aayad

aayad

(u kamu nu Hulam sa: 白蟻)

u aayad hananay sa idaw ku dumaay a ngangan tu wiy han, nu Taywan atu Hang-kang a nipangangan sa u ta-su-yi han, u nu celiyen-mu atu cesiya-mu (mitesekay a mapangangan sa u Isoptera) nu nikapulungan tu cilekay ani pangangan, masa nu siyakayay kalalecad a cilekay. ina aayad kanahatu u (salngacay a aayad ku kasingangan sa) nika u nu heni sa caay kau salngacay ku kulit nu udip.

(u kamu nu Hulam sa: 白蟻亦稱螱，臺灣及香港將白蟻的有翅型俗稱大水蟻，為蜚蠊目等翅下目(學名：Isoptera）昆蟲的總稱，屬於真社會性昆蟲。白蟻雖然名為「白蟻」，但它們並非「白色的螞蟻」。）

(物種演化)

kasumamadan a aayad sa mapasiduma tu u sisapikpikay a kaydung ku sakaihekal, zayhan i aydaay tu a demiadan sa, mapakingkiw nu kasahecian tu ina aayad sa masa u nu seliyen mu sa, masalkakaay nu ngasaw sa u yin-wiu-lian su (Cryptorcus), ayda hantu sa maselep ku kaydung sanu seliyen-mu atu ya cesiya-mu caay sa ya nu pabaway a aayaday (mapasiketay tu a ngangan sa u Termitoidae). pulung han sa mangasiw tu ku 3000 kayadah nu masadumaay a lihat, sikadih tu i caledesay a subal, nikalasic sa idaw ku sabaw tusu nu sipalumataan, i labu sa tuluway tu ku malawpesay. i ayaw a nipikingkiwan sa pitapalan tina aayad nikalalekalan, namakay i “Jurassic atu ya Triassic” hananay nu dutucdutuc a lalaay a ziday, nika i aydaay tu a nipakingkiwan sa ina aayad a nikalalekal sa namakay i Cretaceous a ziday u sakay nu tuudtuuday a kabuwahan satanayaay a kaydung, nikaadihan tu nu aayad a katepaan tu masaba’tuay nu lihat i tebatenanan tu nu Cretaceous a seday.

(u kamu nu Hulam sa: 白蟻舊時分類位階為等翅目，但近期系統發生學證據顯示白蟻為蜚蠊目，姊妹群為隱尾蠊屬（Cryptocercus），現降級為蜚蠊目等翅下目或白蟻上科（學名：Termitoidae）。共有超過3,000個物種，可見於熱帶及亞熱帶地區，可分為12個科，其中3個科已滅絕。以前的研究認為白蟻起源於侏羅紀或三疊紀，但近期研究認為其起源於白堊紀，最早的白蟻化石年代為白堊紀中期。）

(生態)

ina aayad sa caay ka hamin sa a masumad ku nina’, nikaudipan sa sikahida siti’kuk, masacilekay, kasabalaki, singangatuan tu papinaay a kaydung, kaidawan tu nayiay nu sapalihat, ya u musakawaway atu ya mamingayaway a aayad, atu ya kaidawan tu palihatay a tama’ay a tapang atu laang nu aayad. kiyadahay nu aayad u maacakay tu nu langaw nu lahaday a yubung, atu sikaidaway nu akaway a kilang, mahtikay a papah, u lala atu u tayi nu aadupan. u nikatabaki atu katanektekan nu udip sa kasadumaan nu lihatay a udip tu sikatineng, adidingay a lihat sa makacacayay a lasubu kya, u siyadahay sa makaala tu pinapinaay a lasubu nu mang. u nikanayatan nu lihat a maudip sa iti cilekay sipalecad sa u saka tenesay, idaw ku cebang nipaadih ina aayad a nikaudip satenesay makaala tu tuluay a bataan caay sa makaala tu limaay a bataan nu mihcaan katenes.

