmjerava ovdje. Za ostala značenja, v. Arijevci (razvrstavanje).
Indoiranci (Arijci ili Arijevci) su porodica naroda koji pripadaju podskupini Indoevropljana, a karakterizira ih upotreba indoiranskih jezika. Ova etnička porodica rasprostranjena je u jugozapadnoj i južnoj Aziji, a historijski je prevladavala i u Centralnoj Aziji i istočnoj Evropi. Dijeli se na dvije podskupine – iransku i indoarijsku.
Praindoiranci su hipotetički govornici proto-indoiranskog jezika odnosno narod čiji su pripadnici predstavljali zajedničke pretke današnjih indoarijskih i iranskih naroda. U akademskim krugovima generalno je prihvaćena hipoteza da su Proto-Indoiranci na područje današnjeg Irana i južne Azije stigli iz Centralne Azije kroz 3. i 2. milenijum pne. Krajem 20. vijeka u Indiji su se razvile oprečne teorije (tzv. hipoteza o egzodusu iz Indije) da su Proto-Indoiranci kao i Proto-Indoevropljani oko 3000. pne. zapravo migrirali iz pravca Indijskog potkontinenta prema zapadnoj Evroaziji, no ovakvi revizionistički scenariji ne poklapaju se s historijskim i arheološkim dokazima pa nisu prihvaćeni odnosno smatraju se plodom indijskog etnocentrizma.
Arheološka kultura koja se povezuje s Proto-Indoirancima jest Poltavkanska kultura (sredina 3. milenijuma pne.) u današnjoj ruskoj Samarska oblast, a najvjerojatnije je nastala izdvajanjem iz indoevropske Jamne kulture. Nezavisna indoiranska kultura oblikovati će se kroz sljedećih 1000 godina u Centralnoj Aziji (Andronovska kultura), a do diobe će nastati sredinom 2. milenijuma pne. kada dolazi do prve velike migracije odnosno provale u Mezopotamiju (Mitani) odnosno Indijski potkontinent (vedska civilizacija). Ovim migracijskim valom oblikovala se indoarijska podporodica čija će plemena kroz naredne vijekove jezično iščeznuti na zapadu, dok će na istoku asimilirati veće dijelove sjeverne Indije. Drugi veliki migracijski val iz pravca Centralne Azije (između 1500. i 1000. pne.) bio je iranski i također se odvijao u većoj mjeri prema jugu odnosno Iranskoj visoravni, a manjim dijelom i istočnoj Evropi.
Indoiranska porodica u modernoj se terminologiji naziva i arijskom, a korištenje etnonima arija ovjereno je kod obje podgrupe (iranske i indoarijske). Termin se na indoarijskoj strani pojavljuje u sanskritu, a na iranskoj u avestičkom i staroperzijskom. Kroz 19. i 20. vijek u Evropi je arijski etnonim povezivan s irskim čime se razvila hipoteza o svim Indoevropljanima kao potomcima drevnih Arijaca. Teorija je ubrzo dobila i rasističku dimenziju o tzv. arijskoj rasi, a potpuno je napuštena sredinom 20. vijeka. S obzirom da i dan danas mnoge bijelačke rasističke i okultističke skupine rabe pridjev arijski kao oznaku za svoju ideologiju, stručnjaci u novije vrijeme zbog pejorativne konotacije češće rabe termin indoiranski. Dok je kod istočne tj. indoarijske grane etnomim Arijci kroz historiju iščezao, na zapadnoj tj. iranskoj strani kontinuirano je očuvan do današnjeg dana u nazivu Irana te kod Oseta u nazivu ironskog dijalekta.
U indoiranske narode spadaju:
- Iranski narodi
- Indoarijski narodi
- Nuristanski narodi (ponekad se svrstavaju i među dvije veće podgrupe)
- J. P. Mallory i D. Q. Adams: Encyclopedia of Indo-European Culture, London i Chicago, Fitzroy-Dearborn, 1997., str. 303.-311.
- Roger Blench i Matthew Spriggs: Archaeology and Language, III: Artefacts, languages and texts, London i New York, Routledge, 1999.; poglavlje - Asko Parpola: The formation of the Aryan branch of Indo-European