Keçuva dilleri
Keçuva dilleri (Ketschua, Quichua, Keshwa veya Keçua, İspanyolca ve İngilizce: Quechua) veya İnka dilleri veya topluca Keçuvaca, Güney Amerika'nın And Dağları'nın ortalarındaki bölgelerde konuşulan bir dil ailesi veya lehçe sürekliliğidir. Keçuvaca dil ailesinin bilinen bir akrabası yoktur ve Amerikan yerli dilleri içinde en çok konuşulan dil ailesidir. Dil aile içinde en çok konuşulan lehçe Güney Keçuvacadadır ve yaklaşık 7 milyon kişi tarafından konuşulmaktadır.Güney Keçuva dili Peru'da ve Bolivya'da resmi dil, Arjantin ve Brazilya'da ise bölgesel dil statüsündedir.
| Keçuva dilleri | |
|---|---|
| Etnisite | Keçuvalar |
| Coğrafi dağılım | Orta And Dağları, Arjantin'den Kolombiya'ya kadar (başlıca Peru, Bolivya ve Ekvador) |
| Sınıflandırma | Keçuva
|
| Alt bölümler |
|
| ISO 639-1 | qwe |
 Keçuvaca lehçelerinin coğrafi dağılımı | |
Keçuvalar genellikle kendi dillerine "İnsan dili" anlamına gelen Runa Simi der (runa "insan" ve simi "dil" yani "insan dili").
Tarih
değiştirKeçuvaca, İnka Devletinin genişlemesinden önce de bölgede yaygın bir şekilde konuşuluyordu ve İnkalar, Keçuvaca konuşan kavimlerden sadece biriydi. Başkent Cusco bölgesinde, dil Aymaraca gibi komşu dillerin etkisi altında kaldı ve farklı bir şekilde gelişti. Aynı şekilde, İnka İmparatorluğunun Peru'yu birleştirmesiyle İmparatorluğun farklı bölgelerinde yerel dillerle etkileşime girerek birbirinden farklı Keçuva lehçeleri ortaya çıktı.
İspanyollar İnka İmparatorluğunu işgal ettikten sonra, Keçuvaca yaygın bir şekilde konuşulmaya devam etti. İspanyol yönetimi tarafından tanındı ve evanjelizm dili olarak kullanıldı. Katolik misyonerler sayesinde dil bazı bölgelere İspanyol yönetimi altında yayıldı.
18. yüzyılda, İspanyol yönetimi Keçuvacanın resmî kullanımını sonlandırdı. II. Túpac Amaru İsyanı'ndan sonra İspanyollar Keçuvacanın kullanımını tamamen yasaklayıp dilde İspanyol yanlısı yazıları bile sansürlese bile bu yasakları uygulayacak imkânlar olmadığından yasak kısa süre içinde unutuldu.[1]
Peru'nun bağımsızlığını kazanmasından sonra Keçuvaca bir canlanma yaşasa bile eski prestijini kaybetmiştir.
Dağılım
değiştirKeçuva dillerinin konuşulduğu bölge, Kolombiya'nın güneyinden başlayarak, Ekvador'un büyük kısmını da kapsayarak, Peru ve Bolivya üzerinden Şili ve Arjantin'in kuzeyine kadar uzanır. Konuşanların büyük bölümü Peru'da olup burasını Bolivya ve Ekvador takip eder. Komşu ülkelerde de küçük azınlıklar bu dile hakimdir.
Bugün Keçuva dilleri, tahminen 8 milyon civarında[2][3] kişi tarafından konuşulur ve bu dillerin en büyüğü düz "Keçuvaca" olarak da bilinen da Güney Keçuvacası yani Keçuvaca II-C'dir. Amerika kıtalarının en çok konuşulan yerli dilidir. Güney Amerika'da, İspanyolca ve Portekizceden sonra konuşan sayısı bakımından üçüncü en çok konuşulan dildir.