(u kamu nu Hulam sa: 白蟻為不完全變態，生活史包括卵、若蟲、成蟲，可分為多個階級，有不具生殖能力的工蟻和兵蟻，和具有生殖能力的蟻王蟻后。大部分白蟻取食死亡的植物組織，和含有纖維素的木材、落葉、土壤或動物糞便。白蟻的群體大小因物種而異，個體數量少至百隻內，多至數百萬。蟻后的壽命乃昆蟲之最，有紀錄顯示蟻后能活30至50年。）

kaliwasakan (分佈)

siwaniken kya nu Nanci-coay sa, ina aayad a pilatlat tu picaliwayan sa kahaminan tu ku kitakitay a pilakalak, iti caledesan atu mahtanengay ku nikacaledes a kitidaan nu buluku sa, ina aayad kasibekan ku nikabalangbang tu sakay udipan, ina aayad sa taneng a mungingit tu kilangay a akaway, masa nu i lahaday sikacaayay a kalawpes nu sacabayan.

(u kamu nu Hulam sa: 除了南極洲以外，白蟻的足跡遍布全球，熱帶與亞熱帶地區的白蟻豐富度和多樣性最高，白蟻能分解木材和植物組織，是生態系統中不可或缺的一員。）

uzip (身體構造)

katuuday nu aayad ya mamalukay atu mamungayaway sa nayay ku mata, idatu isaw ku kangtanay a uybiay a mata, tinaku ya Hodotermes mossambicus, taneng a misawantan tu sapadadan tu likat nu cilal atu bulad. kiyadahay sa idaw amin ku sapikpik sapalihat nu udip, idaw aca ku uybiay nu mata atu masacacayay i tapiingay a mata, nika u nu idawayay tu atu nu kasumamadayay a aayad sa nayay ku tapiingay a mata. i pabaway bilbil nu aayad sa mahida u sema’, ya pabaway a bilbil madadepit tu ya ngawan nu tangah, u ngawa sa sipatusaen i ayaway atu nu dikuday a ngawa. ina aayad sapitebing a ngisngis palatuluen ku sakasiwantan, tinaku ya sapitebing, u nu sanek, atu sakay angtul tu tineng, sikatineng tu ya akuti’ sikatineng tu kaninelan. u ngisngis sa sipalatuluen ku kasaduma, sayaway sa ya masa sakalusanay a batac, sakatusa sa ya masa akawayay ku batac kiapuyuan ku nu sakalus a batac, kilul satusa ya u kahidaan tu sapadec a batac. sakay nu lawayay a adidingay a ngaduy, sasaay a bilbil, atu sakalat, atu makasasaay nu bilbil idaw ku ngisngis, taneng a mamiedap tu aayad sakatineng nu kakanan misakelec a mulapet.

(u kamu nu Hulam sa: 大部分白蟻的工蟻和兵蟻沒有眼睛，有些則有簡單的複眼，如 Hodotermes mossambicus ，可以用來分辨方向並感知陽光及月光。大部分有翅生殖型有複眼和側單眼，但是原白蟻科和古原白蟻科的則沒有側單眼。白蟻上唇為舌狀，上唇上方連著頭楯，頭楯可分為前頭楯和後頭楯兩個部分。白蟻觸角有很多種功能，如觸覺、味覺、嗅覺(包含接收費洛蒙）、感熱和感知震動。觸角可分為三個部分：柄節(第一節）、梗節(第二節，通常較柄節短）和鞭節(其餘的節）。口器包含小顎、下唇、大顎，小顎和下唇生有鬚，可以幫助白蟻感知並抓握食物。）

u baluwang nina aayad sa masatulu ku kasadit, nu ayawan sa a baluwang, atu itebanay a baluwang, pasu ya nudikudan a baluwang, malecad a kaidawan nu matatusaay nu kuku. sisapikpikay u tanengay a palangaw a sapikpik sa nikasadit sa iti tebanay atu nu dikudanay a baluwang ya atekakay a ukak, iayaway a baluwang sa u nipasilac a ukak caay ka taneng ku icelang nayay ku sisapikpik.

