Kmetstvo

Kmetstvo je naziv za društveno-ekonomski odnos između plemića i njima podložnih seljaka - zvanih kmetovi - u feudalnom društveno-ekonomskom sistemu. Kmetstvo u svojoj suštini predstavlja vazalni odnos potlačene klase prema feudalcima - vlastelinima - koji mogu predstavljati različite kategorije plemića od najviših (car, kralj) do najnižih (baron, vitez i sl.).

Kmetovi su bili vlasništvo gospodara, a njihovim životima je, u svakom pogledu, upravljao zakon vlastelinstva.^[1] Najvažnija karakteristika kmetstva jest u tome da su kmetovi vezani uz zemlju na kojoj obavljaju prisilni rad u korist vlastelina, najčešće obavljajući poljoprivredne radove i druge poslove koje vlastelin smatra "nečistim" i nedostojnim. Kmetovi osim toga mogu biti podvrgnuti nizu dodatnih obveza od kojih je možda najpoznatija "pravo prve noći" (ius primae noctis). Vezanost kmetova za zemljište se odražavala i uz činjenicu da oni nisu smjeli napustiti feudalno imanje svog gospodara.

I pored toga, kmetstvo je označilo kraj robovskog rada i ublažilo svirepost kažnjavanja (gvozdene ogrlice, spaljivanje, razapinjanje na krst), na koje se oslanjalo robovlasništvo.^[1] Feudalni gospodar je, s druge strane, imao obvezu štititi kmetove od napada razbojnika, te presuđivati u njihovim međusobnim sporovima. Kmet je također, za razliku od robova imao pravu na određenu naknadu za svoj rad, najčešće u obliku udjela u urodu, kao i pravo da s njim raspolaže na tržištu. Pošto su koristili komad zemlje i raspolagali njime, kmetovi su uvek mogli da izdržavaju sami sebe, tako da se čak ni na vrhuncu sukoba sa vlastelinima nisu mogli lako pokoriti zbog straha od gladi. Istina, vlastelini su neposlušne kmetove mogli oterati sa zemlje, ali to su retko činili, obzirom da u toj prilično zatvorenoj ekonomiji nije bilo lako pronaći nove radnike, kao i na kolektivni karakter seljačkih borbi. Sa upotrebom zemlje, išla je i upotreba „zajedničkih dobara“ – livada, šuma, jezera, divljih pašnjaka – koja su bila ključni resurs seoske ekonomije (drvo za ogrev i građu, ribnjaci, pašnjaci za životinje) i podsticala saradnju unutar zajednice.^[1]

S vremenom, pogotovo s razvojem robno-novčane privrede i kapitalizma, kmetske obveze počele transformirati, odnosno gasiti, pa je tako obveza prisilnog rada s vremenom zamijenjena financijskim davanjima, odnosno složenim sistemom najamnog rada.

Kmetski odnosi su se formalno ugasili u većini država današnjeg svijeta. Na prostoru bivše Jugoslavije se to dogodilo 1918. godine ukidanjem feudalnih odnosa u Bosni i Hercegovini.

Nastanak kmetstva

Kmetstvo se u Evropi razvilo između V i VII veka, kao odgovor na slom robovlasničkog sistema, na kojem je bila izgrađena ekonomija imperijalnog Rima. Ono je bilo posledica dva povezana fenomena. Do IV veka, na rimskim teritorijama i u novim germanskim državama, vlastelini su morali da robovima odobre pravo na komad zemlje i osnivanje sopstvene porodice, ne bi li smirili njihove pobune i sprečili ih da pobegnu u „šumu“, gde su, na rubovima carstva, osnivali marunske zajednice (eng., maroon - begunci, odbegli robovi). U isto vreme, vlastelini su počeli da potčinjavaju slobodne seljake, koji su se, upropašćeni širenjem robovskog rada, a zatim germanskom invazijom, okrenuli ka ovima zbog zaštite, iako po cenu svoje nezavisnosti. Na taj način, iako belo robovlasništvo nije nikada bilo potpuno ukinuto, razvio se novi klasni odnos, koji je objedinio uslove bivših robova i slobodnih poljoprivrednih radnika, stavljajući svo seljaštvo u podređen položaj, tako da je u naredna tri veka (od IX do XI), „seljak“ (rusticus, villanus) bio sinonim za „kmeta“ (servus, sluga).^[1]