Asya tarihi
 | Bu maddedeki bilgilerin doğrulanabilmesi için ek kaynaklar gerekli. (Şubat 2023) (Bu şablonun nasıl ve ne zaman kaldırılması gerektiğini öğrenin) |
| İnsanlık tarihi
|
| Ortelius tarafından 1570 yılında çizilen Dünya Sahnesi Görünümü adlı Dünya haritası. |
..Dönemlere göre
|
..Kıtalara göre
|
..Konulara göre
|
Asya tarihi, Asya'nın çeşitli bölgelerinde, merkezi Avrasya bozkırlarındaki duruma bağlı olarak daha fazla veya daha az bağlama sahip Doğu Asya, Güney Asya ve Orta Doğu'nun tarihi olarak görülebilir.
Kıyı çevresinde bulunan bereketli nehir vadileri çevresinde gelişen erken medeniyetler bu üç bölgenin her bir tarafı dünyanın bilinen en eski medeniyetlerine ev sahipliği yaptı. Mezopotamya, İndus Vadisi Uygarlığı ve Çin uygarlıklarının birçok ortak şeyi vardı. Bu nedenle teknoloji ve matematik gibi alanlarda tekerlek gibi icatlarla fikir alışverişinde bulunmuşlardır. Bu uygarlıkların gelişmesi ile bugünkü şehirler, devletler ve daha sonra bunu takip eden imparatorluklar yerini almıştır.
Bozkır bölgeleri büyük göçebe halklar tarafından iskan edildi ve merkezi steplerlerden Asya kıtasının tüm alanlarına ulaştı. Bozkırların dışında bilinen ilk genişleme Çin sınırlarında, Orta Doğu ve Hindistan'da yayılmış Hint-Avrupalıların olmasıdır. Asya kıtasının kuzey kısımları gür ormanları ve tundra tipi ormanları nedeniyle bozkırlarda yaşayan göçebeler için erişilebilir değildi. Bu alanlarda çok az insan vardı.
Tarih Öncesi
[değiştir | kaynağı değiştir]Bilimsel olarak Asya kıtasında insan öncesi canlılarda yaşamıştır. Homo Erectus, Afrika'dan çıkan ilk insan türüydü. Muhtemelen Homo Erectus ilk avcılardı. Homo erectus ateşi kontrol altına alabilen ve toplu avlanan bir türdü. Homo erectus ile birlikte taş teknoloji daha karmaşık bir hal aldı. Homo Erectus Türkiye, Güney Asya, Endonezya, Levant, Çin gibi geniş bir araziye yayıldı. Homo heigelberdangis de Asya kıtasında Homo Erectus ile hemen hemen yakın coğrafyalarda yaşadılar. Neandertal ise Ortadoğu'da yaşadı. Neandertaller modern insana en yakın türlerdendi. Mezar kültürü, müzik aleti yapımı ve temel tıp bilgileri vardı. Genelde mızrak ile avlanıyorlardı. Homo Sapiens ile beraber yaşamış. Denisovans, Çin topraklarında yaşadı. Homo Florensis günümüz Endonezya topraklarında yaşadı. Homo Florensis'in diğer adı ise Hobbit idi.
Asya'daki bilinen en eski insan kalıntıların 60.000 yıl öncesine tarihlenmektedir. Asya kıtası Buzul çağında Amerika, Avrupa ve Avustralya kıtasına insanların geçişini sağlamıştır. Türkiye'nin güneydoğusundaki Göbekli Tepe'de M.Ö 10.000 yılında yapılan bir tapınak alanı kültürü bulunmuştur. Çevresinde hiçbir kalıcı konut olmadığı için bu site göçebe avcı-toplayıcılar tarafından geliştirilmiştir. Bu tapınak sitesi bilinen en eski insan yapımı yerlerden biridir. M.Ö. 8500-8000 yıllarında tarım toplulukları Anadolu, Kuzey Afrika ve Kuzey Mezopotamya'ya yayılmaya başladı.
M.Ö. 5500'de Halaf kültürü kurak tarıma dayalı Levant, Lübnan, Filistin, Suriye, Anadolu ve Kuzey Mezopotamya'da ortaya çıktı. Güney Mezopotamya'da Sümer ve Elam alüvyon ovalar vardı. Az yağış olduğu için sulama sistemleri gerekli idi. Ubeyd kültürü M.Ö. 5500'de gelişti.