(u kamu nu Hulam sa: 白蟻的胸部包含三個部分：前胸、中胸和後胸，各生有一對足。有翅生殖型的翅膀生於中胸和後胸發達的骨片上，前胸的骨片較不發達。）

u bili nina aayad sa kaidawan ku cacay a bataan ku batac, sakacacay a bataan sa idaw ku nikacelakan tu banuh (cerci). u sipitakis nu aayad sa mahida u nu dadipis, nika kantan azihen, mahida u ya tama nu aayad nayi’ ku panga, ya etel sa nayay ku icelang maliyuh a misaungay a muliyas pasu nayay ku banuh nu satakis, nika itidaay i Au-cou a aayad sa ya etel sa idaw ku banuh maadih ku nikasaungayan. u nu laangay a puki sa malecad tu a kantan piadih, nika it Au-couay a aayad caay kalecad tu nu dumaay a aayad, itiniay ulangay a aayad sa kaidawan tu sinilecuh tu ti’kuk a husu, ina mahiniay a picidekan sa mahida u nu dadipisay a laang.

(u kamu nu Hulam sa: 白蟻的腹部共有 10 節。第十腹節生有一對短尾毛(cerci）。白蟻的生殖器類似於蟑螂的，但較為簡化，如雄蟲沒有陰莖，且精子不具移動能力或無鞭毛，但在澳白蟻科中，精子有鞭毛且具有些微移動能力。雌蟲的生殖器也較為簡化，但澳白蟻科和其他白蟻不同，澳白蟻科雌蟲具有產卵管，這個特徵與蟑螂雌蟲極為相似。）

kasaselalan a mawawada a musakakawaw (階級分工)

u musakakawaway a aayad (工蟻)

u musakakawaway a aayad sa sikining tu nu masakaputayay kiyadahay a kawaw, tinaku mikilaim tu kakanan, mamikuwan tu pisupet, midiput tu lutungay a dutucdutuc atu miluisimet tu dibu nu kitidaan. ina mamalukay a aayad sa sikining tu sapalawpes tu masacalayay nu akaway, kyu, ilabu nu manahulay nu kilang sa mapaadih tu ku katuuday nu malukay a aayad. u sapahabayay nu malukay a aayad sa sipanganganen tu nikalalacal a pacuem (trophllaxis), nikahinian sa u sakaidaw nu iyu a sipadadan tu sapakan, sakacaluway nu sihanhan tu nu tuuday a pisaliyut, kahinian a pacuem sa sikacaay kau nu ngasaway a sikining tu sipahabay tu dutucdutuc, kalalacalan a pacuem sa sakacumelak nu masakaputay atu lihatay a nikabalaki, sipawacay tu paycacayay atu kaput taneng a sikapulung a idaw ku sapadutuc a aadupan. kaidawan nu aayad a cilekay simuku tu sakakawawan nu musakawaway. nika nayi’ ku sapalangaw nu udip, micidek kya i dibuay sananay a mukan a aayad kalaliyasanay a masadumaay nayay ku sapawawa.

(u kamu nu Hulam sa: 工蟻負責群體中大多數的工作，如覓食、管理儲糧、照顧幼代和打理蟻巢。工蟻負責消化纖維素，因此，在被蛀食的木材中發現的大多是工蟻。工蟻餵食其他個體的行為被稱作交哺(trophallaxis），交哺是有效的營養供給方法，且利於含氮物質循環，交哺讓親代不必負責餵養每一個子代，交哺有利於群體個體數成長，且能保證巢中每個個體都能獲得共生原生動物。有些白蟻的若蟲也會負責工蟻的工作。工蟻雌雄都有，但通常不具有生育能力，特別是巢食分離型的物種。）

malahitayay a aayad (兵蟻)

