Metohites

Theodoros Metokhites (sol), yenilenmiş Kariye Kilsesi'ni Pantokrator İsa'ya sunarken gösteren mozaik

Theodoros Metokhites (1270-1332) Bizans İmparatoru II. Andronikos Mesazon'udur. Hora Kilisesi'nin onarımını üstlenen entelektüel, aydın ve sanatsever bir kişidir.

Yaşamı

Theodoros Metokhites 1270 yılında Konstantinopolis'te (İstanbul), aristokrat bir ailenin oğlu olarak doğmuştur. Metokhites'in yaşamı ile ilgili bilgilerimizin büyük bir kısmı kendi yazdığı şiirlerinden gelmektedir. Babası Georgios Metokhites, İmparator VIII. Mikhael Palaiologos'un Vatikan büyükelçisidir. 1283 yılında VIII. Mikhael, II. Andronikos tarafından tahttan indirilince, Metokhites ailesi Anadolu'ya sürgüne gönderilmiştir. Sürgünde bulundukları dönemde Helenistik kökenli trivium (dil bilgisi (gramer), söylem (retorik), mantık) ve quadrivium (geometri, aritmetik, astronomi ve müzik) eğitimini almıştır. Ayrıca antik felsefe ve din bilimini de kendi çabaları ile öğrenmiştir. 1290 yılında, bir asya gezisi sırasında Nikaia'ya (İznik) uğrayan İmparator II. Andronikos'un dikkatini derin bilgisi ve entelektüel donanımı sayesinde çekmeyi başarmıştır ve imparatorun himayesine girmiştir. Metokthites, 1328 yılında II. Andronikos tahttan indirilinceye kadar imparatorun yanında bulunmuştur. Bu sürede devlet bürokrasisinde hızla yükselmiştir. 1291 senato üyesi olmuş, devlet bürokrasisi içinde İmparator'dan sonra gelen en yüksek memurluk olan, hazineden sorumlu Logothetes görevine getirilmiştir. 1305 yılında ise bütün imparatorluğun başbakanı olmuş, imparator ile halk arasında bir arabulucu vazifesi üstlenmiştir. 1316 yılında İmparator tarafından, sarayın koruması ve yönetimi altında olan Khora Manastırı’nı restore etmesi için ’ktetor’ (bani) olarak atanmıştır. Manastırın restorasyonu 1321 yılında tamamlanınca sarayın en önemli unvanı olan ’Büyük Logothete’ unvanı ile onurlandırılmıştır. Theodoros Metokhites, kızını İmparator'un yeğeni Ioannes Palaiologos ile evlendirerek, imparatorluk ailesi ile akrabalık ilişkileri de kurmuştur.

Şiirlerinde Metokhites, Khora'nın dünyanın en güzel manastırlarından biri olmasını istediğini ve bunun için gereken her şeyi yaptığını söylemektedir. Metokhites, kurduğu Khora manastırı ve özellikle bu manastırda oluşturduğu büyük kütüphane ile övünmektedir. Bu kütüphanenin binasına ilişkin kesin bir arkeolojik veri bulunmamasına karşın, manastır içerisinde böyle bir kütüphanenin var olduğu hem Metokhites'in kendi şiirlerinden hem de sürgündeyken manastırın rahiplerine gönderdiği mektuplardan anlaşılmaktadır.

İmparator II. Andronikos 1328 yılında tahttan indirilince, Theodoros Metokhites de yeni imparator tarafından Trakya'ya, Didymotekhos'a (Dimetoka) sürgüne gönderilmiş, iki yıl sürgünde yaşamış; burada yaşadığı acıları, sürgün yıllarını, çok karmaşık edebi örgüsü olan şiirlerinde anlatmıştır. 1330 yılında damadının da yardımlarıyla Konstantinopolis'e dönmesine izin verilince, Khora Manastırı'na gitmiş ve ktetor olmasının getirdiği ayrıcalığı kullanarak burada Rahip Theoleptos adıyla yaşamaya başlamıştır. Bizans'ta manastır kurucusu birçok aristokrat, Ktetor unvanının kendilerine verdiği ömür boyu kullanabilecekleri hakkı kullanarak, yaşamlarının son dönemlerini kurdukları manastırda geçirirlerdi. Metokhites, iki yıl sonra, 1332 yılında, Khora Manastırı'nda ölünce kilisenin güney tarafına bitişik olan pareklesion'daki mezar nişine gömülmüştür.

Hakkında

Theodoros Metokhites, sanatı ve bilimi destekleyen, doğrudan ürünler veren ve Bizans kültüründen günümüze kadar ulaşan izler bırakan bir aristokrat olarak karşımıza çıkmaktadır. Metokhites engin bilgisi ve pek çok alana duyduğu ilgiyle, Mikhail Psellos ya da Patrik Photios gibi Bizans'ın ünlü bilginleriyle eş tutulmuştur. Bilge-bürokratlar içinde yeri epey önemlidir. Bürokratik gücü ve muazzam serveti sayesinde sanat ve edebiyatın bir destekçisidir.