Dilin en çok konuşulduğu bölge olan Peru ve Bolivya'da nüfus sayımı (Peru 1993, Bolivya 2001) esnasında konuşan kişi verilerine ulaşılmıştır. Ekvador, Kolombiya, Arjantin ve Şili için bu veriler tamamen eksiktir ve sadece, yukarıda da belirtildiği gibi kuvvetli sapma gösteren tahminler yapılır. Diğer iki ülkedeki nüfus sayımı sonuçlarında fark edilen ise, kullanılan ana dili sorulu nüfus sayımının, okul öncesi çocukları kapsamadığıdır. Kısacası gerçek rakamlar, resmî rakamların bariz olarak üstünde yer alır. Çok uzun zamandır gözlemlenen eğilim ise, aşağılanan bir dilin bilinmesini insanların anketlerde bildirmemeleridir. Diğer bir unsur da iki ve daha fazla dil bilgisinin son nüfus sayımlarında uygun bir tarzda derlenmemesidir. Şüphesiz göz ardı edilmemelidir ki, dili bilenlerin büyük bir bölümünün, çeşitli nedenlerden dolayı günlük hayatta ihtiyaçlarını İspanyolca olarak görmeleridir. Özellikle büyük şehirlerde Keçuvaca konuşmaya neredeyse izin yok gibidir.[kaynak belirtilmeli]
Dilin ülkelere göre dağılımı
- Bolivya: 1.576.846 (Nüfus sayımı 2001)
- Peru: 3.177.938 (Nüfus sayımı 1993)
- Ekvador: 750.000 - 2.000.000 (tahmini)
- Arjantin: 50.000 - 120.000 (tahmini)
- Kolombiya: 5.000 (tahmini)
- Şili: Az sayıda
Keçuvaca İspanyolca ve Aymaraca'nın yanında Peru ve Bolivya'nın resmî devlet dilidir. İspanyolca konuşulan Güney Amerika'nın bazı büyük üniversitelerinde bu dil öğretilir.
Lehçeler
değiştir.svg)
Keçuvaca lehçeleri bir sıra şive farklılıkları oluşturur. Bunlar iki büyük gruba ayrılıp Perulu dil araştırmacısı Alfredo Torero'ya göre Keçuva I ve Keçuva II olarak tanımlanır.
Keçuva I, Merkezî Peru Andları'nda konuşulur. Bu grubun kendi içinde çeşitliliği oldukça fazladır.
Keçuva II, Peru'nun bütün güneyinde, Bolivya, Ekvador, Arjantin, Kolombiya, Şili'de konuşulan lehçeler iie Peru'nun geri kalan küçük bir kısmında konuşulan lehçeleri kapsar. Bu da yine kendi içinde 3 gruba ayrılır. Keçuva II-A (Yunkay) grubu kuzey Peru'daki küçük lehçelerin bazılarını içerirken, Keçuva II-B (Kuzey Keçuvacas) Ekvador ve Kolombiya lehçelerini içerir. Keçuva II-C (Güney Keçuvacası) ise Güney Peru, Bolivya, Arjantin ve Şili'nin bütün lehçelerini kapsar ve 5-6 milyon civarı konuşan ile Keçuva dilleri ve Amerikan yerli dilleri arasında en çok konuşulan dildir.
Bu iki grup arasındaki fark, gramerin birçok parçası ve sözcük hazinelerinden kaynaklanır. Böylece anadili Keçuva I ile Keçuva II 'nin farklı lehçelerine olan kişilerin, diğerini bilmeksizin anlaşabilmeleri çok zordur. Keçuva I lehçeleri, daha dar bir alanda konuşuluyor olmalarına rağmen epeyce farklılaşırlar. Buna mukayesen, Keçuva II lehçeleri birbirleriyle daha bütündür. Peru ve Bolivya'daki Güney Keçuvaca'nın sayısal olarak en büyük grubu kapsayan lehçeleri, görece daha az farklılık gösterir ve bu daha çok fonetik alandadır.
İnka İmparatorluğunun dili, günümüze gelmiş eski yazılı örnekler ve Peru ve Bolivya'daki modern Keçuva halkının kullandığı çoğunluk dili, Keçuva II'nin güney dialekti Keçuva II-C'ye dayanır. İngilizce ve İspanyolcada kullanılan Quechua terimi günlük hayatta genellikle Güney Keçuvaca lehçesi (Keçuva II-C) için kullanılır.