ina hitayay a aayad sa piadih tu kasadit atu wayway sa naynayi’ ku nikalecadan tu nu mamalukay a aayad, u dadimataen nunuheni sa u mamiading tu kasaupuan nu masakaputay. kiyadahay a kasadumaan nu aayad sa, idaw ku masatabakiay nu tangah atu kaipabawan nu sakalat a ngaduy, alahicaan sa maliyuh kunuheni a kunida sa a mukan tu kaka’nen, sisasingalan sa (Fontanelle) i pabaway adidingay nu dais a buhang, taneng a sipilehpuwiy tu saadingay a nibakahan, ina sasingalansa masa nu sicihekay salngacay a aayaday a nipabacu’na, katuuday nu aayad sa sipakay i nu kulitan atu wayway ku sikasawantan a pasaduma, mahini u tangah atu sakalat. kaidawan nu aayad a tangah sa mahida u sipacebaay nu bihit (phragmotic), sikataneng a mipuut tu kakaydaan nu dadan, situngusay sa ya muluungay tu tangah a micuduh tu bunak a salngacay a aayad, masahitayay a aayad sa caay tu kalecad ku kasadumaan, tinaku ya adidiay a aayad, tabakiay a aayad caay sa ya kaidawanay tu nu Zuay a cihek a aayad (nasutes), si cihekay tu nu Zuay a hitay nu aayad sa, ya sasingalan i tangah sa micidek, masanu singaway ku tatungduh a nikasadit, taneng a sipespes tu nu sanek nu budu (diterpene) sasibakahan a mingayaw tu ada. kyu sakaidaw nu supa tuy udip nu aayad sa u sakahenulan, u sakaidaw nu udip nu heni a iyu sakanialaan. u masahitayay a aayad sa nayay ku sapawawa nu udip, nika idaw aca ku salngacay a wayway nu kasadumaan, idaw ku sapadutuc tu wawa a aayad, yatangah sa mahida u nu hitayay adihen, mapangangan tu u mamicunusayay a hitay u sapalangawayay sa.

(u kamu nu Hulam sa: 兵蟻不論形態或行為都和工蟻相異，他們的功能是保衛群體。很多物種的兵蟻具有極大的頭部和高度特化的大顎，他們甚至無法自行取食，仰賴工蟻餵食。窗點（Fontanelle）是前額上的一個小孔，可以分泌防禦性的分泌物，窗點是鼻白蟻科的特徵。很多物種都可以靠兵蟻的特徵來分辨，如頭部和大顎。有些物種的兵蟻頭部為截面型（phragmotic），可以用來阻塞通道，如截頭堆沙白蟻。兵蟻種類因物種而異，如小兵蟻、大兵蟻或象鼻型兵蟻（nasutes），象鼻型兵蟻的窗點特化，形成一個角狀的突出結構，能噴出含有雙萜類（diterpene）的分泌物來攻擊敵人。固氮作用對象白蟻很重要，是他們獲取營養的來源之一。兵蟻通常不具有生殖能力，但有些原白蟻科的物種有具有生殖能力且頭部類似兵蟻的個體，稱作補充繁殖型兵蟻（neotenic soldiers）。）

u zuma a kamu(其他語言):

nu Hulam(中文):白蟻

nu Amilika(英語):termite

nu Lipun(日語):シロアリ(白蟻）

u canan ku aayad(aayad是什麼?)ː

manamuh tu masengetay a kilang ku aayad. u wawa nu aayad sangelacay ku uzip. tabakiay a aayad mingidngid tu kilang. anu maudad sa, takal mibahel ku aayad. mahetik bu sakubat nuheni. matalaw ku niyazu'ay a tademaw tu aayad. zayhan itawya u luma' nu mita, nu sangaan nu kilang. anu kemkemen tu kilang nu aayad, ama lahul tu ku luma'. ama tastas tu ku luma' nu mita.

namakayniay a nasulitan nasakamuan atu natinengan(參考來源)ː

原住民族線上詞典
中文維基-白蟻：https://zh.wikipedia.org/wiki/%E7%99%BD%E8%9F%BB