Kineski jezik
| Kineski jezik 汉语 / 漢語, Hànyǔ; 华语 / 華語, Huáyǔ; 中國話 / 中国话, Zhōngguóhuà; ili 中文, Zhōngwén | |
|---|---|
| Govori se u: | Kini, Tajvanu, Singapuru, Indoneziji, Maleziji i u ostalim kineskim zajednicama širom sveta |
| Regija: | |
| Ukupno ljudi koji govore Kineski jezik: | 1,3 milijarde |
| Rangiran po broju govornika u svetu: | 1. |
| Jezička grupa: Klasifikacija: |
sino-tibetanski Kineski |
| Status jezika | |
| Zvanični jezik u: | NR Kini, Tajvanu, Singapuru |
| Regulisan od: | Komitet za rad na književnom i govornom jeziku (NR Kina), Savet za promovisanje mandarinskog kineskog (Tajvan i Singapur) |
| Kodovi kineskog jezika | |
| ISO 639-1 | zh |
| ISO 639-2 | chi (B) / zho (T) |
| ISO 639-3 | dijalekti: cdo - Istočni Min |
Kineski jezik (trad. kin. 漢語, uprošć. kin. 汉语, pin. Hànyǔ; trad. kin. 華語, uprošć. kin. 华语, pin. Huáyǔ; trad. kin. 中國話, uprošć. kin. 中国话, pin. Zhōngguóhuà; ili kin. 中文, pin. Zhōngwén) je jezik, odnosno jezična skupina koja čini dio sino-tibetanske porodice jezika.
Za kineski se često govori kako predstavlja jedan jezik, iako regionalne varijacije između različitih dijalekata često svojim opsegom odgovaraju razlikama među posebnim romanskim jezicima.
Računa se da jedna petina svjetskog stanovništva govori kineski jezik u jednoj od njegovih formi. Kineski jezik u svojoj standardnoj mandarinskoj formi predstavlja službeni jezik NR Kine, Tajvana, Hong Konga, Macaua, te jedan od službenih jezika u Singapuru i Ujedinjenim narodima.
U ostatku svijeta, zbog dominacije dijaspore iz južnih dijelova Kine, najčešći oblik kineskog jezika je kantonski dijalekt, iako se u posljednje vrijeme sve češće pojavljuje mandarinski i drugi oblici min dijalekata.
Kineski jezik se svrstava u grupu sino-tibetanskih jezika, za koje se smatra da potiču iz jednog jezika, proto-sino-tibetanskog.
Jedan od prvih sistema podele razvojnih faza kineskog jezika dao je švedski lingvista Bernhard Karlgren početkom HH veka. Sistem je kasnije revidiran, ali je i dalje zasnovan na Karlgrenovim idejama.
Starokineski (上古汉语, Shànggǔ Hànyǔ), ili „arhaični kineski“, bio je u upotrebi u dinastiji Džou (oko 1046. do 256. g. pne.) i zabeležen je na bronzanim artefaktima i u klasičnim delima: Knjizi poezije, Š’-đing (诗经, Shíjīng), Knjizi istorije, Šu-đing (书经, Shūjīng) i najstarijim delovima Knjige promene, Ji-đing (易经, Yìjīng). Rad na rekonstrukciji ovog jezika započet je još u dinastiji Ćing. Fonetski elementi u kineskim karakterima, i izgovor kineskih karaktera u Japanu, Koreji i Vijetnamu pružaju mogućnost da se fonetski sklop ovog jezika delimično rekonstruiše. Prema istraživanjima, starokineski jezik nije bio u potpunosti izolativan, imao je bogat glasovni sistem, u kome su glasovi diferencirani aspiracijom, ali najverovatnije nije imao tonove.
Srednji kineski (中古汉语, Zhōnggǔ Hànyǔ) se govorio u periodu dinastija Sui, Tang i Sung, od VII do H veka nove ere. Rani period, od 601. godine, reprezentativno je prikazan u knjizi rima Ćije-jin (切韵, Qièyùn), a kasni period je prikazan u knjizi rima Guang-jin (广韵, Guǎngyùn). Izvor za fonetiku srednjekineskog jezika osim knjiga rimâ predstavljaju i savremeni dijalekti govornog kineskog. Lingvisti smatraju da su uspeli da kvalitetno rekonstruišu glasovni sistem srednjekineskog.
