Epoka e Iluminizmit
Epoka e Iluminizmit ose Iluminizmi, e njohur edhe si Epoka e Arsyes, ishte një lëvizje intelektuale dhe filozofike që ndodhi në Evropë, veçanërisht në Evropën Perëndimore, në shekujt 17 dhe 18, me ndikime dhe efekte globale.[1][2] Iluminizmi përfshinte një sërë idesh të përqendruara në vlerën e lumturisë njerëzore, kërkimin e njohurive të marra me anë të arsyes dhe dëshmive të shqisave, dhe ideale të tilla si ligji natyror, liria, përparimi, toleranca, vëllazëria, qeverisja kushtetuese dhe ndarja e kishës nga shteti.[3][4]
Iluminizmit i parapriu Revolucioni Shkencor dhe vepra e Francis Bacon dhe John Locke, ndër të tjera. Disa e datojnë fillimin e Iluminizmit me botimin e Diskursit mbi Metodën e René Descartes në 1637, që paraqet fjalinë e tij të famshme, Cogito, ergo sum ("Unë mendoj, prandaj jam"). Të tjerë citojnë botimin e Principia Mathematica të Isak Njutonit (1687) si kulmin e Revolucionit Shkencor dhe fillimin e Iluminizmit. Historianët evropianë tradicionalisht e datojnë fillimin e tij me vdekjen e Louis XIV të Francës në 1715 dhe fundin e tij me shpërthimin e Revolucionit Francez në 1789. Shumë historianë tani e datojnë fundin e Iluminizmit si fillimin e shekullit të 19-të, ku viti i fundit i propozuar është vdekja e Immanuel Kant në 1804.[5]
Filozofët dhe shkencëtarët e periudhës i qarkulluan gjerësisht idetë e tyre përmes takimeve në akademitë shkencore, lozhat masonike, sallonet letrare, kafenetë dhe në libra, revista dhe broshura të shtypura. Idetë e Iluminizmit minuan autoritetin e monarkisë dhe kishës katolike dhe hapën rrugën për revolucionet politike të shekujve 18 dhe 19. Një sërë lëvizjesh të shekullit të 19-të, duke përfshirë liberalizmin, socializmin[6] dhe neoklasicizmin, e gjurmojnë trashëgiminë e tyre intelektuale tek iluminizmi.[7]
Doktrinat qendrore të Iluminizmit ishin liria individuale dhe toleranca fetare, në kundërshtim me një monarki absolute dhe me dogmat fikse të Kishës. Konceptet e dobisë dhe shoqërueshmërisë ishin gjithashtu vendimtare në shpërndarjen e informacionit që do të përmirësonte shoqërinë në tërësi. Iluminizmi u karakterizua nga një ndërgjegjësim në rritje për marrëdhëniet midis mendjes dhe mediave të përditshme të botës,[8] dhe nga një theksim në metodën shkencore dhe reduksionizmin, së bashku me rritjen e pyetjeve të ortodoksisë fetare - një qëndrim i kapur nga eseja e Kantit "Përgjigjja e pyetjes". : Çfarë është Iluminizmi, ku gjendet shprehja Sapere aude (Guxoj të dijë).[9]
Rrethanat Historike
[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]Iluminizmi ka qenë një lëvizje e borgjezisë evropiane në periudhën e përgatitjes dhe të kryerjes së revolucioneve të shek. XVIII-XIX. Ai drejtohej kundër rendit feudal dhe kulturës së tij, kundër obskurantizmit mesjetar e të gjitha formave të ideologjisë së prapambetur dhe përpiqej për përhapjen e arsimit e të diturisë. Jehona e këtij iluminizmi të vendeve evropiane, ashtu si ajo e ideve të mëdha të Revolucionit francez të 1789-s dhe të revolucioneve të 1848-s që tronditën Evropën, u ndie edhe në Shqipërinë e atëhershme, u pasqyrua në ideologjinë dhe në programin e Rilindjes Shqiptare. Shumë nga udhëheqësit e Lëvizjes Kombëtare Shqiptare (në mënyrë të veçantë ideologët e Rilindjes) ishin frymëzuar nga këto ide përparimtare të revolucioneve evropiane dhe patën nxjerrë mësime prej tyre. Të panumërt ishin gjithashtu shqiptarët, madje edhe disa nga rilindësit e njohur, që kishin marrë pjesë në revolucionet kombëtare të shteteve fqinje, në ato grek, rumun e serb, si edhe në revolucionet e vendeve të Evropës. Këta u bënë të ndërgjegjshëm se idetë e këtyre revolucioneve duhej të përhapeshin e të përqafoheshin edhe nga shqiptarët.
Ndikimi i Rilindjes
[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]Rilindja shënoi një hapje ndaj kulturës përparimtare botërore nga më të mëdhatë që kishte njohur kultura shqiptare deri atëherë. Ishte koha kur kombi shqiptar vendosi lidhje më të dendura me idetë dhe kulturën përparimtare të popujve të tjerë, përfitoi nga thesari i kulturës së Perëndimit dhe sidomos nga Rilindja Evropiane, nga iluminizmi i saj. Pikërisht nën ndikimin e këtyre faktorëve të rinj u formuan mendimtarët, ideologët dhe iluministët shqiptarë të epokës së Rilindjes.