Dil yapısı
değiştirKeçuvaca, Türkçe ve Fince gibi sondan eklemeli dillerdendir. Yani, sözcüklerin anlamları, sonlarına gelen hece ekleriyle sözcük kökü değişmeden yeni formlarına uyarlar.
Tamlamadaki hece ekleri sırası sıkı olarak kurala bağlanmıştır. Örnek verecek olursak
- chakra Keçuva dilinde "Tarla" demektir.
- Küçültme anlamı -cha eki ile verilir. (Türkçedeki -cık)
- Birinci kişi genitif (tamlayan) anlamı -y eki ilavesi ile verilir. (Türkçedeki -(ı)m)
- Çoğul anlamı -kuna eki ilavesi ile verilir. (Türkçedeki -lar)
- Bu şekilde "tarlacıklarım" ifadesi Keçuvacada "chakrachaykuna" olur.
Yazı sistemi
değiştirKeçuva dilleri İspanyolların Peru'yu fethinden beri latin alfabesini kullanmaktadır. Ancak, yazılı Keçuvacadan Keçuvaca konuşan insanlar çoğunlukla yararlanmaz, çünkü onlar okumamış çoğunluğu oluştururlar veya İspanyolca onlar için daha kullanışlıdır ve Keçuvacada yazılmış basılı metin eksikliği de önemli bir nedendir.
20. yüzyılda kadar, Keçuvaca İspanyolca temelli yazım kuralı ile yazılmaktaydı. Örneğin: Inca, Huayna Cápac, Collasuyo, Mama Ocllo, Viracocha, quipu, tambo, condor. Bu yazının imla ve yazım yapısı en çok İspanyolca konuşanlara yakındır ve doğal olarak İngilizceye geçen birçok sözcük bu yazımda geçmiştir.
1975'te, Juan Velasco'nın Peru hükûmeti Keçuvaca için yeni bir yazım kuralı benimsemiştir. Bu Academia Mayor de la Lengua Quechua tarafından tercih edilmiş bir yazı sistemiydi. Örneğin: Inka, Wayna Qapaq, Qollasuyu, Mama Oqllo, Wiraqocha, khipu, tampu, kuntur. Bu yazım kuralı:
- /w/ sesi için hu yerine w harfini kullanmaktadır.
- Damaksıl k ile küçükdil ünsüzü q sesini birbirinden ayırmaktadır, geleneksel sistemde ise ikisi de c veya qu olarak yazılmaktadır.
- Lehçelerin basit, çıkarma eğiliminde olan ve içine çekme gibi duraklamaları ("h" sesi ve "h" harfi; "h", gibi ses çıkarma) gibi ayırt eder. (örneğin Cuzco)
- İspanyolcanın beş ünlü harf sistemini kullanmaya devam eder.
1985'te, bu sistemin bir çeşidi Peru hükûmeti tarafından benimsenmiştir ve Keçuvada olan üç sesli harf (a, i, u) sistemini kullanmaktadırlar. Örneğin: Inka, Wayna Qapaq, Qullasuyu, Mama Uqllu, Wiraqucha, khipu, tampu, kuntur.
Farkı yazım şekilleri Peru'da hâlâ yüksek derecede tartışmalı durumdadır. Gelenesel yazı sisteminin taraftarları yeni yazım şeklinin çok yabancı olduğunu düşünmektedirler ve Keçuvaca'nın İspanyolca konuşan çoğunluk tarafından öğrenilmesinin zorlaştığını düşünmektedirler. Yeni sistemi tercih edenler ise Keçuvaca sesbilimi ile daha çok uyuştuğunu düşünmektedirler ve çocuklara beş sesli harf sisteminin öğretilmesinin ileride İspanyolca okumayı zorlaştırdığını gösteren araştırmaları örnek göstermektedirler.