Što se govornog jezika tiče, razvoj je bio znatno kompleksniji. Na severu Kine, i na području S’-čuana i Jin-nana koriste se varijante mandarinskog kineskog. Mandarinski kineski je prevladao na severu pre svega zbog ravničarskog terena, dok je na planinskom jugu Kine jako izražen diverzitet dijalekata. Prisustvo mandarinskog u S’-čuanu objašnjava se kugom u XII veku i depopulacijom, što je omogućilo kasnije naseljavanje sa severa.
Do sredine XX veka, većina Kineza govorila je samo lokalni varijetet kineskog jezika. Od XVI veka, dinastija Ćing je uspostavila Ortoepske akademije (正音书院, Zhèngyīn shūyuàn), sa namerom da među činovnicima olakša komunikaciju tako što će uspostaviti jedinstven standardni izgovor u skladu sa lokalnim dijalektom prestonice, Pekinga. Pekinški izgovor je prihvaćen i ustaljen na carskom dvoru, dok su u ostalim provincijama činovnici i do tada već govorili neku od varijanti mandarinskog; standardizacija je, međutim, izostala.
Stanje se znatno promenilo kada je u školske programe u NR Kini, na Tajvanu i Hong Kongu uvedeno obavezno učenje standardnog mandarinskog kineskog, tako da je danas je mandarinski kineski u upotrebi širom Kine. Hong Kong je, međutim, bio britanska kolonija, i u njemu je na snazi kao zvanični jezik ostao kantonski kineski. Od ponovnog prisajedinjenja Hong Konga Kini, mandarinski kineski postepeno ulazi u upotrebu.
Videti još: Govorni kineski, Kineski dijalekti i Varijante kineskog jezika
Govorni kineski se tradicionalno deli na sedam dijalekatskih grupacija. To su:
- Mandarinski, sa oko 800 miliona govornika (北京话 ili 官话)
- Mandarinski kineski nije isto što i Standardni mandarinski kineski, pu-tung-hua (普通话) koji je zvanični standard, i koji se zasniva na pekinškom dijalektu
- Vu (吴, Wú), sa šangajskim, oko 90 miliona govornika
- Kantonski (粤, Yuè), oko 80 miliona
- Min (闽, Mǐn), sa tajvanskim, oko 50 miliona
- Sjang (湘, Xiāng), oko 35 miliona
- Hakka (客家, Kèjiā), oko 35 miliona
- Gan (赣, Gàn), oko 20 miliona
Kineski lingvisti su kasnije izdvojili još 3 grupe iz tradicionalnih sedam:
Postoji takođe još manjih dijalekatskih grupacija koje nisu klasifikovane, kao što je Dan-džou dijalekt iz Dan-džoua na Hai-nanu, Sjang (乡话) iz Hu-nana, i druge. Jezik Dun-gan koji se govori u srednjoj Aziji blisko je povezan sa mandarinskim, međutim, piše se ćirilicom i njegovi govornici se uopšte ne smatraju Kinezima.
Granice između dijalekata nije moguće jasno povući, i stoga postoji mnogo različitih rešenja podele dijalekata govornog kineskog. Tako se događa da se govornici poddijalekata određene grupe međusobno ne razumeju, a razumeju se sa govornicima neke druge dijalekatske grupe.
Standardni mandarinski kineski jezik zvanični je jezik u NR Kini, na Tajvanu i u Singapuru. Njegov izgovor se bazira na pekinškom poddijalektu mandarinskog kineskog. Vokabular je takođe najvećim delom preuzet iz mandarinskog dijalekta, a gramatika se zasniva na vernakularnom kineskom koji je početkom HH veka ušao u zvaničnu upotrebu.
Standardni mandarinski kineski je glavni jezik komunikacije među govornicima svih dijalekatskih grupa, koristi se u medijima i uči se u školama.
