Trüütichjierigen Kriech
Die Trüütichjierige Kriech waas n groot politisk un religiös Konflikt wierbie ne Masse Europäiske Loundere beleeken wieren un dät foarallen fierd wuude ap Düütsken Boudem. Die Kriech duurde fon 1618 bit 1648 un eendigde mäd dän Free fon Wäästfoalen.
Uurseeken
[Beoarbaidje | beoarbaidje Wältext]Do Uurseeken fon dän Kriech wieren do Juunsatse twiske Roomsk-Katoolske un Lutterske (Protestante), un dät Strieuwjen ätter Macht truch do ferskeedene litje Stoate, wieroun dät Düütske Riek ferdeeld waas. Bie ju Religionsfree fon Augsbuurich (1555) waas dät Ferhältnis twiske Katoolske un Protestante nit so toufreestaalend räägeld wuuden, dät dät Konflikte ätters toufoarkuume kuude. In dät Jier 1608 bildede sik n Ferbuund fon protestantiske Fürste, ju Union, unner dän kalvinistisken Fürst fon dän Pfaltz. Deer juunuur stoalde sik 1609 ju katoolske Liga unner dän Herzog fon Bayern. N Apruur in Böhmen, wier do Protestante fon Rudolf II in 1609 Fräiegaid fon Religion kriegen hieden, ne Fräiegaid ju der truch sin Ätterfoulger Matthias wier tourääch sät wuude, lätte 1618 dän Kriech ien.
Ätter dän Dood fon Matthias (1619) wäälden do Böhmere dän protestantisken Kürfürst Friedrich V as Köönich. Hie wuude stöänd fon wäkke Düütske protestantiske Fürste. Do finanzierden ju Armee unner Peter Ernst II. von Mansfeld tou ju Unnerstöänenge fon Böhmen.
Die näie Kaiser, die strom katoolske Friedrich II soante ne Armee unner Leedenge fon Fäildheer Johann Tzerclaes ätter Böhmen, ju in n November 1620 in dän Sleek ap dän Wiete Bierich, do Protestante fernichtjend sluuch. Die Kriech geen oawers fääre truch ienmiskenge fon uutloundske Mächte. Spanien stöände dän Kaiser, wülst Christiaan IV do Protestante tou Hälpe koom. Fon do kaiserelke Fäildheere Wallenstein un Tilly wuud dän Köönich oawers 1629 twoangen, Free tou sluuten (dän Free fon Lübeck).
N Jier leeter bräkt die Kriech fon näien uut as die Sweediske Köönich Gustaf II sik in dän Stried misket. Gustaf, die der sik fon Wallenstein betruued fäilde, faalt an un kricht deerbie Stöän fon ju Niederloundske Republik (sälwen noch beleeken in dän Tachtichjierigen Kriech) un in 1635 eepentelk fon dät katoolske Frankriek, wier Richelieu foarallen dän Macht fon do Habsbuurgere breeke wol. Gustaf II hoalde eenige wichtige Siege (Breitenfeld, 1631; Lech, 1632) man fäl in Lützen in 1632, in dätsälge Jier as uk sin Juunstounder die Groaf fon Tilly faalt. Die uur katoolske Fäildheer Wallenstein wuud 1634 fermöärend mäd Ienferstounden fon dän Kaiser, die der Nood hiede foar sin Macht.
Eende un Foulge In dät Jier 1647 glukket dät dän frantsöösken Fäildheer Turenne, touhoope mäd Condé un do Sweden, Bayern tou ne Kapitulation tou twingen. In 1648 moaket die Westfoalske Free (in Münster un Ostnabrück) n sicheren Eend an dän Kriech. Ju der Free hied wiedgriepende Foulgen. Ju besiegelde dän Unnergong fon ju kaiserelke Gewalt in dät Düütske Riek un moakede ju fon do Rieksfürste stäärker.
In Seelterlound Deer koom die Trüütichjierige Kriech as in n Winter 1622/23 do Mansfelder in Seelterlound koomen.