Bronz Çağı
[değiştir | kaynağı değiştir]Kalkolitik dönem (Bakır Çağı) M.Ö. 4500'de daha sonra Tunç Çağı Neolitik kültürleri yerine yaklaşık M.Ö. 3500'de başladı.[1]
Antik Çağ
[değiştir | kaynağı değiştir]
Medeniyet ilk kez Mezopotamya'da başladı. En eski yazılı kaynaklar MÖ 3200 yılına Sümer medeniyetine dayanmaktadır. Sümer medeniyeti Ay takvimi, tekerlek ve birçok inancı Sümer medeniyeti etkilemiştir. Tarihin ilk İmparatorluğu Akadlar Mezopotamya'da Sargon tarafından kuruldu. Mezopotamya'yada daha sonraları Babil ve Asurlular hükmetti. Mezopotamya ile Anadolu'nun yakın olmasından kaynaklı olarak Anadolu kültürü ile Mezopotamya kültürü arasında etkileşim gerçekleşti. Anadolu topraklarındaki en eski uygarlıklardan birisi Hattilerdi. Hint-Avrupa dili konuşan halklar Kafkaslar üzerinden Anadolu'ya göçtüler. Anadolu'da Hattiler'in üstüne çöken Hititler, Ortadoğu'da bölgesel bir güç oldu.[1] Mısır ile arasında gerçekleşen Kadeş savaşı sonucunda Kadeş anlaşması imzalandı. Hititler daha sonraları küçük çaplı Krallıklara dönüştü. Balkanlar üzerinden Anadolu'ya Frigler ve Ermeniler göçtü. İleriki yıllarda Ermeniler Ermenistan Krallığını kurdular. Frigler'de bölgede var oldular. Lidyalılar ilk kez parayı bulan medeniyet oldu hatta Ortadoğu ticaretine yön verdiler. MÖ 3000 civarında Arabistan'da Semitik halklar yaşıyordu. Semitik halklar daha sonraları Araplar, Süryaniler ve İbraniler gibi pek çok ulusu oluşturdular. İbraniler'de o dönemde nadir görülen ve bir Semavi din olan Musevilik vardı. İsrailoğullar'ı, Semavi dinlere göre Musa ile birlikte Mısır'dan çıkmışlardı. Davud zamanında bütün İsrail'in Kralı olmuş ve Kudüs'ü fethetmiştir. Süleyman döneminde Antik İsrail güçlenmişti. Süleyman öldükten sonra İsrail Krallığı bölündü. İran üzerinde Elam Uygarlığı vardı. Hindistan'daki İndus Vadisi Uygarlığı, Hindistan'ın ilk uygarlığıdır. MÖ 1200 - 1000 Aryan göçleri ile Asya etnik yapısı değişti. Aryanlar, Güney Asya, İran ve Mezopotamya'ya göçtü. Hinduizm inancının oluşmasını sağladı Aryanlar. Hindistan topraklarında Veda çağı başladı. Çin topraklarında en eski hanedanlık gerçekliği tartışılan Xia hanedanlığı dır. Gerçekliği kesin olan ilk hanedanlık ise Shang hanedanlığıdır. Shang hanedanlığından sonra 800 yıl hüküm sürecek Zhou hanedanlığı devri başladı. Zhou hanedanlığı döneminde Konfüçyüslük ve Taoizm dinleri, şemsiye ve çay keşfedildi. Belli bir süreden sonra Çin parçalandı. Qin hanedanlığı Çin'i birleştirse de sadece 11 yıl hüküm sürdü ama buna rağmen Çin'nin adını verdi. Han hanedanlığı döneminde Çin ilk altın çağını yaşadı. Çin'i özellikle Kuzeyli göçebeler baya bir uğraştırmıştır. Kuzeyli göçebeleri Türkler, Moğollar ve Tunguzlar oluşturuyordu. Bu halklara Altay halkları denilse de Altay teorisi artık kabul görmüyor. Hiung-Nung (Asya Hun devleti) bütün Asyalı göçebeleri birleştirmiş ve Mete Han döneminde Islıklı ok ve onluk sistemi keşfetmiştirler. Shang hanedanlığının soyundan gelen bir prens ilk Kore devletini kurdu. Kore'de Çin işgali gerçekleşti. Aryan göçleri sonucunda İran'da İrani halklar hakim oldu. Medler, İran'ı birleştirdi hatta Anadolu ve Mezopotamya'ya bile girdiler. Özerk konumundaki Ahamenişler Büyük Kiros tarafından bağımsızlığını kazanmış ve İran, Anadolu, Azerbaycan, Mısır, Trakya, Mezopotamya, Levant ve Filistin'e hakim oldular. Satraplık sistemi, posta teşkilatı, ilk insan hakları bildirgesi ve birçok İmparatorluk sisteminin temelini Persler attı. Büyük İskender M.