Kragujevac
Za ostale upotrebe, v. Kragujevac (razvrstavanje).
Kragujevac | |
|---|---|
 Grb | |
  Kragujevac | |
| Koordinate: 44°00′51″N 20°54′42″E / 44.014167°N 20.911667°E | |
| Država |  Srbija |
| Pokrajina | centralna Srbija |
| Okrug | Šumadijski okrug |
| Površina | |
| • Grad | 835 km² |
| Nadmorska visina | 173 m |
| Stanovništvo | |
| • Grad | 150.835 |
| • Gustina | 181/km² |
| • Metro | 179.417 |
| Vremenska zona | UTC+1 (CET) |
| • Ljeti (DST) | UTC+2 (CEST) |
| Poštanski broj | 34000 |
| Pozivni broj | 034 |
| Registarska oznaka | KG |
| Sajt | www.kragujevac.rs |
Kragujevac je sa 179.417[1] stanovnika na teritoriji Grada, prema popisu iz 2011, i 150.835 u samom gradskom naselju [1] četvrti grad po veličini u Srbiji (ne računajući Kosovo i Metohiju), i sedište Šumadijskog okruga, a nalazi se oko 120 kilometara južno od Beograda.
Kragujevac je značajan privredni, kulturni, obrazovni i zdravstveni centar Šumadije, Pomoravlja i susednih regiona. Makroregionalni je centar za regione: Čačka, Kraljeva, Užica, Jagodine, Kruševca, Smedereva, Požarevca i severnog Kosova. Do 1990. godine Kragujevac je bio 5. grad po razvijenosti u SFRJ odmah posle slovenačkih gradova. Početkom 1990-ih godina grad postaje jedan od siromašnijih gradova u Srbiji. Danas je Kragujevac ponovo jedan od najjačih administrativnih, kulturnih, finansijskih, industrijskih i političkih centara u Srbiji.
Kragujevac je administrativno i politički organizovan kao grad sa pet gradskih opština:
Grad Kragujevac se nalazi u centralnom delu Srbije, na stotinak kilometara južno od Beograda. Kragujevac je podignut na obalama reke Lepenice, u kotlini između krajnjih ogranaka Rudnika, Crnog vrha i Gledićkih planina. Grad se nalazi na nadmorskoj visini od 173 – 220 m, sa matematičko-geografskim položajem +44° 22' ; +20° 56'.
Područje grada prostire se na površini od 835 km², okružen obroncima planina Rudnik i Crni Vrh, a dolinom reke Lepenice otvoren je prema dolini Velike Morave.
Šumadiju karakteriše brežuljkasto - brdovito zemljište, blago zatalasano. Rudnik je najveća planina u Šumadiji sa najvišim vrhom od 1.132 m. Ovaj kraj ima razuđenu mrežu rečnih tokova, ali bez većih reka. Zbog nedostatka reka i ograničenih padavina za snabdevanje grada vodom izgrađene su veštačke akumulacije. Tako su nastala Grošničko, Gružansko jezero i Dulensko jezero, kao i jezero u Šumaricama. Takođe veliki značaj ima i Bubanj. Kragujevac ima razvijenu saobraćajnu infrastrukturu.
U Kragujevcu vlada umereno-kontinentalna klima.
- Nadmorska visina 180 - 220m
- Najhladniji mesec - januar -5 °C
- Najtopliji mesec - jul +27 °C
- Prosečna godišnja temperatura +11.5 °C
- Najvlažniji mesec - decembar - vlažnost 79%
- Najsuvlji mesec - septembar - vlažnost 39%
- Prosečne godišnje padavine 550 l/m²
- Dani sa temperaturom preko 25 °C - 92
- Dani jako niske temperature (ispod nule) - 96
- Broj dana pod snegom - 34 (najviše januar)
- Najviše padavina - jun - prosek 83 l/m²
- Najmanje padavina - februar - prosek 32 l/m²
- Prosečan broj sunčanih sati - 5.5 h/dan
- Najmanji broj sunčanih sati - decembar 2.1 h/dan
- Najveći broj sunčanih sati - jun 8.8 h/dan
Pretpostavlja se da je Kragujevac kao naseljeno mesto postojao i pre Nemanjićke države. Kragujevac je prvi put spomenut u turskom popisnom defteru iz 1476. godine kao "Kragujfoča", bivši trg sa 32 kuće. Ime je dobio po ptici kraguj (vrsti jastreba) koja je u srednjem veku korišćena za lov, a danas zauzima počasno mesto na gradskom grbu.