Yüksek bir bürokrat olan Metokhites, bu dünyadaki ününün kendisinden sonra da sürmesini istemektedir. Khora Manastırı'nı yeniden yaptırması ve kütüphanesini donatması onun iyi bir Hristiyan olarak ölümden sonraki hayatı da düşündüğünü göstermektedir. Zengin kütüphanesi ise hem bu dünyadaki ününü gelecek kuşaklara aktaracak hem de işlediği bu büyük sevaptan ötürü Tanrının takdirini kazanmasını sağlayacaktı. Metokhites iyi bir Hristiyandır ancak bağnaz değildir. Kilise ile karşı karşıya gelmemeye özen göstermiştir. Dini konuları tartışmaktan yana olmamış, sadece inançlı olmayı tercih etmiştir.

Çalışmaları

Metokhites son derece üretken bir yazar ve bilim insanıydı. Arkasında bıraktığı eserleri; retorikleri, 20 şiiri, nazım ile yazdığı vasiyeti, felsefi metinler koleksiyonu ve astronomi üzerine 2 eseri olarak sıralanabilir. Metin koleksiyonu "Hypomnematismoi kai semeoses gnomikai", tarih, edebiyat ve düşünce üzerine 70'ten fazla Yunan yazarın materyallerini içermektedir. Ayrıca geç Bizans döneminde Aristoteles felsefesi hakkında yazılmış en kapsamlı yorumlar da bu eserde bulunmaktadır.

Kariye ve Metokhites

Theodoros Metokithes, edebiyat ve siyaset alanındaki başarılarının yanında Khora manastır kilisesindeki gerek mimari çözümleme ve gerekse mozaik, fresko süslemelerinde uyguladığı ustalık ve ahenk ile dini tasvirlerin kronolojik bir uyum içinde, ikonografik olarak anlatımlarında da oldukça başarılı olmuştur. Bu açıdan bakıldığında İtalya'da Giotto (1266-1337) ile başlayan Rönesans akımı ile birlikte Bizans'ta da yeni bir sanat akımının başlamasına öncülük ettiği söylenebilir.

Theodoros Metokhites bir başbakan ve bir bilim insanı olarak oldukça güçlü, entelektüel ve zengin bir insandır. Bu sayede Kariye'nin yapımında, ressam ve baş duvar ustasının yeni ifade biçimleri geliştirmesine olanak verecek bir ortam sağlayabilmiştir. Khora Manastırı katholikonu olarak yeniden inşa ve dekore edilen Kariye, Theodoros Metokhites'in sanat koruyuculuğunu temsil etmektedir. Bina programında, eski unsurlara karşı ustalıkla ortaya konan yeni mimari eklemeler buluyoruz. Metokhites eski kilise merkezini yıkıp yeniden inşa ettirecek bir bütçeye sahip olmasına rağmen bunu tercih etmeyip yapının eski çekirdeğini koruyarak inşayı seçmiştir. Eski ve yeninin birlikte kullanımı rastgele değildir. Yeni bölümler tarihe bir cevap ve geçmişle sembolik bir ilişki kurma girişimi olarak anlaşılabilir. Postmodernizmde olduğu gibi Metokhites'in mimarisi de yerleşik kuralları yıkmaktan mutluluk duymuş ve onda geçmişle görsel bir diyalog başlatmak amacı gütmüştür.

Bir bilim adamı olarak Theodoros Metokhites geçmişle ve tarihteki kendi yeri ile de oldukça ilgileniyordu. Bu Kariye'nin mozaik programında da görülebilmektedir. Ayrıca Kariye'nin mozaik ve fresk programı zamanının kabul gören kanunlarından daha farklı ve yenilikçidir. Kompozisyonlarda, normalde birbirinden bağımsız unsurlar, düzensiz boşlukları doldurmak için değiştirerek dekorasyon ile birleştirilmiştir. Mimari arka fonlar sahne dekoru gibi kullanılmıştır ve kumaş, bitki gibi ayrıntılar ile doldurulmuştur. Denge yerine asimetri vardır.

Kaynakça

• Akyürek, Engin (1996). "Ondördüncü Yüzyılda Yaşamış Bir Hemşerimiz: Theodoros Metokhites". Vedat Çorlu (Ed.). Dünya Kültürü Felsefe, Sanat, Edebiyat ve Kültür Tarihi Üzerine Yazılar 1. Kitap. Kabalcı Yayınevi. ISBN 975-7942-36-7. KB1 bakım: Editörler parametresini kullanan (link)
• Hockey, Thomas (2007). The Biographical Encyclopedia of Astronomers, Springer Reference. New York: Springer. s. 776. 5 Ocak 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
• Keykubatlı, Sercan (2018). İkonalarıyla Khora Manastırı Katholikonu. Akdeniz Üniversitesi Edebiyat Fakültesi. 30 Haziran 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
• Ousterhout, Robert G. (2011). "Zor Yapıları Okumak: Kariye Camii'nden Dersler". Kariye Camii yeniden. İstanbul Araştırmaları Enstitüsü., & Pera Müzesi. 2 Temmuz 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. .
• Ousterhout, Robert G. (2019). Eastern medieval architecture: The building traditions of Byzantium and neighboring lands. Oxford University. ISBN 978-0-19-027273-9. 
• Özçelik, Ali Can (Nisan 2017). Kariye(Chora) Kilisesinin Mimari Değişimi ve Süsleme Özellikleri. Konya: Selçuk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Sanat Tarihi Bölümü. 
• Çağlar, Berna (1 Haziran 2015), Kariye Camisi'ndeki (Chora Manastırı Kilisesi) Duvar Resimlerinin Koruma ve Onarım Süreçleri Üzerine, Sanat ve Tasarım Dergisi