Kaynak (coğrafya)

"Pınar" buraya yönlendirilmektedir. Diğer kullanımlar için Pınar (anlam ayrımı) sayfasına bakınız.

Doğal bir kaynak

Kaynak veya pınar, mağara ve yeraltı dehlizlerinde biriken suların hidrostatik basınç altında yüzeye çıktıkları alanlardır. Farklı bölgelerde göze, bulak, eşme veya memba olarak da bilinir. Topoğrafya yüzeyinin, yeraltı su yatağını kestiği nokta veya çizgi boyunca oluşur.

Kaynaklar yeryüzüne farklı güçlerde çıkarlar. Bazıları bir çeşme suyu kadar, bazıları tek kaynaktan bir dere oluşturacak kadar güçlü, bazıları da yamaçta bir nemlilik, ıslaklık yapacak derecede süzülerek çıkarlar.

Başlıca kaynak türleri

• a. Vadi kaynağı: Vadilerin yeraltı sularının yüzeyinden daha derinlere kadar kazındığı durumlarda oluşur. Sular yukarıdan gelir. Vadi yamaçında oluşurlar, yamaç kaynağı da denilir.
• b. Fay kaynakları: Fay hatlarından yeryüzüne çıkarlar. Geçirimli ve suyla doygun bir tabakanın kırık alanının karşısında geçirimsiz tabaka varsa faydan yukarı çıkmaya zorlanır. Beslenme bölgesine göre fay kaynakları çoğunlukla sürekli ve bol sulu kaynaklardır.
• c. Tabaka kaynağı: Üstte geçirimli tabaka, altta geçirimsiz tabaka bulunur, eğim yönleri aynıdır. Yeraltı suyu eğim doğrultusunda akışa geçer, kaynak olarak yeryüzüne çıkar. Suyu yukarıdan gelen kaynakların çoğu böyledir.
• d. Karstik kaynaklar: Karstik alanlarda çıkan kaynaklardır. Voklüz kaynakları bir kaynaktan bir dere oluşturacak güçteki kaynaklardır. İsmi Fransa'daki Vaucluse kentindeki kaynaktan alınmıştır. Türkiye'de bu tür kaynaklara yerel olarak büngüldek, karpuzatan gibi adlar verilir. Suları gür, soğuk ve kireçlidir. Sürekli karstik kaynakların yanında birde aralıklı çıkan sifonlu kaynaklar vardır.
• e. Gayzer: Yanardağ alanlarında püskürerek çıkan, sıcak su kaynaklarıdır. İzlanda, Yeni Zelanda, Japonya, ABD'de bulunur.
• f. Artezyen: Suyun kendi basınçıyla yüzeye yükseldiği sulardır. Genellikle geçirimsiz iki tabaka arasındaki akifer oluşum sebebidir.

Özelliklerine göre kaynak türleri

Süreklilik

• a. Aralıklarla çıkan kaynaklar: Fazla yağışın olduğu zamanlarda bolca çıkarken, kurak zamanda cılızlaşır ve kururlar.
• b. Dönemli kaynaklar: Yeraltı su seviyesinin durumuna göre güçlenir veya zayıflarlar.
• c. Sürekli kaynaklar: Hiç kurumadan sürekli suyun geldiği kaynaklar.

İçeriklerine göre kaynaklar

Derinlerden gelen kaynak suları yolları boyunca madenleri ve mineralleri eriterek bünyelerine alırlar. Bu sular pek nadir kimyasal açıdan arı olurlar. İçeriğinde erimiş madde oranı düşük olan sulara tatlı sular denilir. Diğerleri içindeki erimiş maddelere göre isimlendirilir.

• a. Tuzlu sular: İçerisinde erimiş tuzların fazlaca olduğu sulardır.
• b. Kireçli sular: Kaynak sularında en bol bulunan madde kalsiyum karbonattır. Kireçtaşının bulunduğu alanlarda oluşan karstik kaynaklarda bolca bulunur. Kireç miktarı suyun sertliği/yumuşaklığını belirler.
• c. Maden suları: İçeriğinde bolca erimiş maden ve mineral olan sulardır. CO₂'nin çokça bulunduğu asit sulara ekşi su denilir. Alkalin sularda bolca Na₂, Co₃ ve CaCo₃ bulunan maden sularıdır.Ayrıca, kükürtlü sular, çelikli sular, acı sular, acı-tuzlu sular vardır. Bu kaynaklar çıktıkları alanda renkli tortular bırakır. Pamukkale travertenlerini oluşturan kaynak Yellowstone Millî Parkındaki Castle Gayzeri bu kaynaklara örnektir.

Sıcaklıklarına göre kaynaklar

• a. Soğuk kaynaklar: Çıkış sıcaklığı bulunduğu enleme uyan veya daha az olan kaynaklar.
• b. Sıcak kaynaklar: Bulunduğu enlemin yıllık ortalama sıcaklığından daha sıcak kaynaklardır. Ilıca ve kaplıcalar gibi.
• c. Sıcaklığı yıl boyunca değişmeyen kaynaklar; genellikle yerin derinliklerinden gelir. Yeryüzündeki mevsimlik sıcaklık değişimlerinden etkilenmez.
• d. Sıcaklığı mevsimlere göre değişen kaynaklar; suları yüzeye yakın alanlardan gelir.

Deniz değirmeni, bazı karstik bölge kıyılarında ender de olsa deniz suyunun, karanın derinliklerine doğru aktığı görülür. Bir değirmeni döndürecek kadar suyun aktığı bu alanlara deniz suyunu yutan yer, deniz değirmeni denilir. Karadaki yeraltı suyunun deniz seviyesinden aşağıda olduğu durumlarda oluşmaktadır.

Galeri

Karstik kaynak, Saklıkent Kanyonu

Gayzer kaynağı

Artezyen kaynağı, Fransa