Po mnogo čemu ovaj grad možemo nazvati „prvim u Srbiji“ – bio je prva prestonica moderne srpske države (1818-1841), u njemu su osnovane: 1833/1835. prva gimnazija u Srbiji kao i Licej, 1838, preteča Univerziteta u Beogradu, prvi sud (1820. godine), prvo pozorište („Knjažesko – srbski teatar“ 1835. godine), prve novine (“Novine srbske”), muzička formacija (“Knjažesko – srbska banda”), prva apoteka, galerija slika, muzej, biblioteka… Posle viševekovne turske (tj. Austro-Ugarske 1718-1739.) vladavine grad je 1815. godine oslobođen od Turaka, a 3 godine kasnije proglašen prestonicom novostvorene države. Tada počinje njegov brži razvoj, osnivanje institucija od nacionalnog značaja i masovnije doseljavanje stanovništva, a 1853. godine, izlivanjem prvog topa u kragujevačkoj Topolivnici započinje industrijska proizvodnja u Srbiji. Od tada je Kragujevac poznat kao industijski centar, pre svega značajan zbog proizvodnje oružja, a od sredine 20. veka i proizvodnje automobila. Krajem pretprošlog i početkom prošlog veka, Kragujevac je doživljavao kao i cela Kraljevina svoj uspon. Pored mnogih lepih događaja od velikog značaja za istoriju Srbije koji su se odigrali u Kragujevcu poput Sretenjskog ustava ili objave odredbi Berlinskog kongresa (1878.) po kome je Srbija postala samostalna država istorija grada beleži i ružne trenutke. Takav je bio i 21. oktobar 1941. godine kada je u Šumaricama streljano oko 7000 kragujevčana među kojima je bio i određen broj đaka i profesora. U znak sećanja na njih u Kragujevcu se svakog 21. oktobra održava “Veliki školski čas“. Spomenik V3 (peto tri) podseća na žrtve streljanih gimnazijalaca. (vidi Kragujevački oktobar). Za vreme Prvog svetskog rata, Kragujevac ponovo postaje prestonica, ali ovoga puta ratne Srbije (1914-1915). Nakon Drugog svetskog rata, Kragujevac se sve više razvija industrijski, započinje proizvodnja automobila i dolazi do još masovnijeg doseljavanja stanovništva.
Kragujevac je administrativno i politički od 2002. do 2008. godine bio organizovan kao grad sa pet gradskih opština: Aerodrom, Pivara, Stanovo, Stari Grad i Stragari. Izmenama Statuta grada od 2008. godine [2] ukinute su gradske opštine, ali je ostavljena mogućnost kasnijeg formiranja gradskih opština u članu 3. važećeg statuta grada[3].
Danas na teritoriji Grada Kragujevca živi 211.120 stanovnika, a u samom gradu Kragujevcu živi 180.252 stanovnika što ga čini četvrtim gradom po veličini u Srbiji i nadregionalnim centrom nad opštinama: Čačak, Kraljevo, Jagodina, Paraćin, Gornji Milanovac, Aranđelovac, Trstenik i Kruševac. Veliki značaj za stalno doseljavanje stanovništva tokom 20. veka imala je činjenica da Kragujevac predstavlja jedan od najvećih industrijskih centara u zemlji, dok se danas u Kragujevac doseljavaju pretežno mladi ljudi koji studiraju na Kragujevačkom univerzitetu koji poseduje 11 fakulteta u gradu i u opštinama čiji je nadregionalni centar. Većinu stanovništva čine Srbi, mada u gradu žive i pripadnici mnogih nacionalnih zajednica. Govori se srpskim jezikom ekavskog izgovora, u pisanju se paralelno upotrebljavaju ćirilica i latinica.
U Kragujevcu je velika fabrika oružja i kamiona kao i velika fabrika automobila. Grad Kragujevac danas spada među četiri najveća industrijska centra u Srbiji, s obzirom da je posle Drugog svetskog rata postao najveći industrijski gigant na Balkanu. Ubrzo je otvorena prva i jedina fabrika automobila na Balkanu koja je privukla mnoge građane Srbije. Među ostalim industrijskim fabrikama u industrijskoj zoni u Kragujevcu, takođe se nalaze i fabrika 21. oktobar[4] (firma koja proizvodi delove za automobile proizvedene u Zastavi), Filip Kljajić (firma za proizvodnju lanaca), Kazimir Veljković i Ratko Mitrović (Građevinska preduzeća), Crvena zvezda (Prehrambena industrija), 22 Decembar i DIORK (Tekstilna industrija).
