Ukrayna alfabesi
Ukrayna alfabesi Ukrayna'nın resmî dili olan Ukraynacayı yazmak için kullanılan alfabedir. Kiril alfabesi'nin ulusal varyasyonlarından biridir.
Ukraynaca'da bu alfabeye українська абетка (ukrɑˈjinʲsʲkɑ ɑˈbɛtkɑ) denmektedir.
Ukraynaca metinler bazen Kiril alfabesi okuyamayan okuyucular ve çeviri sistemleri tarafından romanize edilerek Latin alfabesine çevrilir.
Alfabe
[değiştir | kaynağı değiştir]А а Б б В в Г г Ґ ґ Д д Е е Є є Ж ж З з И и І і Ї ї Й й К к Л л М м Н н О о П п Р р С с Т т У у Ф ф Х х Ц ц Ч ч Ш ш Щ щ Ь ь Ю ю Я я
Not: Sovyet döneminde (resmî Ukrayna Yazım Kuralları'nın (1990) yayınından önce) ґ alfabede yoktu ve ь alfabenin son harfiydi.
Alfabe otuz üç harf, otuz sekiz fonem (ses birimi) bulunmaktadır. Ukrayna ortografisi (yazım kuralları) fonetik ilkelere göre hazırlanmıştır. Bir harf genelde bir ses birimi için kullanılır.
Yirmi ünsüz harf (б, г, ґ, д, ж, з, к, л, м, н, п, р, с, т, ф, х, ц, ч, ш, щ), on ünlü harf (а, е, є, и, і, ї, о, у, ю, я) ve iki yarı ünlü harf (й/yot ve в) bulunmaktadır. İnceltme işareti olan ь harfinin fonetik değeri yoktur ama kendinden önceki ünsüz harflerin yumuşatıcısı olarak bilinir.
Ayrıca, belirli ünlüler takip edilirken bazı ünsüzler damaktan söylenir. Örneğin д, з, л, н, с, т, ц ya da дз harfi "yumuşak" ünlü: є, і, ї, ю, я tarafından takip edilirken yumuşatılır.
Bunlar alfabenin fonetik ilkelerindeki diğer istisnalardır. Bazı harfler iki ses için kullanılır: щ /ʂʈ͡ʂ/, ї /ji/ veya /jɪ/ ve є /jɛ/, ю /ju/, я /jɑ/.
Diğer Kiril alfabeleriyle karşılaştırınca modern Ukrayna alfabesinin benzeri olan Doğu Slav dilleri, Belarusça, Rusça ve Rusince bulunmaktadır. Erken Kiril alfabesinde de bulunan i (i) ve izhe (и) harfleri /i/ ve /ɪ/ sesleri için kullanılır. İki tarihi formu e (е) ve ye (є) bulunmaktadır.
Tarih
[değiştir | kaynağı değiştir]Erken Kiril alfabesi
[değiştir | kaynağı değiştir]
Kiril alfabesi ilk defa Birinci Bulgar İmparatorluğu'nda onuncu yüzyılda edebi dil olan Eski Kilise Slavcası dilinde yazmak için kullanmıştır. Adını Saint Methodius tarafından almıştır. Methodius'un kardeşi olan Saint Kiril'in adı verilmiştir.Kiril alfabesinde Yunan yazısı esas alınmıştır ve Glagol alfabesinden bazı harfler eklenmiştir. Bu harfler Yunan alfabesinde bulunmayan sesler için kullanılır: Ѳ, Ѡ, Ѱ, Ѯ, Ѵ.
Erken Kiril alfabesi ilk binyılın sonunda Kiev Knezliği'ne Hristiyanlık dini ve Eski Kilise Slavcası diliyle birlikte girdi. Alfabe yerel konuşma dili olan Eski Kilise Slavcası'na adapte edilmiştir. Alfabe çeşitli dillere göre değişiklik göstermiştir, modern Belarusça, Rusça ve Ukraynaca gibi bölgesel diyalektlerde gelişmiştir. Ukraynaca konuşanların değişmemiş bir dili vardır ama edebi dil iki büyük tarihi olaydan dolayı değişmiştir.