Zbog svoje podeljenosti na dijalekte koji su među sobom toliko različiti, kineski jezik pruža zanimljiv primer diglosije: danas je za govornike kineskog jezika uobičajeno da znaju standardni kineski jezik, svoj lokalni dijalekt i lokalni meta-dijalekt, lingua franca, npr. standardni kantonski.
Odnos između pisanog i govornog kineskog je veoma kompleksan, pre svega usled činjenice da se govorni kineski razvijao prirodnim putem, još od dinastije Han, dok se pisani jezik skoro uopšte nije menjao.
Do XX veka, većina knjiga i zvaničnih dokumenata pisana je klasičnim kineskim jezikom, ven-jenom (文言, wényán), koji je imao funkciju istu kao latinski jezik u zapadnoj Evropi. Klasični kineski zasnovan je na govornom i pisanom standardu dinastija Džou i Ćin, i razlikuje se od govornog jezika koliko i latinski od romanskih jezika.
Govorni, vernakularni kineski jezik, bai hua (白话, báihuà), postao je pisani standard tek od Pokreta 4. maja 1919. godine. Danas se pod standardnim pisanim jezikom podrazumeva vernakularni kineski, koji se zasniva na mandarinskom.
Glavni članak: Kinesko pismo
Značaj kineskog pisma ogleda se u tome što ga razumeju i koriste govornici svih dijalekata. Naime, jedan karakter (skoro) uvek zadržava isto značenje, a može se čitati na više različitih načina. Tako se karakter „一“, koji označava broj jedan, u mandarinskom čita „ji“ (yī), u kantonskom „jat“ (yat) a u južno-minskom dijalektu „cit“ (tsit). Kinesko pismo svojom metadijalekatskom prirodom objedinjuje sve dijalekte u jedinstveni kineski jezik.
Književni i formalni vokabular najvećim je delom isti u svim dijalektima, dok se kolokvijalna leksika znatno razlikuje. Nestandardizovani, dijalekatski karakteri za zapisivanje lokalnih kolokvijalnih reči nisu razumljivi na celom području Kine. Izuzetak predstavlja kantonski kineski, u kojem je standardizovan govorni jezik, i gde postoji veliki broj dijalekatskih karatera stvorenih da označavaju specifično-kantonske reči.
Osnovne jedinice kineskog pisma su karakteri koji reprezentuju sememe ili morfeme (najmanje značenjske jedinice u jeziku), imaju glasovnu vrednost jednog sloga, i imaju jedan ton. Stoga se kinesko pismo naziva i morfemo-silabičkim pismom.
Kineski karakteri se dele na piktograme, koji su nastali direktnim prenošenjem slika iz prirode i čulnih utisaka, ideograme, koji su nastali kombinovanjem piktograma i najčešće označavaju neku apstraktnu ideju ili radnju, i fonoideograme (ili piktofonetske karaktere) koji se sastoje od dve komponente: semantičke, koja ukazuje na značenje karaktera, i fonetske, koja ukazuje na njegovo čitanje.
Svi karakteri zasnivaju se na štampanom kaligrafskom stilu, kai-šu (楷书, kǎishū), koji je nastao u dinastiji Han. Danas postoje dva standarda pisanja: uprošćeni i neuprošćeni karakteri. Neuprošćeni ili tradicionalni danas se koristi u Hong Kongu i na Tajvanu, dok je uprošćeni sistem prihvaćen u NR Kini. Uprošćeni sistem podrazumeva pojednostavljenje broja poteza u određenim karakterima, i manje sinonimnih karaktera. Uprošćavanje kineskog pisma sprovedeno je u skladu sa starim kaligrafskim tradicijama i neformalnim varijantama pojednostavljenog pisma. Singapur je takođe prihvatio upotrebu uprošćenih kineskih karaktera. Kineski karakteri koji se koriste u Koreji, neuprošćeni su, dok u Japanu postoji poseban sistem uprošćavanja kineskih karaktera koji se delimično razlikuje od kineskog (šinđitai).
Ne postoje konkretni istorijski podaci koji govore o nastanku kineskog pisma. Kineska legenda kaže da je pismo stvorio Cang Đije, pisar kod mitskog Žutog cara, oko 2600. godine pre nove ere.