Ö. 4. yüzyılda Anadolu'dan Hindistan'a kadar olan bir alanı ele geçirdi. Ahameniş devletini İskender yıktı. İskender'in ölümünün ardından İmparatorluğu yıkıldı ve Helenistik dönem yaşandı. İran topraklarında sırasıyla Selevkoslar, Partlar ve Sasaniler hakim oldu. Hindistan'da, Makedonya'nın zayıflaması ile birlikte Chandragupta Maurya ilk Hint İmparatorluğu olan Maurya İmparatorluğunu kurdu. Mauryalar'dan sonra Hindistan gene bölündü. Gupta İmparatorluğu Hindistan'da büyük bir güç oldu ve altın çağını yaşattı. Roma İmparatorluğu daha sonra Batı Asya'nın bir bölümünü ele geçirdi. Roma İmparatorluğunda İsa yaşadı ve Hristiyanlık doğdu. Ahameniş, Seleukos, Part ve Sasani İmparatorlukları Antik Pers etkisinde kalmıştır. Birçok antik uygarlık İpek Yolu, Hindistan, Orta Doğu ve Avrupa üzerinden birbirlerini etkilemiştir. Hindistan'da başlayan Hinduizm ve Budizm dininin Güney Asya ve Doğu Asya üzerinde önemli bir etkisi olmuştur.
Orta Çağ
[değiştir | kaynağı değiştir]
Orta Asya topaklarında hüküm süren Avarlar'ın içinde yaşayan Türkler aşağılanmanın üzerine Bumin Kağan liderliğinde ayaklanarak 1. Göktürk Kağanlığını kurdular. Çin o sıralar parçalanmış bir vaziyetteydi. Göktürk Kağanlığı, Çin'in üzerinde hakimiyet kurdu. Çin'nin Sui hanedanlığı etrafında birleşmesinden sonra Türkler gücünü kaybetti hatta Doğu ve Batı'ya bölündü. Daha sonrasında Tang hanedanlığı kuruldu. Tang hanedanlığı döneminde Çin 2. Altın çağını yaşadı. Göçebe halkları kontrolü altına alan Çin Talas savaşı ile birlikte gücü azalmaya ve Araplar güçlenmeye başladı.
Batı Roma'nın yıkılmasının ardından geriye sadece Doğu Roma yani Bizans kaldı. Bizans, Roma'nın Batı Asya topraklarının varisi idi. Sasaniler (İran) ve Bizans arasında çekişmeler yaşanıyordu. 571 yılında Muhammet doğdu. 7. Yüzyılda İslam dini ortaya çıktı ve hızlı bir biçimde Arabistan'da yayıldı. İslam halifeliği ve diğer İslam devletleri 7. yüzyılda başlayıp tüm Orta Doğu'yu kontrol altına aldı, daha sonra Hindistan ve Endonezya'ya kadar genişlediler. Dört Halife döneminde İslam İran, Orta Asya, Mısır ve Libya'ya yayıldı. Emeviler döneminde İslam, Orta Asya'ya vardı. Abbasiler döneminde İslam devleti parçalandı ama İslam'ın altın çağı yaşandı. Türkler, Selçuklu devletini kurdular ve Anadolu'yu Türkleştirmeye başladılar. Haçlı Seferleri Müslümanların elinde bulunan Kutsal Toprakları geri almak için Hristiyan Avrupa'nın girişimi ile 12. yüzyılda başlayarak birtakım mücadeleler halinde gerçekleşti. 1. Haçlı seferleri sonucunda Ortadoğu'da Haçlı Krallıkları kuruldu. Urfan Kontluğunun yıkılması ile 2. Haçlı seferleri başladı. Hıttin savaşı ile Kudüs Krallığı düştü ve Eyyubiler'in kontrolüne geçti. Bunun üzerine 3, Haçlı seferi gerçekleşti. 