Početak raspada SFRJ ostavio je težak uticaj na privredu grada. Većina velikih proizvodnih firmi našla se u teškoj krizi. Godine 2008. italijanski Fijat najavljuje preuzimanje najbitnije kragujevačke firme Zastave. Najavljena su velika ulaganja (oko milijardu evra), i proizvodnja od 300000 automobila godišnje. Opet ti planovi su odloženi usled svetske krize. Trenutno stanje u Fijatu je da počinju da se realizuju najave. Renoviraju se hale, podignuta je nova trafostanica, primljeno je puno novih radnik i krenula je dugo očekivana proizvodnja novog modela 500l. Takođe u grad dolaze i italijanski proizvođači opreme za automobile poput Manjeti Marelija, DŽonson kontrols i Sigit kontrol.
U pogonima „Filipa Kljajića“ jedno vreme veoma uspešno je poslovala firma Metal Sistemi. Opet poslednjih par godina i oni su takođe na ivici preživljavanja.
U Kragujevcu se nalazi uspešna firma Forma Ideale koja se bavi proizvodnjom nameštaja. NJen asortiman se izvozi u velikoj meri u okolne zemlje. Beogradska firma Com Trade kupila je 2008. slovenačku firmu Hermes koja se bavi izradom softvera za brojne kupce širom sveta. Tako je pod okrilje Com Trade-a došao i Hermes-ov ogranak u Kragujevcu, sa oko 80 zaposlenih, i najavljeno je dupliranje broja zaposlenih .
U gradu funkcioniše i gradsko sajmište - Šumadija sajam koje je smešteno u industrijskoj zoni ”Servis dva” gde je izgrađena jedna od tri planirane hale Gradskog sajmišta. Šumadija sajam opslužuje čitav prostor južno od Save i Dunava i kao takav predstavlja jednu od važnijih institucija koje doprinose pozicioniranju Kragujevca kao regionalnog, komercijalnog i naravno sajamskog centra regije centralne Srbije. Šumadija sajam je ujedno i član ASJE- Asocijacije sajmova jugoistočne Evrope i zajedno sa Novosadskim, Beogradskim, Plovdivskim i Bukureškim sajmom, spada u red velikih sajmova.
Kragujevac je značajan centar zdravstva. U gradu funkcioniše više zdravstvenih ustanova koje po svom značaju i funkciji predstavljaju stub organizovanja zdravstvene zaštite u Srbiji. U zdravstvenim ustanovama Kragujevca i Kliničkom centru Kragujevac zaposleno je preko 3.000 ljudi, od čega je preko 70% kvalifikovanih zdravstvenih radnika, oko 700 lekara, među kojima više od polovine specijalista i oko 50 doktora nauka. Ovaj kadrovski potencijal uključen je u nastavu Medicinskog Fakulteta Univerziteta u Kragujevcu i naučno-istraživački rad.
Prva kragujevačka gimnazija je osnovana daleke 1833. godine kao prva gimnazija na teritoriji tadašnje Srbije. Zgrada u kojoj se danas nalazi je sagrađena 1887. godine i predstavlja jednu od najlepših građevina u gradu.
Univerzitet u Kragujevcu osnovan je 21. maja 1976. godine. Njegovi koreni sežu do prve polovine 19. veka, kada je 1838. godine u ovom gradu osnovan "LICEJ", kao prva najviša obrazovna institucija u Srbiji. Liceum Knjažestva serbskog je nastao 1838.godine pošto je pre toga prilikom svog boravka u Kragujevcu kod Knjaza Miloša Obrenovića, Vuk Stefanović Karadžić predlažio Knjazu da otvori stručnu školu, a zatim "malo po malo" Liceum, i na kraju Univerzitet.To je moglo biti ostvareno tek posle hatišerifa od 1830.godine kad Srbija dobija prvi priznati oblik svoje državnosti.
Osam godina kasnije osniva se "Liceum Knjažestva srbskog" preteča današnjih Univerziteta u Srbiji. Iz Liceuma, tri godine kasnije premeštenog u Beograd, osniva se 1863. godine "Velika škola", a 1905. i Beogradski Univerzitet. Preteče visokog školstva u Kragujevcu su bile Gimnazija, Vojnozanatska škola, Učiteljska škola i Licej.
U Gradu postoji više značajnih institucija od regionalnog, a neke i od nacionalnog značaja u oblasti kulture i umetničke delatnosti. Više njih nastavlja tradiciju prvih ustanova svoje vrste u modernoj Srbiji, kao što su Knjaževsko-srpski teatar (osnovan 1835.godine), Narodna biblioteka "Vuk Karadžić" (1866), Kulturno - umetničko društvo "Abrašević" (1904).