Najstariji tragovi kineskog pisma pronađeni su na kornjačinim kostima, koje su se koristile za proricanje sudbine. Na osnovu zabeleženih imena, utvrđeno je da potiču iz dinastije Šang, između XIV i XI veka pre nove ere. Pismo iz ovog perioda već je bilo razvijeno, što ukazuje da je kinesko pismo postojalo i u ranijim razdobljima. Pronađeno je nekoliko simbola na neolitskoj grnčariji, ali se ne može utvrditi da li su ti simboli predstavljali početke kineskog pisma.
Glavni članak: Kineska kaligrafija
U kineskoj kaligrafiji postoji više različitih stilova pisanja. Glavni stilovi su:
- Pečatno pismo, džuan-šu (篆书, zhuànshū), iz vremena dinastija Ćin, nastalo iz zapisa na bronzi
- Činovnički stil, li-šu (隶书, lìshū), iz vremena dinastija Han, nastao iz pečatnog pisma
- Štampani stil, kai-šu, (楷书, kǎishū), dinastija Han
- Rukopisni stil, sjing-šu (行书, xíngshū), dinastija Han
- Travnati ili brzopisni stil, cao-šu (草书, cǎoshū), dinastija Han.
- Divlji ili ludi travnati stil, kuang-cao (狂草, kuángcǎo)
Nestandardni uobičajeni oblici zapisa pojedinih karaktera u rukopisnom i brzopisnom stilu, postali su standardni oblici uprošćenih kineskih karaktera. U savremenoj kaligrafiji postoji tendencija da se upotrebljavaju tradicionalni, neuprošćeni karakteri.
Za detaljnije informacije o fonetskim sistemima pojedinačnih dijalekata kineskih jezika pogledati zasebne članke o varijetetima govornog kineskog.
Fonološku strukturu svakog sloga čine inicijal, final i ton. Inicijal se nalazi na prvom mestu u slogu, i sastoji se od jednog suglasnika. Inicijal može biti i nulti (slog bez suglasnika na početku). Final je glavni element sloga, i njegov je centralni element samoglasnik (monoftong, diftong i u nekim dijalektima triftong). Final može biti i zatvoren, odnosno posle samoglasnika može slediti suglasnik. U mandarinskom kineskom, posle samoglasnika mogu ići samo suglasnici /n/ i /ŋ/, dok u drugim dijalektima slog može biti zatvoren i sa /m/, /p/, /t/, /k/ i /ʔ/ (bezvučni glotalni ploziv, glottal stop). Osim toga, u kantonskom i još nekim dijalektima centralni deo sloga može biti i suglasnik, odnosno suglasnici /m/ i /ŋ/ koji stoje i kao samostalni slogovi.
Dijalekti se razlikuju i po broju glasova koje koriste. Osnovna tendencija od perioda srednjeg kineskog jezika je redukcija broja glasova. Oa redukcija je najzapaženija u mandarinskom kineskom, koji stoga ima i najmanje mogućih varijanti formiranja slogova. Zbog toga u mandarinskom ima više dvosložnih reči.
Sve varijante govornog kineskog jezika imaju tonove. Neki dijalekti na severu Kine imaju samo tri tona, dok na jugu postoje dijalekti koji imaju šest do deset tonova (u zavisnosti od načina brojanja). Izuzetak predstavlja šangajski, koji ima akcenat sličan indoevropskim jezicima.
Za ilustraciju tonova mandarinskog kineskog, najčešće se koristi sledeći primer:
- 妈, mā, majka
- 麻, má, konoplja
- 马, mǎ, konj
- 骂, mà, vređati
- 吗, ma, (upitna rečca)
(Poslednji, neutralni ton, ne računa se u osnovne tonove, tako da se smatra da mandarinski kineski ima četiri tona.)
Glavni članak: Transkripcije kineskog jezika
Videti još: Srpska transkripcija kineskog jezika
Postoji mnogo sistema transkribovanja kineskog jezika. Većina ovih sistema zasnovana je na latinici. Prve varijante latinične transkripcije načinili su hrišćanski misionari u XVI veku.
