Ce Gevara
Ernesto Ce Gevara (isp. Ernesto Che Guevara; 14 ijun 1928 – 9 oktjabr 1967) — argentinavyže marksist-inǧlobəkə sijasətəvon. De Fidel Kastro bə i čo Kuba və ijan bejnəlxəlğ inǧlobi lyvemoni sərdarondə byə. Nomədəš bə “Ce “poə ce Kuba partizanon zyvono bəj doə bə. Ym syxan ce argentinavyžon gəvədə bənəj nezə dusti bə sə dəše bedə.
Žimonyš
[sərost bykə | kodi sərost karde]
Ernesto Gevara İspanijə ijan İrlandija bynəku bə xyjzoni 5 gylə əğylonədə həməjsə joltəje. Əv ce Argentina Rosario nomədə šəhərədə moəmo bə. Cəj movardəruži barədə jnyvyštəbə uspurnomədə movardəružyš 14 maje. Ce Gevara ənkə Patrik Linc 1715-nə sori ce İrlandija Gaulej nomədə vyrədə ce moəmo bə. Əv ce İrlandijaku bešə bə İspanijə Bilbao nomədə šəhər, cəjoən bə i sə bə Argentina poš noəše. Ce Gevara ənkə Fransisko Linc 1817-nə, nənəš Ana Linc 1868-nə sori moəku byən. Gaulej Ana Linci zoə ijan ce Ce pyə Emesto Gevara Linc 1900-nə sori ce moəku byən. Gevara Linc 1927-nə sori de Selia de la Serna Ljosa kəxyvand bedən. Cəvədə se zoə, dyglə kinəš bedəše.
Gevara əğylətičo by cəpliə xyjzonədə deštə tikəjən cəpəfaməti səcynjə bedəbe. Diəməkə ki əv tangənəfəs bej astmə noxəšiš hestyše vitemonədə ve cokə vərzyškorbe. Bəcəj žygo xosijəti diə məkə,əv cy regbi hənəki xaxanədə əbi. Bənəj ələvuši hənək əkəj.Hežo by kojro əj de “Fuser” (zijodə haryn hənək karde cəmyš hestbeše Əəve bəj “El Furibundo” syxan bə.Əcəj moə fəmilijə “Sema”-ku pesoxtəšonbe) nomədə ləğəbi zyndəbin.
Gevara yštə pəku šahmat hənək karde omutəbəpešt binoš kardyše šahmatə hənəki kešonədə bo zu gəte. Əcəj bəvədə 12 sor žiš hestbeše. Nuperəsə vaxtonədə bə šeeri mylxəs ve emedəbe. Ce Pablo Neruda nyvyštəjon ve handəbe.
Gevara yštə žimoni dyrozi cy Latyni amerikadə čər bə šeer nyvyštesə ve sərutəj. Əv ve šeeri xaxanədə bej vejən šeer handəkəs be.
Əv Ček Londoni, Žul Verni ijan Zigmund Frejdi de Bertran Rasseli ve əhandi. Perəsəbəpešt de šəkil kəšej yštə sə ğal kardəbe.Yštə vaxti vejni odəmon ijan yštə šə vyron de fotoaparati əkəši.Yštə rúžon de šikil kəše dəvonidəbe.
Gevara bo pezyškəti handero 1948-nə sori bə Buenos-Ajresei Unverstet dəšedə.De arə doj yštə handemoni 1953-nə sori oroxnidə. Hežo həmonə sori ijunə mangi 12-də yštə diplomi bə dast sedə. Sənətkoə pezyšk bej ro,əcəj canədə,coknəj hande barədə hic ci zyne bedəni. Ehanə əj sərostə pezyškə məktəbyš oroxniej zynəšnibu,əcəj cy čurə pezyšk bej zyne bedəni.
Gevara yštə tələbəti vaxtonədə bə Latynə Amerika ro kardə. 1951-nə sori cəj həmroə zoə Alberto Granado candicandsor bə Kobəsoni Amerika šejro gətə ecynyš bəjyš votyše.
Ənəhoj dənykəšəj” La Poderosa II” (zumand) nomi doəbə 500 sm³- nə 1939 –nə sori omyštə bə motosikleti penyštin, ce Alta-Grasiaku bə ro dəgynin. Peruədə ce Amaznkə ru kənoədə čuzam nomədə kolonijədə deštəxoši 3-4 ruž mande barədə famedən. Ce Gevarə ym šə ro barədə əcəj nyvyštəjon “Notas da viaje” 2004-nə sori"Diarios da motocicleta" (Motoskleti ružnomə) nomədə kino kəšə bə. By kardə roədə məxloğon becizəti,bəvon kardə tovi nezədə vində Gevara cy marksizmi fikifami žintono Latynə Amerikada bə ym nohəxəti tumi de inglabi byrje,de inglabi roj olyğne famedə.