Përhapja e dijeve, e arsimit dhe e kulturës kombëtare, që përbënte një nga drejtimet kryesore të Rilindjes e të iluminizmit shqiptar, vlerësohej nga mendimtarët rilindës si një nevojë që shtronte zhvillimi ekonomik, shoqëror e kulturor i vendit, si një kusht i domosdoshëm i përparimit material e shpirtëror të kombit shqiptar. Rilindësit e kuptuan këtë nevojë historike dhe iluminizmi i tyre i shërbente plotësimijt të kësaj kërkese të shoqërisë shqiptare. Përhapja e kulturës dhe e arsimit kombëtar do të ndihmonin në emancipimin e popullit shqiptar nga fanatizmi, prapambetja, intoleranca e nga dasitë fetare, të mbjella nga sundimtarët osmanë. Por iluminizmi shqiptar kishte disa tipare dalluese në krahasim me atë të vendeve të tjera, duke përfshirë këtu edhe vendet fqinje, që diktoheshin nga gjendja e kombit shqiptar në Perandorinë Osmane dhe nga politika e saj diskriminuese. Duke zbatuar parimin fetar në përcaktimin e përkatësisë etnike të popullsisë, qeveria osmane nuk e njihte kombësinë shqiptare, të cilën e ndante, sipas besimit fetar, në tri pjesë, që ajo i quante të ndryshme: myslimane, ortodokse dhe katolike. Si pasojë, sipas sistemit mesjetar e obskurantist të “miletit” (të kombësisë), të vendosur nga sulltanët osmanë, për turqit myslimani shqiptar, si i çdo kombi tjetër, ishte turk, ortodoksi grek e katoliku latin (italian).
Zgjerimi i Lëvizjes
[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]Në përputhje me këtë parim, që mohonte qenien e shqiptarëve si një komb i vetëm, Porta e Lartë nuk lejoi të hapeshin në Shqipëri shkolla shqipe, por vetëm shkolla turke, greke, italiane ose austriake. Në qoftë se Turqia pranoi të hapej ndonjë shkollë e veçantë shqipe, këtë e bëri kur ishte e detyruar ose kur ia kërkonte interesi i çastit, madje priste rastin që t’i mbyllte ato. Prandaj, përhapja e arsimit dhe e kulturës kombëtare u bë një nga çështjet themelore të Rilindjes ndryshe nga ç’ndodhi, p.sh., në tokat greke e të kombeve të tjera ballkanike të Perandorisë Osmane, ku popullsisë i njihej e drejta të arsimohej në gjuhën e vet. Në këto kushte iluminizmi shqiptar nuk mund të mbetej thjesht një lëvizje kulturore.
Iluminizmi e veçanërisht lëvizja për shkollën e për kulturën shqiptare mori karakter politik, sepse drejtohej kundër ideologjisë së prapambetur obskurantiste, ku përfshiheshin edhe ato ide konservatore klerikale, që mbështeteshin në interpretimin qëllimkeq të dogmave të veçanta të doktrinave fetare të të gjitha besimeve. Ajo drejtohej edhe kundër politikës tradicionale të asimilimit e të turqizimit të shqiptarëve, që ndiqte prej shekujsh Perandoria Osmane. Me karakterin e saj kombëtar shkolla dhe përgjithësisht kultura e Rilindjes u mbyllte dyert rrymave ideologjike shkombëtarizuese ngado që të vinin.
Shkolla kombëtare që kërkonin rilindësit e që kishte për qëllim arsimimin në gjuhën shqipe, duhej të ishte laike, të bëhej një vatër kulture, që të plotësonte nevojat e zhvillimit ekonomik e shoqëror të vendit dhe, njëherazi, një vatër e atdhetarisë dhe e bashkimit kombëtar të shqiptarëve. Rrjedhimisht, kërkesat për shkollën dhe për letërsinë shqipe nuk kishin karakter thjesht kulturor.
Shiko edhe
[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
Wiki Libri: Iluminizmi i Emanuel Kantit
Lidhje të jashtme
[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]- ^ "The Age of Enlightenment: A History From Beginning to End: Chapter 3". publishinghau5.com. Arkivuar nga origjinali më 3 mars 2017. Marrë më 3 prill 2017.
{{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!)Mirëmbajtja CS1: Adresë e papërshtatshme (lidhja) - ^ Conrad, Sebastian (1 tetor 2012). "Enlightenment in Global History: A Historiographical Critique". The American Historical Review. 117 (4): 999–1027. doi:10.1093/ahr/117.4.999. ISSN 0002-8762.
{{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ Outram, Dorinda (2006), Panorama of the Enlightenment, Getty Publications, fq. 29, ISBN 978-0892368617
{{citation}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ Zafirovski, Milan (2010), The Enlightenment and Its Effects on Modern Society, fq. 144
{{citation}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ "British Library- The Enlightenment". Arkivuar nga origjinali më 24 gusht 2023. Marrë më 2018-06-21.
{{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ Smaldone, William (2014). European socialism: a concise history with documents. Lanham: Rowman & Littlefield Publishers, Inc. fq. 3–4. ISBN 978-1-4422-0909-1.
{{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ Eugen Weber, Movements, Currents, Trends: Aspects of European Thought in the Nineteenth and Twentieth Centuries (1992).
- ^ Eddy, Matthew Daniel (2022). Media and the Mind: Art, Science and Notebooks as Paper Machines, 1700–1830. University of Chicago Press.
{{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ Gay, Peter (1996), The Enlightenment: An Interpretation, W.W. Norton & Company, ISBN 0-393-00870-3
{{citation}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!)