4. Haçlı seferi Konstantinapolis'e doğru gerçekleşti. Ernico Dondolo önderliğinde Venedik, kukla bir Latin devleti kurdu. Bizans başkentini İznik'e taşıdı ve anca 50 yıl sonra Konstantinapolis'i ele geçirdiler. Japonya, Yamato hanedanlığı ile siyasi birliğini sağladı. Kuzeydeki Ainu hanedanlığı ile çok fazla uğraştı. Kore'de 3 İmparatorluk devri yaşandı. Çin ve Silla'nın diğer Kore krallıklarını işgal etmesi ile sadece Silla kaldı. 10. Yüzyılda tüm Kore yarımadasını Goryeo birleştirdi. Cengiz Han bütün göçebe Moğollar'ı tek bir çatı altında birleştirdi. O dönemde Çin bir değildi. Cengiz Han döneminde Moğollar Çin'den İran'a kadar ilerledi. Moğol İmparatorluğu 13. yüzyılda Çin'den Avrupa'ya kadar uzanan bölgelerin büyük bir kısmını, tüm Asya'nın ve Avrupa'nın büyük bir kısmını ele geçirdi. İpek yolu güvence altına alındı. Kara veba Çin topraklarından Avrupa'ya yayıldı. Moğol İmparatorluğu Altın Orda, Çağatay hanlığı, İlhanlılar ve Yuan hanedanlığı olarak bölündü. Hülagu han, Bağdat'ı yağmalayarak İslam'ın altın çağını bitirdi. Moğollar, Kore'yi mandalarına aldı hatta Japonya'ya sefer düzenledi ama başarısız oldu. Japonya daha sonraları toprak ağaları tarafından kontrol edildi. Orta Çağ'da ticaret İpek yolu, Baharat yolu, Kürk yolu ve Muson yolu ile taşınıyordu. Esasında o dönemlerde böyle bir isim kullanılmıyordu bile sadece bir ticaret rotasıydı. Ticaret yolları kültürel etkileşimi de sağlıyordu.
Erken Modern Çağ
[değiştir | kaynağı değiştir]
Çin'de Ming hanedanlığı ile bağımsızlığını kazandı ve Yuan hanedanlığı Kuzey'e çekildi. Ming hanedanlığı kendini Dünya'ya kendini kapattı. Anadolu topraklarında Osmanlı kuruldu ve Bizans'ı yıktı. Osmanlı, Türkiye siyasi birliğini sağladı. Osmanlı, İran hariç bütün Ortadoğu'yu kontrolü altına aldı. Özbek fatih Emir Timur Asya'nın bir kısmımı 14. Yüzyılda fethetti. Kore'de Joseon Krallığı kuruldu. Ming hanedanlığı Kore'yi ele geçirmeye çalışsa da başarısız oldu. Altın Orda'nın yıkılmasının ardından Rusya, Asya'daki Tatar devletlerini yıktı. Rusya, Sibirya ve Orta Asya ‘ya genişleyerek koloniler kurdu. Timur'un torunu Babür Şah, Hindistan'da Babür devletini kurdu. Babür devleti 16. Yüzyıldan 19. Yüzyıla kadar Hindistan'da hüküm sürdü. Babürler, Hindistan'da tekrar bir altın çağ başlattı. İran'da, Şah İsmail Safevi hanedanlığını kurdu. Safeviler ile Osmanlı arasında çekişmeler yaşandı. Safeviler yerini son Asya fatihi Nadir Şah'ın kurduğu Afşar hanedanlığına bıraktı. Afşarlar'dan sonra Zend hanedanlığı başa geçti. Afşarlar'dan sonra bölge Kaçarlara (Azerbaycan) geçti. Çin'de, Tunguzlar tarafından ele geçirildi ve Mançurya hanedanlığı kuruldu. Mançurya, Doğu Türkistan, Moğolistan, Çinhindi ve Kore'yi ele geçirdi. 18. Yüzyılda Japonya birleşti. 15. Yüzyıldan itibaren Avrupalılar, Asya'yı kolonileştirdi. Osmanlı'nın Avrupa'da ilerlemesi ile birlikte Avrupalılar yeni coğrafyalar keşfetmek için yola çıktılar. Filipinler, İspanya sömürgesine girdi. Endonezya, Hollanda'ya dahil oldu. 7 yıl savaşları sonucunda Asya haritası değişti. Hindistan, Britanya'nın oldu. 18. Yüzyılda Nepal kuruldu.