Əv həmə Latyn Amerika bənəj igylə andomi cy noxəšiku proxniej barədə yštən boštə bə raj oməj.
1955-nə sori ijunə mangədə Meksikadə cəj dust Nikol Lopez əj de Raul Kastro ošnə kardə. I-dy haftə bəpeštə Kubadə ce zindono bešə Fidel Kastroən bə Meksika omedə. 1955-nə sori ijunə mangi 8-də Raul Kastro Ce Gevarə de Fidel Kastro ošnə kardə. Cəvon aradə šə tasybiku Gevara bəsə dəšedə ki, Fidel Kastro bə sərdarəti nomi damə odəme. Əve əv bə žygo gylə raj oməj,dəvon bə i čo bəvədə Kubadə fiǧon kardə Fulhensio Batista taxti vylo karde ecynədə bəvon həmro bybu.
18 avgustədə 1955-nə sori Ce Gevara de Hilda Gadea kəxyvand bedə. 15 fevrál 1956-nə sori Hilda ijan Beatris nomədə dyglə kinəšon ce moəmo bin.
25 nojabrədə 1956-nə sori Meksikaku bə Kuba šə rojsə Granma” nomədə vokyrədə bə odəmon dylədə iglə kubəvož nybəkəs Gevara bej. Bə hyški beše-benyšə ce Fulhensio Batista dastə hurəčyš kardyše bəvon. Gevarə bə dastə odəmon poəjyšon əjošon gətyšone, pešo əvonyšon zindonədəšon kyštyšone.
Gevara by čangədə yštə vitə gylə həmro bə ži eǧandə əbžori pegətero pezyškə xyrčini vadoədə ləzədə pezyškiku bə čangbaz pegarde bə jod vardeku nyvyštdə. Səlomət mandə 15-20 gylə həmron bə Sejerra Maestra nomədə band vitedən. Cəjo əvon de Fulhensio Batista hukməti bino kardən partizanə čang karde. Həmron aradə de čigəmandəti nom bekardə Gevarə sərdor Komandante bedə. Əv bo vekəson deštə ǧəttoləti,čigəmandəti tarsyš hestbeše. Bə dešmenon ǧədəǧə kardə odəmon de vitə odəmon ve bevəč rəvidəbe,əvoni nəsym kardəbe.1958-nə sori ce Kuba inglabi gyrd mənfətinə koədə bə bə Santa-Klara nomədə šəhəri hurəč kardə čigəmandə dastə sərdorətiš kardyše. Sovy generalon ,de general Kantilijo bə i čo “Central Amerika” nomədə šəkə omyštə fabrikədə Fidel Kastro de Fulhensio Batista vindemon kardə Fulhensio Batista cəj raj omutedə ,janvarə mangi 1-də 1959-nə sori bə Dominkan Respublika vitedə.
Tožə soxtə kešvəri rajo fevrálə mangi 7-də Ce Gevarə ,movardružiku ce Kuba vətəndo” nomi čər bej. Kam gylə vaxti bəpešt Meksikaku bešej bə nav kəxyvand bə Gadea nomədə ženiku čo bedə. İjunə mangi 2-də 1959-nə sori ce “26 ijulə lyvemoni” odəmonədə gyləjni de Alejda Marc nomədə ženi kəxyvand bedə.Əj bə Kabana nomədə zindonxonə jol nodən,cəjoən janvarə mangi 2 –də 1959 nə soriku tosə janvarə mangi 12-ə 1959-nə sori dyrozdi bəštə gi pegətə by koədə ce Fulhensio Batista hukməti odəmon, BRAČ (Buro de Represion Ačtivides Čomunistas- Komuniston Lyvemoni Hytvoniə Xydməti) dusəǧon, čangkardə xətokorəti kardəkəson tambe karde cəjo əvoni ehašte roədə jol bej, ym koonyš bəštə giš pegətyše.
De TYME žurnali nyvyštemoni, əcəj kardə tambe deštə nohəxəti nomyš bekardyše. Pešo ymi Milli Zəminon bə dərhəl varde insutədə jolyšon nošone,cəjoən cy Kuba Milli Banki sərdor be.