Kilise Slavcası akademisyenler tarafından çeşitli yeniliklere uğramıştır. Rutence ve Rusça dillerinde yazılmış ve konuşulmuştur. Etimolojik kurallar Yunan ve Güney Slav dilleriyle yapılmıştır.
Meletiy Smotrytsky'nin 1619'da yazdığı Slavca Gramer kitabı Kilise Slavcası'nın kullanımı için çok etkili oldu, Я (ja), Е (e) ve Ґ (g) harfleri kodlandı. Çeşitli Rus alfabesi yenilikleri alfabeyi etkiledi, özellikle Deli Petro'nun 1708 yılındaki (Grazhdanka) Rus Sivil Komutu çok etkili oldu. Bu durum dini olmayan kullanım için özellikle yeni bir alfabe yarattı ve Latin etkisinde harf biçimleri kabul edildi: (Ѯ, Ѱ, Ѡ, Ѧ).
On dokuzuncu yüzyıl yenilikleri
[değiştir | kaynağı değiştir]
Öğrenmesi zor olan etimolojik alfabeler, birkaç yenilikle fonetik Ukrayna ortografisini 19. yüzyıl boyunca değiştirdi. Bu duruma Vuk Karadžić'in Sırp Kiril kitabı örnek verilebilir. Bu kitabı Oleksiy Pavlovskiy'nin Gramer, Panteleimon Kulish'nin Kulishivka, Mykhailo Drahomanov'un Drahomanivka ve Yevhen Zhelekhivsky'nin Zhelekhivka kitapları izlemiştir. Bu kitaplarda ї (ji) ve ґ (g) harfleri standard hale getirilmiştir.
19. yüzyılın sonuyla 20. yüzyılın başında Ukrayna kültürel yenilenmesi olmuştur. Aynı dönemde Dnieper Ukraynası (Rus Çarlığı'na bağlı) ve batı Ukrayna (Avusturya kontrolündeki Galiçya)'da edebi ve akademik aktiviteler gerçekleşmiştir. Galiçya'da Lehçe dilinin baskınlığıyla yerel hükûmet Ukraynaca için latin alfabe hazırladı ve bu duruma halk gözüyle "Alfabelerin Savaşı" dendi.
Kiril yazısı desteklendi ama muhafazakâr Ukraynalı kültürel gruplar (Rski Rutenler & Ukraynalı Russopiler) desteklenen saf Ukrayna ortografisine karşı geldiler. Dnieper Ukraynası'nda, önerilen reformlar Ukraynaca yayın ve performans yasağı yaşadı.
Zhelekhivka Galiçya'da 1893'te resmî hale geldi ve doğu Ukraynalı toplumlar tarafından kabul edildi. Ukrayna Milli Cumhuriyeti 1918 ve 1919 yıllarında resmî ortografileri kabul etti ve Ukraynaca duyurular arttı. Ukrayna Bolşevik hükûmeti altında 1920 ve 1921 yıllarında Ukrayna ortografileri doğrulanmıştır.
Birleştirilmiş yazım
[değiştir | kaynağı değiştir]1925 yılında, Ukrayna SSC Ortografi Düzenlenmesi Komisyonu düzenledi. Ukraynacılık süreci boyunca Sovyet Ukrayna, 1927 Uluslararası Ortografik Konferansı Harkiv'de, 26 Mayıs - 6 Haziran döneminde yapıldı. Konferansta Ukrayna ortografisi standartlaştırıldı ve yabancı kelimeleri çevirme metodu uygulandı.
1930 yılında Stalin hükûmeti Ukraynacılık politikasına karşı gelmeye başladı ve Moskova'nın merkezi gücünü destekledi. 1933'te, ortografik yenilikler kaldırıldı. Reformlar itibarsızlık ve milliyetçiliği sapmakla suçlandı. Ukraynaca harf ge ґ ve fonetik kombinasyonlar ль, льо, ля çıkarıldı ve Rus etimolojisi desteklendi (örnek, -іа-'nın -ія- olarak kullanımı). Resmî ortografi 1936'da Kyiv'de belirlendi. 1945 ve 1960 yıllarında yenilendi. Bu ortografi bazen Postyshivka adıyla anıldı.