Yazarlar İspanyolcadan alınan sözcüklere farklı yaklaşımlar gösterirler. Bazen modern yazım şeklinde kullanılırlar, bazen ise İspanyolcada olduğu gibi kullanılır. Örneğin, "Ben Romert'im", Robertom kani veya Ruwirtum kani şekillerinde yazılabilir. (-m ismin bir parçası değildir, bir çeşit sonektir)
Perulu dilbilimci Rodolfo Cerrón-Palomino tüm Keçuva dilleri için Güney Keçuvaca isminde imlâya ait bir standart fikri öne sürmüştür. Bu standart, Peru'daki birçok kurum tarafından benimsenmiştir, her iki lehçenin önemli özelliklerini korumuştur. Ayacucho Keçuvacası ve Cusco Keçuvacası, örneğin:
| Ayacucho | Cuzco | Güney Keçuvaca | Çeviri |
|---|---|---|---|
| upyay | uhyay | upyay | "içmek" |
| utqa | usqha | utqha | "çabuk" |
| llamkay | llank'ay | llamk'ay | "çalışmak" |
| ñuqanchik | nuqanchis | ñuqanchik | "biz (sen dahil)" |
| -chka- | -sha- | -chka- | (artıcı sonek) |
| punchaw | p'unchay | p'unchaw | "gün" |
Keçuvaca'da isimlere gelen çekim ekleri şu şekildedir.
| ek (suffix) maksatı | ek | örnek | çeviri | |
|---|---|---|---|---|
| çoğul eki | -kuna | wasikuna | evler | |
| iyelik ekleri | "Ben" zamiri | -y, -: | wasiy, wasii | evim |
| "Sen" zamiri | -yki | wasiyki | evin | |
| "O" zamiri | -n | wasin | evi | |
| "Biz" zamiri (dahil eden) | -nchik | wasinchik | evimiz | |
| "Biz" zamiri (dışlayan) | -y-ku | wasiyku | bizim evimiz (adresleneni dahil etmez) | |
| "Siz" zamiri | -yki-chik | wasiykichik | eviniz | |
| "Onlar" zamiri | -n-ku | wasinku | (onların) evi | |
| durum ekleri | nominative | – | wasi | ev |
| accusative | -(k)ta | wasita | evi | |
| instrumental | -wan | wasiwan | evle | |
| abessive | -naq | wasinaq | evsiz | |
| dative/benefactive | -paq | wasipaq | eve / ev için | |
| genitive | -p(a) | wasip(a) | evin | |
| causative | -rayku | wasirayku | evden (dolayı) | |
| locative | -pi | wasipi | evde | |
| directional | -man | wasiman | eve (doğru) | |
| inclusive | -piwan, puwan | wasipiwan, wasipuwan | evde (dahil) | |
| terminative | -kama, -yaq | wasikama, wasiyaq | (en fazla) eve (kadar) | |
| transitive | -(rin)ta | wasinta | evin (içinden geçerken) | |
| ablative | -manta, -piqta | wasimanta, wasipiqta | evden | |
| comitative | -(ni)ntin | wasintin | evle (beraber) | |
| immediate | -raq | wasiraq | (başta) ev | |
| intrative | -pura | wasipura | evide | |
| exclusive | -lla(m) | wasilla(m) | (sadece/tek) ev | |
| comparative | -naw, -hina | wasinaw, wasihina | ev (gibi) / eve (benzer) | |
Kaynakça
değiştir- ^ The Tupac Amaru rebellion.
- ^ "Quechua, the language of the Inca Empire and still spoken by approximately 8 million people throughout the Andes, is the most spoken indigenous language in the Americas". 18 Aralık 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Aralık 2022.
- ^ "With 4.34 million native speakers, Quechua has the highest prevalence in Peru. As a percentage of the total population, the largest share of around 23 percent is in Bolivia. A total of about 8.3 million people worldwide speak Quechua as their mother tongue". 18 Aralık 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Aralık 2022.
- ^ "Quechuan_languages#Nouns". 19 Ağustos 2004 tarihinde kaynağından arşivlendi.
Dış bağlantılar
değiştir- Information,Serafín M. Coronel-Molina
- http://runasimi.de 26 Ocak 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- https://web.archive.org/web/20060212175421/http://www.quechuanetwork.org/dictionary.cfm
- http://www.ullanta.com/quechua/ 12 Haziran 2006 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.