1959-nə soriku Qevara binoş kardışe bə co keşvəron inqlabi lıvoş-lıvoşi roədə dast qəte. Mande ım dastqətəti bə beovandəti beşey. İminə dəvinə Panamada bin obey. Peşo bı roədə co qəmən Dominkan Respublika noədə keşvərədə şodə bəy. Im çəkəm-çəkəm de “ El Alqerino” nomi cər bə Henri Fuerte iyan Enrike Himenez nomədə odəmon sərdorəti dəvoniə bey.
1959-nə soriku Gevara binoš kardyše bə čo kešvəron inglabi lyvoš-lyvoši roədə dast gəte. Mande ym dastgətəti bə beovandəti bešej. İminə dəvinə Panamada bin obej. Pešo by roədə čo gəmən Dominkan Respublika noədə kešvərədə šodə bəj. Ym cəkəm-cəkəm de “El Algerino” nomi čər bə Henri Fuerte ijan Enrike Himenez nomədə odəmon sərdorəti dəvoniə bej.
1960-nə sori Gevara “La Coubre” nomədə jolə kulosi type vaxti əjo bə həlok bə odəmonyš koməgyš kardyše. Əvoni peroxnije koədə ,dyminə typemonədə sa gyləsə bəpe odəm marde. Cu mardə odəmon jasədə Alberto Korda Che nomədə čər bə šəkilyš kəšəše.”La Čoubre” yštənbəsə ja de čo dasti typej hələn zyne bedəni. Ym koj poəžənəti be iddo kardəkəson (ČİA) Xəbon Mərəngo Biro žygošon bə rajyšon səj ki,ym ko cy Batista dešmenon zujku cy Gevara dešmen bə,cəjo cy CİA koəkon dastyš hetyše. Ce Kuba didərginon ce kulosi typemoni ce Gevarə dešmenon bə SSČB-Y dylədust bə jolon dast bejən votedən.
Gevara cəjo bənəj Kuba Sənaje vəziri cy sosializmi bərmalə ijan ǧəti bə dərhəl ome roədə, ce kešvəri navədə šə odəmon aradə həšəj.
Yštə . "Partizanə čang” nomədə kitobədə de əbžori pelyvəkəson de kamə dastə mande roziətiš nyvyštəše.Əv by koədə bə jolə onemonon bej noroziəti nišo dodəbe. Bə gədə partizanə dastə dastgirəti karde rajədə mandəbe, sənibəton ce raj gərdəni kəšedəbe. Kubadə sosilistəti ijan odəmi (El sočialismo j el hombre en Čuba, 1965) nomədə dəvinədə tožə gylə odəmi bə mijon varde gərdəni kəšedə. Kalikəson ce Gevarə ym “tožə odəmi” recin ijan sojə gylə model bej vindəbin.
1961- nə sori Xugon ovə latə nomədə vyrədə Gevarə by vyškimonədə de čang kardəkəson həmro gyniej. De Fidel Kastro tovi ce Kuba kobəsonədə gəror gətə bə čanbozə dastə jol bej. İjo de dastdənoj cəmi girinə desantə dastonyš bəštə vyrəš nyšandovniše. Gevara 1962-nə sori cy oktjabr inglabi vaxti sə rost kardə Karibi bəjənygynəjədə ce Sovet İbemon ballestikə rəketon bə Kuba varde roədə jolə koš vindyše
I-dy ruži bədigə “Dallj Voker” nomədə bə ingilison ružnoməš žygoš votyše: “ Ehanə ə rəketon ce Kuba ehdədə bəbəjn,əvon bə AİŠ-on əǧandimon jayən əvoni muzong əgətimon”.
