Kijula
Kijula (au Kidyula) ni lugha ya Kiniger-Kongo nchini Burkina Faso, Cote d'Ivoire na Mali, pamoja na nchi nyingine kadhaa, zikiwa ni pamoja na Ghana, Guinea na Guinea-Bissau, inayozungumzwa na Wajula. Ni lugha ya taifa ya Burkina Faso. Kufuatana na uainishaji wa lugha kwa ndani zaidi, Kijula iko katika kundi la lugha za Kimande. Inahusiana sana na Kibambara, kutokana na uelewano wa kihistoria na Wabambara pamoja na lugha ya Kimalinke.
Ni lugha ya biashara Magharibi mwa Afrika na inazungumzwa na mamilioni ya watu, kama lugha ya kwanza au ya pili. Kama lugha nyingine za Kimande, inatumia vina. Inaweza kuandikwa kwa herufi za Kilatini, herufi za Kiarabu au herufi za N'Ko. Mwaka wa 1990 idadi ya wasemaji wa Kijula nchini Burkina imehesabiwa kuwa watu milioni moja. Pia kuna wasemaji 179,000 nchini Cote d'Ivoire na 50,000 nchini Mali.
Historia
[hariri | hariri chanzo]Kihistoria, Dyula au "jula" katika lugha haikuwa jina la kabila, bali ni lebo ya lugha ya Manding ikimaanisha 'mfanyabiashara' kwa lugha ya asili. Ilikuwa ni kauli iliyotumika kutofautisha wafanyabiashara Waislamu na watu wasio Waislamu wanaoishi katika eneo moja, hasa wakulima wa Senufo. Baadaye ikawa ni jina la kutaja wafanyabiashara wanaozungumza lugha za Manding kama vile watu wa Bambara au watu wa Mandinka na lugha zao.[1] Hata hivyo, wakati huo huo, mchakato wa kielemu kwa miongo kadhaa ulisababisha baadhi ya jamii katika miji ya kisasa kama Bobo-Dioulasso, Odienné na Kong kuchukua lebo hiyo kama mojawapo ya utambulisho wao wa kikabila.[2][3][4] Jamii hizi zinazungumza lahaja za Dyula zenye sifa za kawaida ambazo zinatofautisha na mfumo wa lugha ya Jula inayosikika katika masoko mengi sehemu kubwa ya Burkina Faso na Côte d'Ivoire.[5][6][7]
Baadaye, neno hilo pia lilianza kutumika kwa toleo lililorahisishwa la Bambara, ambayo inatoka Mali, ikichanganywa na vipengele vya Maninka. Ikaanza kutumika sana kama lugha ya kisasa.[8] Wasemaji wa asili wa Manding nchini Ivory Coast hutumia neno lenye dharau 'Tagbusikan' kurejelea lugha hii iliyorahisishwa, huku wakiita lugha yao wenyewe 'Konyakakan', 'Odiennekakan' au 'Maukakan'. Ongezeko la mamilioni ya wafanyakazi wahamiaji kutoka Sahel liliongeza matumizi ya Dyula nchini Ivory Coast kutokana na mahitaji ya lugha ya kisasa. Wengi wa Waburkinabe walijifunza Dyula wakiwa Ivory Coast na kuisambaza zaidi nyumbani. Leo hii, Dyula hutumiwa kwa kiwango cha angalau asilimia 61 ya idadi ya watu wa Ivory Coast na kwa takriban asilimia 35 ya Waburkinabe (hasa wale wanaoishi sehemu ya kusini au magharibi mwa nchi).[1]
Viungo vya nje
[hariri | hariri chanzo]- lugha ya Kijula kwenye Multitree
- makala za OLAC kuhusu Kijula
- lugha ya Kijula katika Glottolog
- http://www.ethnologue.com/language/dyu
|
Makala hii kuhusu mambo ya lugha bado ni mbegu. Je, unajua kitu kuhusu Kijula kama historia yake, uenezi au maendeleo yake? Labda unaona habari katika Wikipedia ya Kiingereza au lugha nyingine zinazofaa kutafsiriwa? Basi unaweza kuisaidia Wikipedia kwa kuihariri na kuongeza habari. |
- ↑ 1.0 1.1 Werthmann, Katja (2005). "Wer sind die Dyula?: Ethnizität und Bürgerkrieg in der Côte d'Ivoire" [Who are the Dyula?: Ethnicity and Civil War in the Côte d'Ivoire] (PDF). Afrika Spectrum (kwa Kijerumani). 40 (2). Hamburg: Institut für Afrika-Forschung: 221–140. Ilihifadhiwa kwenye nyaraka kutoka chanzo (PDF) mnamo 26 Desemba 2010.
{{cite journal}}: CS1 maint: date auto-translated (link) - ↑ Sanogo, Mamadou Lamine. 2003. “L’ethnisme jula: origines et évolution d’un groupe ethnolinguistique dans la boucle du Niger.” In Burkina Faso, Cents Ans d’Histoire, 1895-1995, edited by Yénouyaba Georges Madiéga, 369–79. Paris, France: Karthala.
- ↑ Wilks, Ivor. 1968. “The Transmission of Islamic Learning in the Western Sudan.” In Literacy in Traditional Societies, edited by Jack Goody, 162–97. Cambridge: Cambridge University Press.
- ↑ Wilks, Ivor. 2000. “The Juula and the Expansion of Islam into the Forest.” In The History of Islam in Africa, edited by Nehema Levtzion and Randell Pouwels, 93–115. Athens, OH: Ohio University Press.
- ↑ Donaldson, Coleman (2013-10-01). "Jula Ajami in Burkina Faso: A Grassroots Literacy in the Former Kong Empire". Working Papers in Educational Linguistics (WPEL). 28 (2). ISSN 1548-3134.
- ↑ Sangaré, Aby. 1984. “Dioula de Kong : Côte d’Ivoire.” Doctoral Dissertation, Grenoble: Université de Grenoble.
- ↑ Braconnier, C. 1999. Dictionnaire du dioula d’Odienné: parler de Samatiguila. Paris: Documents de Linguistique Africaine.
- ↑ DIOULA: a Manding language variety of West Africa | Na baro kè 14 (kwa Kiingereza), iliwekwa mnamo 2023-02-21