Narodni muzej Kragujevac ima odeljenja za arheologiju, etnografiju, istoriju Kragujevca i Šumadije i likovne umetnosti. U arheološkom odeljenju čuva se više od 10.000 inventarisanih i preko 100.000 predmeta studijskog materijala. LikovnЍ 1680 ? zbirka raspolaže sa više od 1 000 umetničkih dela izuzetne vrednosti, posebno srpskog slikarstva.
Muzej "Stara livnica" lociran je u staroj livnici i prezentira vek i po razvoja industrije u Kragujevcu i Srbiji.
Istorijski arhiv Šumadije Arhivirano 2015-05-27 na Wayback Machine-u prikuplja i sređuje arhivsku građu sa područja sedam opština Šumadije i raspolaže sa više od 700 dužnih metara arhivske građe sa 780 registratura i stotinama hiljada originalnih istorijskih dokumenata.
Zavod zaštitu spomenika kulture brine o očuvanju i zaštiti kulturnih dobara na širem području centralne Srbije.
U spomen na žrtve streljanja, od strane Vermahta 21. oktobra 1941. godine, čitav prostor Šumarica je pretvoren u Spomen park "21. oktobar" u kome se, između ostalih, nalaze Spomenik streljanim đacima i profesorima, Spomenik bola i prkosa, Spomenik čistačima obuće, spomenik “Sto za jednog”, spomenik “Otpora i slobode”… Na ulazu u spomen park podignuta je impozantna zgrada spomen-muzeja “21. oktobar” u čijoj je arhitekturi naglašena simbolika kragujevačke tragedije.
O prezentaciji i afirmaciji filmske umetnosti brine preduzeće "Šumadija film". Amatersko stvaralaštvo šire i neguju Kulturno - umetničko društvo "Abrašević", Univerzitetsko kulturno - umetničko društvo "Svetozar Marković", Omladinsko kulturno - umetničko društvo "Zastava", Dom omladine, Književni klub "Katarina Bogdanović".
Osnovni nosilac izdavačke delatnosti u Kragujevcu je preduzeće "Nova Svetlost", koje sem izdavanja knjiga izdaje i časopis za književnost, umetnost, kulturu i društvena pitanja "Koraci" i jedinstveni časopis za dečje umetničko stvaralaštvo "Dečje iskre". Izdavaštvom se bave i druge ustanove, organizacije i institucije u kulturi.
U Kragujevcu se organizuje i više kulturnih manifestacija, od kojih su najznačajnije Festival najboljih pozorišnih predstava Srbije po tekstovima domaćih autora "JoakimFest", Međunarodni pozorišni festival malih scena "JoakimInterFest", "OKTOH", Međunarodni salon antiratne karikature "Kragujevac", Međunarodni festival kamernih horova, Internacionalna škola harmonike i druge.
Od kulturnih manifestacija koje imaju poseban značaj a održavaju se u Kragujevcu najpoznatiji su:
- ARSENAL fest
- Festival najboljih pozorišnih predstava Srbije po tekstovima domaćih autora, Joakimfest
- Međunarodni pozorišni festival malih scena, JoakimInterFest
- Međunarodni DŽez festival OFF
- Međunarodni muzički festival OKTOH
- Međunarodni festival antiratne karikature Kragujevac
- Međunarodni festival kamernih horova
- Međunarodni lutkarski festival "Zlatna iskra"
- Pozorišni susreti gimnazija Srbije
- Narodni muzej Kragujevac
- Amidžin konak
- Akvarijum Kragujevac
- Stara crkva (Kragujevac)
- Stara skupština
- Muzej "Stara livnica"
- Spomen park "21. oktobar"
- Spomenik palim Šumadincima
- Nova crkva (Kragujevac)
- Umetnička galerija Narodnog muzeja
- Moderna galerija Narodnog muzeja
- Galerija akvarela
- Galerija SKC
- Galerija Narodne Biblioteke "Vuk Karadžić"
- Galerija Joakim, Knjaževsko-srpski teatar
- Gradska dvorana Šumadija
- Bioskop Pionir
- Velika scena SKC
- Prirodno-matematički Fakultet Univerziteta u Kragujevcu
- Kutija šibica
- Svečana sala Prve kragujevačke gimnazije
- Dom omladine
- RTS, dopisništvo Kragujevac
- RTV "Kragujevac"
- RTV "Kanal 9"
- Radio Bravo
- Radio 34
- Radio Kragujevac
- Radio 9
- Radio Bis
- Radio Stari Grad
- Radio Zlatousti
- Radio Centar 98.7
- dnevne novine "Šumadija press" (sumadijapress.co.rs[mrtav link])
- nedeljnik "Kragujevačke"
- nedeljnik "Svetlost"
U gradu funkcioniše i gradsko sajmište - Šumadija sajam koje je smešteno u industrijskoj zoni ”Servis dva” gde je izgrađena jedna od tri planirane hale Gradskog sajmišta. Šumadija sajam opslužuje čitav prostor južno od Save i Dunava i kao takav predstavlja jednu od važnijih institucija koje doprinose pozicioniranju Kragujevca kao regionalnog, komercijalnog i naravno sajamskog centra regije centralne Srbije. Šumadija sajam je ujedno i član ASJE- Asocijacije sajmova jugoistočne Evrope i zajedno sa Novosadskim, Beogradskim, Plovdivskim i Bukureškim sajmom, spada u red velikih sajmova.