Kubaku iberdəmədə be nom, be nyšon bə ni bešej
[sərost bykə | kodi sərost karde]
1964 sori dekabrə mangədə Nju-Jorkədə bə İbə Milləton Təškilat ce kešvəri əjo vyǧandə dastə sədə bo ehande še. CBS–i televindonədə vyžorə rúžonədə nišo doə "Fače the Nation" nomədə bərnamədə ehandyše. Ce AİŠ-i senator Jučin Makkarti ce Malkolm İksi koj həmron ijan de kanadavož radikal bə de Mišel Duklosišən vinemonynoš kardyše. Dekabrə mangi 17-də bə Paris se mangnəni bə gylə nəvemoni binoš kardyše. By nəveədə Cini, İčonə Ərəbə resbublika (Misir-Surija) ekuəše. İrlandija, Paris ijan Pragadə kamiši mande. Fevrálə mangi 24-də 1965-nə sori Zairədə, cəjoən dynjo bejnəlmiləl səhnə vindemonədə orəxnə bə cəš cijyš “ Dyminə Afrikə-Asija Igtisadi Həmrəǧəti Gyrdəbemon”ədəš gəp žejyš bə. “By gəp žemonədəš žygoš votəše: Tosə marde bə by čangədə hic gylə marz be əzyni bəməno. Ce dynjo kom kycədə bedəbu bybu,əmə bə məjdon bešə hic gylə jeǧnəǧiku bə kəno mande əzynimon. İglə kešvəri dəboxte cəmə dəboxteje,bə imperialison bač omej cəmə bač omeje.”
Əcəj ym syxani odəmonyš dəgyžniše.” Sosialist bə kešvəron, ce Kobəsoni gətymədə bə kešvəron nunəkyle kardə dastgirətiku dast kəšej gylə əxlagi koj”. Cəjoən ym koj bə dərhəl vardero komuniston blokədə bə kešvəron bəjəndy coknəj dastgirəti karde roonyš nišoš doše.Martə mangi 14-də bə Kuba ogardemonədə ce Havana epərgoədə Fidel Kastro, Raul Kastro,Osvaldo Dortičos ijan Čarlos Rafael Rodriguezi əvyšon betəm-betəmi pišvozyšon kardyšone.
Dy haftə bədigə Gevara hukməti koonku bə kəno okyridə. Peš Fidel Kastro Kubada iminə odəm bə Gevara končo bej 1965-nə sori gyrd jolə syrondə be.
Mioniku əcəj iberdəmədə ni bej iškil bə nav noə bej: sənaje vəzirətiədə ko kardejro əcəj gətə ecynon bə puc bešej, Cini de Səveti aradə dustiəti bə puc bešej cəjoən Gevara ce Cini Komunist partija havəri kəšej, by kojro Sovet İbemon bə Fidel Kastro gətə tov ijan ce Kuba igtisadijati ohoč kardejro Gevara de Fidel Kastro bə raj nome iškilon nišo dodəbin. Fidel Kastro Gevarə nomi məxloǧe arada čar bej vindəbe əcəj by barədə ve norohət bejən votedən. Ce Fidel Kastro kali nypjəkəson Gevaro bə ni bešej barədə votemonon odəmi dydyli haštən. Ce Gevaro nijət hičo bərmalə kadə bəni, iglə əcəj bə Fidel Kastro nyvyštə betarixə nomə cy gylə dydimə odəmi dasti nyvyštəj vinde bedə. Ym nomə bə Gevara nyvyštəj mandəni.
Ce Gevara de Cini Komunist partija jolon votəjon cinivyžon bərmalə karde, ce Sovet İbemon har koədə bə šykrə mandə Kuba ro jolə iškil bej. Ce Kuba ingilabi iminə ružoədə Gevara ce Latyn Amerika Mao Tsedun ecyni bə ko dənoj, əv Mao Tsedun kardəjon əcəj famemoni bəgəm karde, cy Cini “ Bə Nav Jolə Gəm”-i mandəbe. Cy Kuba kobəsoni “cəšəvonə kardemon”-iro diə məkə ki, Gevara de Sovet İbemoni votəjon bə raj omedənybe, mande de Kastro suluk karde tovədə mandəbe.Ymən bəcəj ni be iškil bej bəzynej. Diəməkə ki, həm Gevara həmən Fidel Kastro Cini de Sovet İbemon mijonədə dustiəti ijan iglə raj bejro dastgirəti kardəbin. Ce dyglə jolə kešvəron arada dešmenəti bə dustiəti pegordynje nyzne,ym koj bə puc bešejən votəkəson hestin.
Ce Nikita Xrušovi de Fidel Kastro Kubaku rəketon bə dumo ogyrdynje by koədə bə raj omej,ce Sovet İbemon coǧoləti vində Gevara, Kubadə Rəketi kaxtiəti eǧandə Sovet İbemon barədə tikəjən bə dydyləti bej. Zairədə orəxnə ovardemonondə Xəremi niməgyrdili,Kobəsonədə AİŠ ijan həšipemədə SSČB liderəti Nysoə niməgyrdiliədə gətyməkə vindejyš oško,bərmalə votəšbe. Ce Vjetnami čangi vaxtədə Xaremi Vjetnami havəryš kəšəbe,žygoš votəšbe ki,ovč kardə kešvəron məxloǧ bəštə dast əbžor pegətənine “ ve Vejtnamon” bə mijon vardəninin.
