Nogaýlar

Bir Nogaý

Nogaýlar ( Nogaý : Ногай, Noğay / noˈɣaj /, köplük: Ногайлар, Noğaylar / noˈɣajlar /) Demirgazyk Kawkaz sebitinde ýaşaýan türk etnik toparydyr. Esasan Demirgazyk Dagystanda we Stawropol Kraýda, şeýle hem Karaçaý-Çerkessiýada we Astrakhan welaýatynda duş gelýär; käbirleri Çeçenistanda hem ýaşaýarlar. Nogaý dilinde gürleýärler we Nogaý Ordasyny emele getirýän dürli mongol we türk taýpalarynyň nesilleri. Nogaýyň ýedi esasy taýpasy bar:

• Ak Nogai
• Karagaş
• Kuban-Nogai
• Kundraw-Nogai
• Gara-Nogai
• Utarlar
• Urturt-Nogaý

Endoetnonim hökmünde Nogaýlar

Nogaý damgasy Nogaý baýdagy hökmünde hem ulanylýar.

Taryhy Nogaýlar ( Nogaý we Krym tatarlary : Noğaylar , Noğay tatarları; Noğay, Noğay tatarları ), häzirki wagtda häzirki Nogaýlary we sähraly Krym tatarlaryny görkezýär (Nogaýlar we Bozkyr Krym tatarlarynyň endoetnimi). Nogai Ordasynyň we Krym hanlygynyň ilatyny emele getirdi. Nogaýlar polýak-litwa tatarlarynyň we astrahan tatarlarynyň döremegine gatnaşdy. Krymyň, Demirgazyk Kawkazyň, Demirgazyk Gara deňziniň we Aşaky Wolga sebitiniň ýerli ilaty.

Etnonimi

"Nogaý" sözi diňe Mangit (Nogaý Ordasynyň ilaty) mowzuklaryna degişli däldi. WV Trepawlowyň pikiriçe, käbir çeşmelerde "nogai" etnimi bilen Mangit urturt, Krym hanlygy we Beýik Orda sähraly türkler birleşdi we bu söz diňe Nogai Ordasynyň ilatyny aňladýan has giň ulanyşa eýe boldy.

Taryh

GDA-nyň maglumatlaryna görä, Nogai Ordanyň ilaty Hazaryň galyndylary - Bolgar, Az, Peçeneg we Cuman, Kipçak we Mongol taýpalary esasynda emele geldi. GDA-nyň maglumatlaryna görä, uly Nogaýlar kazaklaryň we Karakalpaksyň, kiçijik Nogaýlaryň - sähraly Krym tatarlary we Nogaýlaryň bir bölegine öwrüldi.

Taryh

Etimologiýa

Nogaý ady, 1270-1299-njy ýyllarda Altyn Ordada uly täsir galdyran, Aksu derýasy bilen Ozu derýasynyň arasyndaky sebitdäki Kipçaklaryň başlygy bolan Berke Hanyň baş serkerdesi Nogaý Hanyň adyny göterýär. Krymyň günbatarynda we tire-taýpa şazadasyny atasy Tuwal Beýden aldy. Oňa tabyn bolan welaýatlara we urgalara Nogaý dakyldy.

Ýedisan

Nogai möjekleriniň ýedisi (Şyryn, Aryn, Kıpçak, Argyn, Alçyn, Katay we Mangıt) ededisan ady bilen tanalýardy. Olaryň dördüsi, esasanam Şyryn, Krym tarapyna gitdi; galanlary aşaky İdil boýunda biraz wagtlap göçüp gitdiler we Mangıt uruk ady Nogaý ady ýaly ulanylýar.

Nogaý Orda

1426-njy ýylda Edige Baýyň ogly Nurettin Beý emirlik gurup, 150 ýyldan gowrak wagt bäri garaşsyz döwlet boldy. Nogai Ordasynyň paýtagty ayaýyk derýasyndaky Saraýykdy. 1563-nji ýylda ruslar basyp alnandan soň, Ulu Nogais, Kiçi Nogais we Alty ogly Nogais ýaly üç bölege bölündi.

Edige eposy

Gazak türkleri gelip çykyşyny rowaýatlarynda Nogaýlara we Özbeklere esaslanýar. Garagalpakslar XV asyrda Wolgadan Aralyň günortasyna gelen Nogai jemgyýetidir. Asyrlar boýy Nogaýlar Krym tatarlarynyň harby güýjüniň bir bölegini emele getiripdir.

Nogai Han ölenden soň (1299), dürli döwürlerde göçüpdir. Bu göçleriň iň ulusy, 1860-njy ýylda Osman-Rus söweşinden soň 180 müň Nogaýyň göçmegi boldy.

Russiýada nogaýlar

Russiýa Federasiýasyndaky Nogaýlaryň sany 2002-nji ýylda 90,666 adamdy. Häzirki wagtda Nogaýlar Stawropol kraýynda, Karaçaý-Çerkess respublikasynda (2002-nji ýylda 44,873) we Çeçenistan we Dagystan respublikalarynda (2002-nji ýylda 138,168) bilelikde ýaşaýarlar. Nogai, Karaçaý-Çerkess we Dagystan respublikalarynyň resmi dillerinden biridir. 2007-nji ýylda umumy ilaty 95 müň bolan Nogaý etraby, Karaçaý-Çerkess respublikasynda döredildi, merkezi Erken-Şahar.

Olaryň köpüsi Dagystandaky Kawkazda, Idil derýasynyň günorta akymynda, Stawropol Kraýda, Çeçenistanda we Karaçaý-Çerkess respublikasynda ýaşaýar . Krymda we Rumyniýada Nogaýlar hem bar. Nogaýyň umumy ilaty 900,000-den gowrak, olaryň hemmesi sünni / hanafi musulmanlary.

Terek derýasynyň basseýninde ýaşaýan Nogaýlara "Ak Nogais" hem diýilýär. Nogaýlar türkleriň Kipçak toparyna degişli dilde gürleýärler. XIII-XV asyrlarda Altyn Ordanyň gol astyndady. Altyn Orda dargandan soň, häzirki Demirgazyk Kawkazyň demirgazyk-gündogar bölegi Astrakhan hanlygynyň we Krym hanlygynyň demirgazyk-günbatar böleginiň çäginde galdy. Astrakhan hanlygy 1556-njy ýylda weýran edilip, topraklary Russiýa birikdirildi. Şonuň üçin Nogaý ilaty häzirki Stawropol kraýynda ýaşaýar.

Krym hanlygynyň raýaty bolan we Demirgazyk Kawkazyň demirgazyk-günbatarynda ýa-da Kuban derýasynyň demirgazygynda ýaşaýan Nogaýlar 1783-nji ýylda ruslaryň bu ýerleri Krym hanlygy bilen anneksiýa etmegi netijesinde kynçylyklary başdan geçiripdi we genoside sezewar edilipdi ( seret. Aşad Kirg, "Howp hemişe demirgazykdan gelýär", Demirgazyk Kawkaz NE, Stambul, 1992, tom 85-86, s. 23-25).