Modern Çağ
[değiştir | kaynağı değiştir]
Modern çağ ile birlikte Avrupa gelişirken Asya gelişmelerde geri kalmış hatta sömürgeleştirilmişti. Çin, Afyon savaşı sonucunda güçten düşmüştü. Japonya, Amerika'nın zoru ile Dünya'ya açılmış ve modernleşmeye başlamıştı. Kore ise Japon sömürgesi olmuştu. Osmanlı ise Avrupa'dan geri kalmış ve modernleşmeye çalışmıştı. Çin boksör isyanı sonrasında karışmış ve 1912 yılında Çin Cumhuriyeti kurularak Çin'deki monarşi bitmişti. Rus İmparatorluğu sonunda Sibirya'nın tüm kontrolünü alarak 19. yüzyılın sonunda Orta Asya'yı hakimiyeti altına almaya başladı. 1914 yılında 1. Dünya savaşı patlak verdi. Britanya'nın Asya'daki kolonileri, Osmanlı ve Japonya savaşa katılmıştı. Britanya'nın kolonilere cephelere destek için getiriyordu. Osmanlı, Çanakkale hariç diğer cephelerde kaybetti ve Ortadoğu İngiliz ve Fransız sömürgesi oldu. Anadolu'da ise Atatürk önderliğinde Kurtuluş Savaşı başlattı ve Türkiye Cumhuriyeti kuruldu. Japonya ise Almanya'nın adalarına saldırdı. 1. Dünya savaşı sırasında Bolşevikler Lenin önderliğinde Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliğini kurdu.1. Dünya savaşından sonra Suudi Arabistan kuruldu. Çin komünistler ile milliyetçiler arasında iç savaşa sürüklendi. Japonya ise genişleme politikası güdüyor Endonezya, Çinhindi, Mançurya, Papua Yeni Gine gibi geniş bir alana yayıldı. 2. Dünya savaşı sırasında ABD be SSCB'ye karşı savaştı. Japonya, Avustralya'yı işgal etmeye çalıştı ama başarısız oldu. ABD'nin atom bombası atması üzerine Japonya işgal ettikleri topraklardan çekildi ve 2. Dünya Savaşı bitti. Dünya savaşı sonucunda Hindistan, Ortadoğu devletleri ve daha birçok devlet bağımsız oldu. İsrail bağımsızlığını kazanınca 6 Arap devleti İsrail'e daldı ama başarısız oldular. Çin iç savaşını komünistler kazandı. Milliyetçiler Tayvan'a çekildi. Daha sonrasında ABD ve SSCB Soğuk savaş başladı. Kore Soğuk savaş sürecinde ikiye bölündü. Kore savaşı gerçekleşti ve günümüzde Kore hala daha birleşememiş durumda. Vietnam'da da ikiye bölünen halk komünistlerin etrafında birleşti. 1991 yılında SSCB bölünde ve Orta Asya ve Güney Kafkas devletleri bağımsızlıklarını kazandı. Çin 80'lerden itibaren liberal bir politika izlemeye başladı. Çin günümüzde Dünya'nın 2. En büyük ekonomisi konumundadır. ABD ve Çin arasında günümüzde ekonomik savaş sürmektedir. 2002 yılında Asya birliği kuruldu. 2012 yılında ortaya çıkan Arap baharı bütün Arap Dünyasını etkisine almış durumda. 2019 yılında Çin'de çıkan COVID-19 tüm Dünya'yı günümüzde dahi etkisine almış durumda. Filistin ve İsrail arasındaki sorun yeniden ortaya çıkmış durumda.
Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ a b Cline, Eric H. (2010). The Oxford handbook of the Bronze Age Aegean (ca. 3000-1000 BC). New York, N.Y.: Oxford University Press. ISBN 978-0199873609.
| Otorite kontrolü |
|
|---|