Danas je za standardni mandarinski kineski najviše u upotrebi pin-jin (汉语拼音, Hànyǔ pīnyīn). Pin-jin je zvanični sistem za transkribovanje kineskog jezika u NR Kini i Singapuru, a koristi se i za lakše učenje kineskog jezika.
Drugi najpoznatiji sistem je Vejd-Džajls, koji je pre uvođenja pin-jina bio najrasprostranjeniji način za transkribovanje kineskog jezika. Na Tajvanu je donedavno bio i zvanično u upotrebi, ali je odskora u Tajpeju prihvaćen pin-jin, dok se na ostalim krajevima ostrva koristi tung-jung pin-jin.
U Rusiji se pored pin-jina koristi i Paladijev sistem, ćirilična transkripcija kineskog jezika koju je načinio monah Paladije u XIX veku.
Na prostorima bivše Jugoslavije još uvek ne postoji pravilan standard za transkribovanje kineskog jezika. Jedan od najkompletnijih predloga za transkripciju, koji se koristi i u ovom članku, napravljen je na Filološkom fakultetu 2005. godine. Ova transkripcija je namenjena da na što bolji način predstavi čitanje kineskih reči srpskim čitaocima koji ne govore kineski jezik; zbog objektivnih nepreciznosti ne može se koristiti za učenje kineskog jezika.
| Karakteri | Pin-jin | Vejd-Džajls | Ruski | Srpski |
|---|---|---|---|---|
| 北京 | Běijīng | Pei-ching | Бэйцзин (Пекин) | Bei-đing (Peking) |
| 西安 | Xī’ān | Hsi-an | Сиань | Sji-an |
| 重庆 | Chóngqìng | Ch’ung-ch’ing | Чунцин | Čung-ćing |
| 台北 | Táiběi | T’ai-pei | Тайбэй | Tai-bei (Tajpej) |
| 新疆 | Xīnjiāng | Hsin-chiang | Синьцзян | Sjin-đijang |
| 浙江 | Zhèjiāng | Che-chiang | Чжэцзян | DŽ’-đijang |
| 江西 | Jiāngxī | Chiang-hsi | Цзянси | Đijang-sji |
| 云南 | Yúnnán | Yün-nan | Юньнань | Jin-nan |
Postoji još raznih sistema transkripcije mandarinskog kineskog, npr. džu-jin (poznat i kao bo-po-mo-fo), kao i za druge dijalekte.
Snažne istorijeke, političke i kulturne veze Kine sa Japanom, Korejom i Vijetnamom ostavile su traga na jezike ovih zemalja. U Koreji i Japanu, preko 50% vokabulara potiče iz kineskog jezika, dok je u vijetnamskom jeziku ovaj procenat znatno veći.
Kinesko pismo je širilo svoj uticaj zajedno sa jezikom. Ono je jako uticalo i na jezike koji nisu srodni kineskom jeziku, kao što su to japanski i korejski jezik, koji i danas koriste svoje varijante kineskog pisma – hanđa u Koreji odnosno kanđi u Japanu. Japanski i korejski jezik nisu izolativni, i zbog te karakteristike koriste dodatne sisteme pisanja da obeleže gramatičke promene u rečima. Japanska slogovna pisma hiragana i katakana takođe su zasnovana na kineskom pismu.
U Vijetnamu je do XIV veka kinesko pismo (han-di, Hán tự) bilo jedini način pisanja. Od XIV do XIX veka korišćeno je dži-num pismo (Chữ nôm), odnosno kinesko pismo dopunjeno sa karakterima stvorenim da reprezentuju reči vijetnamskog jezika. Danas se u Vijetnamu koristi latinično pismo koje su u XIX veku stvorili francuski misionari. Upotreba ovog pisma možda se čini jednostavnijim rešenjem, ali je krajnji rezultat postojanje mnogobrojnih sinonima i parasinonima što pre otežava učenje vijetnamskog jezika.
U Južnoj Koreji kinesko pismo se i dalje upotrebljava, upravo sa razlogom da se izbegne moguća dvosmislenost, dok se u Severnoj Koreji upotrebljava samo hangul.
