Çarshia e Madhe

Gjakova - Çarshia e Vjetër

Çarshia e Madhe e njohur edhe si Pazari i vjetër në Gjakovë është pazari më i vjetër në Kosovë. Mëhalla e Hadumit, lagjen historike ku ajo ndodhet gjithashtu ndodhet dhe xhamia më e vjetër e qytetit, Xhamia e Hadumit (Xhamia e Hadumit) e cila daton nga shekulli i 15.

Pazari i vjetër është zemra e ekonomisë në Gjakovë, në qytetin e tregtisë dhe të mallrave i cili i shërbeu fshatrave përreth komunës së Gjakovës, zonës së Junikut dhe zonës malore të Gjakovës (Malësia e Gjakovës) në kufirin midis Kosovës dhe Shqipërisë. Çarshia e vjetër është djegur dhe shkatërruar dhe më pas, u rindërtua pasi pësoi dëme gjatë luftës së vitit 1999 . Pazari është i lidhur me qendrën e qytetit, vetëm pesë minuta larg, nëpërmjet Urës Islam Begu. Pazari mbulon një sipërfaqe prej rreth 65.000 m² dhe gjatësia e rrugës së tij kryesore është 1 km, me rreth 500 dyqane të vendosura përgjatë tij. Kjo është, megjithatë, ka ende xhami aktive, disa türbe, dhe një Kullë Ore.

Pazar i vjetër viti 1957

Historia

Pazari i Madh i Gjakoves u shfaq me paraqitjen e mjeshtrit të parë te prodhimeve artizanale të përpunimit; ajo u ngrit atëherë kur Gjakova mori statusin e qytetit të vogël, kur në vitin 1594/95 Selman Hadim Aga dhuroi disa objekte publike, të cilat i kishte ndërtuar në institucionet fetare Xhamia e Hadumit, (një shkollë fillore fetare ), një bibliotekë, një muvakit-hane, "një ndërtesë për matjen e kohës dhe përcaktimin e kalendarit ", një banjë publike (hamam), një han dhe disa dyqane. Per mirmbajtjen e ndertesave te permendura ai kerkoi nga sulltani te bashkangjit "vakifin" e tij disa toka ne pronsi te Sulltanit duheshin te perdoreshin per mirmbajtjen e ketyre ndertesave te permendura dhe per pagesen e stafit qe punonte aty

Megjithatë, faktet e para të drejtpërdrejta për Pazarin e Madh u siguruan nga udhëtari turk Evlia Çelebi, i cili vizitoi Gjakovën në vitin 1662 dhe, me sa duket, u mahnit nga bukuria dhe thesari i qytetit dhe i qytetarëve të Gjakovës. Ndër të tjera, ai shkroi: «Gjakova ka dy mijë shtëpi të zbukuruara të vendosura në një fushë të gjerëe. Ka dy xhami të bukura, xhami pa një minare ("mesjide"). Ka një banjë të bukur publike (hamam) që kënaq zemrën tënde dhe rreth treqind dyqane me një mijë lloje zanate. Duke iu referuar përshtypjeve që Gjakovarët ia kanë lënë, vazhdon: "Meqë ka një klimë të bukur, banorët jane të mirë dhe të sjellshem".

Siç shihet nga fillimi, në Pazarin e Madh ka një numër të madh dyqanesh, në të cilat janë zhvilluar pothuajse të gjitha llojet e tregjeve me qëllim përmbushjen e të gjitha nevojave të popullsisë së rajonit të Gjakovës dhe të eksportit si ato të përpunuesve të metaleve, përpunuesve të lëkurës, përpunuesve të tekstilit, leshi të bardhë,prodhuesit e qilimave etj. Përpunimi i metaleve përfshirë disa tregti shumë të rëndësishme për atë kohë, të tilla si armë , argjendar, prodhimet e enëve te bakrit teneqe punues etj. Në shekullin e 18-të përmendet mjeshtri njohur Tush i armëve te zjarrit , në Gjakovë, të cilët merreshin jo vetëm me prodhimin e tyre, por edhe me dekorimin e tyre. Si mjeshtër i armëve luksoze që prodhoheshin, të cilat në atë kohë u kërkuan pa asnjë dallim nga të gjitha klasat shoqërore, ai arriti të krijonte, në këtë shekull, "shkollën e njerëzve" të kësaj tregtie, të njohur deri më sot me emrin e tij

Veshjet

Punimet e kostumeve kombëtare, të cilat ishin zbukuruar me zbukurime autoktone, kishin përparësi për gratë dhe burrat. Dihet se kostumet kombëtare shqiptare u dalluan për bukurinë e tyre dhe për shijen e mirë të rrobaqepësve shqiptarë. Prandaj, nuk është çudi pse Byron kishte blerë kostume shqiptare, në të cilën ai ishte pikturuar para artistëve europianë. Aleksandër Hilferding, i cili vizitoi Gjakovën në vitin 1857, shkroi ndër të tjera: "Mydyrri i Gjakovës, një shqiptar me bukuri të jashtëzakonshme, veshur me një fije të bardhë të bardhë dhe me një xhaketë të shkurtër të kuqe të punuar me qëndis në shtëpinë e klerit ... Rrobaqepësit e Gjakovës punonin kostume sipas shijes dhe kërkesave të kategorive të ndryshme sociale dhe sipas nevojave të vendeve të ndryshme, ku shisnin prodhimet e tyre.Janë të qëndisura me pajisje modeste me fibra ari ose argjendi dhe, herë pas here, në dantella, pantallona, ​​pantallona të ngushta të leshta, veshje pa mëngë, xhaketa, dolmanë, këmisha etj.

