Kalendari rumi
Kalendari rumi (turqishtja osmane: رومي تقویم Rumi takvim, fjalë për fjalë. "Kalendari romak") është një kalendar specifik i bazuar në kalendarin julian, është përdorur zyrtarisht nga Perandoria Osmane pas Tanzimatit (1839) dhe nga pasardhësi i saj, Republika e Turqisë deri në vitin 1926. Ai u miratua për çështje qytetare dhe është një kalendar i bazuar në diell, duke caktuar një datë për çdo ditë diellore.
Historia
[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]Në shtetin islam të Perandorisë Osmane ishte në përdorim kalendari fetar islam, brenda të cilit numërohen ditët brenda çdo cikli fazor hënor. Për shkak se gjatësia e muajit hënor nuk është një pjesë e barabartë e gjatësisë së vitit tropikal, një kalendar hënor zhvendoset shpejt në krahasim me stinët.
Në vitin 1677, kryearkëtari (turqisht: باش دفتردار Baş Defterdar) Hasan Pasha nën sulltanin Mehmed IV propozoi korrigjimin e të dhënave financiare duke hequr një vit (një vit arratisjeje) çdo 33 vjet, që rezulton nga diferenca midis kalendarit hënor islam dhe kalendari diellor julian.[1]
Në vitin 1740 (1152 hixhri) gjatë sundimit të Sulltan Mahmud I, marsi u miratua si muaji i parë i vitit fiskal për pagimin e taksave dhe marrëdhënieve me zyrtarët e qeverisë në vend të Muharremit pas propozimit të arkëtarit Atıf Efendi.[1]
Propozuar nga arkëtari Moralı Osman Efendi gjatë sundimit të Sulltan Abdylhamid I, gama e aplikimeve të kalendarit fiskal u zgjerua në vitin 1794 në shpenzimet dhe pagesat shtetërore me qëllim që të parandalohej kostoja e tepërt që lindte nga diferenca kohore midis kalendarit islam dhe atij julian.[1]
Kalendari julian, i përdorur nga viti 1677 e.r. e në vazhdim vetëm për çështjet fiskale, u miratua më 13 mars 1840 e.r. (1 mars 1256 hixhri), në kuadër të reformave të Tanzimatit, menjëherë pas hipjes në fron të Sulltan Abdylmexhiti I, si kalendar zyrtar për të gjitha çështjet qytetare dhe i emërtuar "kalendari rumi" (fjalë për fjalë kalendari romak).[1] Numërimi i viteve filloi me vitin 622 e.r., kur Muhamedi dhe pasuesit e tij emigruan nga Meka në Medine, e njëjta ngjarje që shënoi fillimin e kalendarit islam. U përdorën muajt dhe ditët e kalendarit Julian, viti duke filluar në mars.[2] Megjithatë, në vitin 1256 hixhri, diferenca midis kalendarit hixhri dhe atij gregorian arriti në 584 vjet. Me ndryshimin nga kalendari hënor në kalendarin diellor, diferenca midis kalendarit Rumi dhe kalendarit Julian ose Gregorian mbeti konstante 584 vjet.
Meqenëse kalimi i kalendarit Julian në Gregorian po miratohej përfundimisht në vendet fqinje, kalendari i Rumit u ripërshtat me kalendarin Gregorian në shkurt 1917, duke lënë megjithatë të pandryshuar diferencën prej 584 vjetësh. Kështu, pas datës 15 shkurt 1332 hixhri (shkurt 1917 e.r.), e nesërmja në vend që të ishte 16 shkurt, befas u bë 1 mars 1333 hixhri (1 mars 1917 e.r.).[3] Viti 1333 hixhri (1917 e.r.) u shndërrua në një vit me vetëm dhjetë muaj, duke filluar nga 1 marsi deri më 31 dhjetor. Kështu, 1 janari i vitit 1918 pas Krishtit u bë 1 janari i vitit 1334.[4] Kalendari Rumi mbeti në përdorim pas shpërbërjes së Perandorisë Osmane në vitet e para të Republikës pasardhëse të Turqisë. Përdorimi i epokës AH u braktis si pjesë e reformave të Ataturkut me një akt të 26 dhjetorit 1341 hixhri (1925 e.r.) dhe u zëvendësua nga epoka e zakonshme nga viti 1926.[5]
Emrat e katër muajve që ndodhin në çift në sistemin e emërtimit semitik/arab (Teşrin-i Evvel, Teşrin-i Sânî dhe Kânûn-ı Evvel, Kânûn-ı Sânî) u ndryshuan më 10 janar 1945 në emrat e gjuhës turke, Ekim, Kasım, Aralık dhe Ocak, për thjeshtësi. Nga viti 1918 viti fiskal ka filluar më 1 janar. Emrat e muajve të tjerë ishin nga gjuha siriane, me përjashtim të Mart, Mayıs dhe Ağustos, që rrjedhin nga latinishtja.
| Muaji | Viti fiskal | Turqisht | Osmane | Ditët | Shënimet |
|---|---|---|---|---|---|
| 1 | Muaji i 11-të | Kânûn-ı Sânî | كانون ثانی | 31 | İkinci Kânûn (Kânûn i 2-të) |
| 2 | Muaji i 12-të | Şubat | شباط | 28 | |
| 3 | Muaji i 1-rë | Mart | مارت | 31 | |
| 4 | Muaji i 2-të | Nisan | نیسان | 30 | |
| 5 | Muaji i 3-të | Mayıs | مایس | 31 | |
| 6 | Muaji i 4-të | Haziran | حزیران | 30 | |
| 7 | Muaji i 5-të | Temmuz | تموز | 31 | |
| 8 | Muaji i 6-të | Ağustos | اغستوس | 31 | |
| 9 | Muaji i 7-të | Eylül | ایلول | 30 | |
| 10 | Muaji i 8-të | Teşrin-i Evvel | تشرین اول | 31 | Birinci Teşrin (Teşrin i 1-rë) |
| 11 | Muaji i 9-të | Teşrin-i Sânî | تشرین ثانی | 30 | İkinci Teşrin (Teşrin i 2-të) |
| 12 | Muaji i 10-të | Kânûn-ı Evvel | كانون اول | 31 | Birinci Kânûn (Kânûn i 1-rë) |
=Data e dyfishtë =
[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]Në Perandorinë Osmane, kalendari hixhri me bazë hënore mbeti në përdorim për çështje fetare krahas kalendarit Rumi. Për të parandaluar ngatërrimin midis datave, të dy kalendarët janë përdorur në shumicën e dokumenteve.
Referime
[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]- ^ a b c d "Takvimler ve Birbirlerine Dönüşümleri – Rumi Takvim". Takvim.com (në turqisht). Marrë më 2008-06-14.
- ^ "History of the Ottoman Empire – The Ottoman Empire 1839–1861". World History at KMLA (në anglisht). Marrë më 2008-06-14.
- ^ Revue du monde musulman 43 (1921) p. 47.
- ^ A. Birken, Handbook of Turkish Philately Part I – Ottoman Empire: The Calendar (Nicosia, 1995) 11.
- ^ Georgeon, François. "Changes of time: An aspect of Ottoman modernization". New Perspectives on Turkey 44 (në anglisht). Arkivuar nga origjinali më 13 dhjetor 2014. Marrë më 2013-01-06.