Ce Gevara žimoni orəxe barədə dynjoədə gardə ǧyjbəton Fidel Kastro 16 ijun 1965-nə sori yštə ehandemonədəš ce Gevarə barədə əsəlmaj zynej iglə cy Gevarə dylipəjku zyne bəbe,votyše. Ce Gevarə mijonədə ni bej barədə Kuba dylədə ijan ətrofonədə syxanon pevylo bin. Həmonə sori oktjabra mangi 3-də, Fidel Kastro ce Gevara 3-4 mang cymi bə nav nyvyštə betarixə noməš fašyš kardyše. By nyvyštə nomədə Gevara yštəni bə Kuba ingilabi angyl bej barədə nyvyštəbe,mande čo kešvəronədə bo tožə inglabon kardero cy Kubaku čo be nyvyštəbe. Nomədə čo ozodoəti piə sojəmandə dynjo xəlǧon bəj ǧədəǧə karde nyvyštə. Cəjon əcəj bə xəlǧon sədo haj doj əvyš bə tožə partizanə čangon omužən bej vadaryš karde votedəbe.Həmən ce hukməti, ce tiritiku (partijaku) ijan ce ləškəri dylədə bə həmə joləti kardə koonku dast pegəte cəjoən bo inglabiro kardə koonro bəj doəbə Kuba vətəndošətiku dast pegətejyšən ijoš zijodəš kardəše.
De co gylə žurnalisti aradə bə gəpədə Fidel Kastro ce Gevara barədə bə syxanon təjləgəp bej votedə. Dəcəj votəj,əcəj kanə həmro Gevara xəšətiš ve saze,ǧyvrəǧe. Bə Kastro by votəjon yštə vyrədə, mande 1965-nə sori orəxədə Gevara žimon bə syr pegarde.Əcəj həšemon ijan končo bej ce dyglə sori dyrozdi gylə jolə syr bej made.
Bolivjədə haružnənyvyštəjon
[sərost bykə | kodi sərost karde]Bolivjədə Ernesto Ce Gevara partizanə čangonədə haružnə kardəjon nyvyštdə. Əcəj marde bəpešt ym nyvyštəjon de 100 000 tirači bə dynjo pevylo bedə.
Haružnənyvyštəjonədə kali gylon:
- Nojabyrə mangi 7 -i 1965 nə sori 1-nə nyvyštəj.
Ymružnəruž cymy žimonədə tožə riə bino bedə. Žygo pegəteədəj ym rokardemon ovandin dəvarde. De Pacengo yštə cəš-dimymon pegordynimone čo čurəmon kardemone,bə Kocəbambu oməjmon bəmə lozim bə odəmonymon vindemone dəvonymon gəpymon žəmone. Odəmə bə gylə čip penyštimon. Bə Ranco kam mandə mašinynomon ogətemone. Cəjoən əməni de kokain omyštə divožon dənygyžnijro cy divožənədə iglə xonəxo dydyli nahaštero bə iglə mašin penyštimon,dəro gynimon..
- Oktjabrə mangi 7-də 1967-nə sori haružnənyvyštəjdə orəxnə dəsu-pesu:
Ijo- bə Nujankaus omə ružiku 11 mang dəvardə. Ruž be jyǧnəǧ dəvarde,vote bəbe ki, ənteǧə dəvarde..... Radio xəbə dodə ki, 250 sərbozi Serronədəš 37 gylə partizanyš-Filəǧət əmyənyšon egyrdyšon gətəšone. Cəmə roonyšon pebyrijəšone əmə Asero ijən Ora nomədə ruj aradə egyrdədəmon. Ym xəbə bəmyš syrəš doše. (Hašijə: Həjǧətən cy Ce Gevara partizanə dastə bə vaxti cy dyglə ruon aradə bə egyrd egynjəbe. Sojəš žygoj ki, əv ym vyron cok zyndənybe, bəštə končo bej nobələdbe. Ym xəbəš radioədəš məsəšbe.Hežo həmonə ruži Ce Gevara bə čangədə jarəžə bedə,bə dast egynidə cəjoən oktjabrə mangi 9-də əj de gullə žedən kyštən)