Armët

Armët në Gjakovë

Sipas studiuesit bullgar të shekullit të 19-të, Mihov, Gjakova ishte gjithashtu ndër qendrat më të rëndësishme të prodhimit të armëve luksoze. Konsulli francez i Shkodrës, Hecardy, do të shkruante se "ashtu si të gjithë shqiptarët e tjerë, po ashtu edhe malësorët si armë luksoze", të cilat u dekoruan me shumë art (pasion), me gdhendje, me perlë ("sedef" ) dhe perlat, të cilat janë prodhuar në Prizren, Gjakovë dhe Tetovë. Armëpushuesit e Gjakovës u bënë të njohur për prodhimin e "pistoletave të Gjakovës", "vlera e të cilave ishte veçanërisht në bukurinë e raundit, por pommel apo rruzare".

Si armëpunues më të njohur të Gjakovës përmenden Tusha nga shekulli i 18-të, emri i të cilit lidhet me zhvillimin e armëpushimit dhe argjendit në këtë qytet, ndërsa në shekullin e 19-të janë permendur Emin Kazari, Murat Nuka, Ramadan Nuka, Çaush Basha, Beqir Pula etj. Duke iu referuar traditës së armëpushimit, Theodor Ippen, ndër të tjera shkruante: "Më parë, në Shkodër, Prizren dhe në Gjakovë kishte armëpushë të madh, pushkë të gjatë dhe armë të armëve dhe punëtori yataghan. Këto armë të vjetra ishin më pas në përdorim të gjerë. Ka fakte, sipas të cilave armëpunëtorët e Gjakovarit ngritën punëtori jashtë vendit të tyre, duke konkurruar me sukses produktet e atyre vendeve ku ata vendosën dyqanet e tyre. Kështu ata shkaktuan pakënaqësinë e armëpushuesve lokalë. Në një letër dërguar princit Milos, më 6 tetor 1837, thuhet se në Gurgusovc ekziston një armëpunues nga Gjakova, Bajram Mustafa me dy nxënësit e tij, të cilët ishin ankuar nga zejtarët lokalë.

Tushe u konsiderua si mjeshtri më i talentuar për prodhimin dhe dekorimin e celinas. Pushkët e gjata dhe ato të belit të Gjakovës, të prodhuara "në modë shqiptare", të zbukuruara me ar dhe argjend, u bënë të njohura në mbarë Evropën që nga shekulli i 18-të. Megjithatë, sipas Franz Noptsche, Gjakova u bë e njohur më vonë edhe për prodhimin e armëve të tipit "martin" dhe ishte një konkurrent i fortë në shitjen e këtij produkti në tregun e shtëpive. Por ky model i kesaj arme si dhe armëve të tjera të modës shqiptare u shitën edhe jashtë vendit në tregjet më të largëta. Armëpjekësit e Gjakovarit përdorën gjithashtu pajisje të tjera të nevojshme për përdorimin e armëve, të tilla si qarqet, të cilat ishin në përdorim deri në vitet 1860 dhe 1870, deri në fillimin e përdorimit të armëve të zjarrit me "viaskas". Megjithëse fillimisht armëpunuesit e Gjakovës prodhuan pushkë, më vonë ata u zhvendosën vetëm në prodhimin e plumbave. Ndër të tjera, ata do të shkonin në panairet e kafshëve në Ivanjica, ku do të shesin me sukses prodhimet e tyre. Zejtarët e Gjakovës prodhuan fishekë për rebelët e Karageorge. Sipas Sami Frashërit: armët, argjendi, kostumet kombëtare shqiptare dhe disa lloje të pëlhurave të mëndafshit janë prodhuar në Gjakovë. Tregtia ishte shumë e zhvilluar atje. Shpesh armët shqiptare u emwrtuan (etiketuar) nga emrat e vendeve të prodhimit. Kështu, ndër të tjera, gjakovarët (armët e gjuetisw) ishin të njohura; armë që ishin zbukuruar sipas stilit të "shkollës së popullit" të shekullit të 18-të të armëpunuesit të famshëm dhe argjendarit Tusha.

Prodhuesit e çibukëve

Çibukë Shqiptarë

Vlen të theksohet se Gjakova ishte e njohur në tërë rajonin e Dukagjinit, kryesisht për zhvillimin e artizanatit të çibukëve, ndërsa qendra për Kosovën ishte Prishtina. Ky zanat ka ekzistuar në këto dy qendra deri në fund të viteve 1960. Zejtarët e tjerë, si krijuesit e sandaleve, marangozët dhe gdhendësit e drurit nga fshatrat e tjera, punonin në prodhimin e çibukëve, çibukëve të gjatë dhe kutive të cigareve. Në të kaluarën ky artizanat u krye edhe nga argjendarët, të cilët u kujdesën sidomos për dekorimin e çibukëve të gjatë dhe të endësve, të cilët me një pjesë të grupit të pirjes së duhanit i mbanin me gëlqere të mëndafshtë. Lënda e parë e përdorur për prodhimin e llojeve të çibukëve, kutive të cigareve ishte druri dhe briri i kafshëve, por në të kaluarën përdoreshin edhe fildish dhe kocka. Terminologjia e kësaj zeje në Gjakovë ishte në gjuhën shqipe, ndërsa në Prishtinë ajo ishte në gjuhën turke.

Familja më e vjetër e krijuesit të çibukut ishte Zejnullah Ramadani, i cili deri në vitin 1958 mbajti dyqanin e tij në Pazarin e Vogël. Deri atëherë vëllezërit Dan dhe Shaban Dema dhe Ahmet Muhaxhiri kishin dyqanet e tyre në fund të shekullit të 19-të, për shkak të kushteve më të mira materiale. Beqir Tirana u vendos në Gjakovë, i cili u kthye në vendlindjen e tij në fillim të shekullit të 20-të.