- Suresnes, Francuska (1967)
- Piteşti, Rumunija (1971)
- Bydgoszcz, Poljska (1971)
- Bielsko-Biała, Poljska (2002)
- Ohrid, Makedonija (2002)
- Springfield (Ohio), SAD (2002)
- Ingolstadt, Nemačka (2003)
- Reggio Emilia, Italija (2004)
- Mogiljev, Belorusija (2006)
- Tomislav Nikolić, predsednik Republike Srbije
- Predrag "Cune" Gojković, poznati pevač narodne muzike
- Vasilija Radojčić, poznata pevačica narodne muzike
- Dragomir Bojanić - Gidra, poznati glumac
- Darko Živanović, atletičar
- prof.dr.Veroljub Dugalić, generalni sekretar Udruženja banaka Srbije
- Gorica Popović, poznata glumica
- Vojvoda Radomir Putnik, poznati srpski vojvoda
- Aleksandar Stojanović, poznati bivši fudbaler Crvene Zvezde i fudbalski menadžer
- Predrag Spasić, poznati bivši fudbaler
- Biljana Topić, atletičarka
- Milena Ćeranić, pevačica
- Raško Katić, košarkaš
- Radoje Domanović, pisac i književnik
- Predrag Đorđević, poznati bivši fudbaler
- Miloš Srejović, atletičar
- Danko Lazović, poznati fudbaler
- Katarina Bulatović, poznata rukometašica
- Milovan Ilić - "Minimaks", poznati novinar i tv voditelj Maksovizije
- Vladimir "Vlada" Jevtić, streljaštvo
- Marija Šerifović, poznata pevačica pobednica eurosonga
- Vladimir "Vlada" Luković, atletičar i sportski radnik
- Milivoje "Lija" Obrenović, poznati karikaturista
- Dušan Milošević, atletičar
- Vesna Despotović, poznata košarkašica
- Mirko Puzović, poznati jugoslovenski bokser, višestruki prvak Jugoslavije i osvajač olimpijske medalje
- Slavoljub Sorgić, poznati jugoslovenski bokser i trener
- Jovana Risović, rukometašica
- Nevena Ignjatović, skijašica
- Vidan Bojović, poznati igrač Futsala
- Dragiša Nedović, poznati tekstopisac i kompozitor narodne muzike
- Slobodan Čendić, fudbalski trener
- Nikola Lončar, poznati košarkaš
- Čovek bez sluha, poznati kragujevački punk bend
- Nadica Marjanović, manekenka i foto model
- Andreja Milutinović, košarkaš
- Marija Šestak - Martinović, atletičarka
- Luka Milivojević, poznati fudbaler
- Marijana Veljović, međunarodni teniski sudija
- ↑ 1,0 1,1 Popis stanovništva, domaćinstava i stanova u Republici Srbiji 2011 – Starost i pol - Republički zavod za statistiku, Beograd, 2012. godina. ISBN 978-86-6161-028-8. Stanovnišptvo-starost i pol (podaci po naseljima) u Gradu Kragujevcu (str.358-365) Arhivirano 2013-10-13 na Wayback Machine-u, Pristupljeno 9. 4. 2013.
- ↑ Službeni list grada Kragujevca 3/2008[mrtav link], Pristupljeno 9. 4. 2013.
- ↑ Statut grada Kragujevca Arhivirano 2016-12-19 na Wayback Machine-u, Pristupljeno 9. 4. 2013.
- ↑ „D. P. 21. oktobar”.