SSCB'de Perestroika dönemi sürdü ve yeni Ukrayna Ortografi Komisyonu 1987'de oluşturuldu. Ortografi 1990'da yayınlandı, ґ harfi eklendi. Sonrasında yumuşak işaret ь alfabenin sonuna eklendi, ю harfinin bir önüne.
Harf isimleri ve telaffuzları
[değiştir | kaynağı değiştir]| Harf | İtalik | Latin alfabesindeki karşılığı | İsim | UFA | Not |
|---|---|---|---|---|---|
| А а | А а | a | а /ɑ/ | /ɑ/ | |
| Б б | Б б | b | бе /bɛ/ | /b/ | |
| В в | В в | v | ве /wɛ/ | /v/ | 1 |
| Г г | Г г | h | ге /ɦɛ/ | /ɦ/ | |
| Ґ ґ | Ґ ґ | g | ґе /ɡɛ/ | /ɡ/ | 2 |
| Д д | Д д | d | де /dɛ/ | /d/, /dʲ/ | |
| Е е | Е е | e | е /ɛ/ | /ɛ/ | |
| Є є | Є є | ye | є /jɛ/ | /jɛ/ or /ʲɛ/ | |
| Ж ж | Ж ж | zh | же /ʐɛ/ | /ʐ/ | |
| З з | З з | z | зе /zɛ/ | /z/, /zʲ/ | |
| И и | И и | y | и /ɪ/ | /ɪ/ | |
| І і | І і | i | і /i/ | /i/, /ʲi/ | |
| Ї ї | Ї ї | yi | ї /ji/ | /ji/ | |
| Й й | Й й | j | йот /jɔt/, й /ɪj/ | /j/ | |
| К к | К к | k | ка /kɑ/ | /k/ | |
| Л л | Л л | l | ел /ɛl/ | /l/, /lʲ/ | |
| М м | М м | m | ем /ɛm/ | /m/ | |
| Н н | Н н | n | ен /ɛn/ | /n/, /nʲ/ | |
| О о | О о | o | о /ɔ/ | /ɔ/ | |
| П п | П п | p | пе /pɛ/ | /p/ | |
| Р р | Р р | r | ер /ɛr/ | /r/, /rʲ/ | |
| С с | С с | s | ес /ɛs/ | /s/, /sʲ/ | |
| Т т | Т т | t | те /tɛ/ | /t/, /tʲ/ | |
| У у | У у | u | у /u/ | /u/ | |
| Ф ф | Ф ф | f | еф /ɛf/ | /f/ | |
| Х х | Х х | kh | ха /xɑ/ | /x/ | |
| Ц ц | Ц ц | ts | це /t͡sɛ/ | /t͡s/, /t͡sʲ/ | |
| Ч ч | Ч ч | ch | че /ʈ͡ʂɛ/ | /ʈ͡ʂ/ | |
| Ш ш | Ш ш | sh | ша /ʂɑ/ | /ʂ/ | |
| Щ щ | Щ щ | shch | ща /ʂʈ͡ʂɑ/ | /ʂʈ͡ʂ/ | |
| Ь ь | Ь ь | ′ | м’який знак /mjɑˈkɪj ˈznɑk/ | /◌ʲ/ | yumuşak işaret3 |
| Ю ю | Ю ю | yu | ю /ju/ | /ju/ ya da /ʲu/ | |
| Я я | Я я | ya | я /jɑ/ | /jɑ/ ya da /ʲɑ/ | |
| ’ | апостроф /ɑˈpɔstrɔf/ | 4 | apostrophe; bir harf değildir.5 |
Not:
^1 /w/ harfinin telaffuzu içeriğe bağlı olarak değişebilir; geri ünlüler ve dişsil-dudaksıl ünlülerden önce alt dudaktır. Bazen [u̯] gibi seslendirilir.
^2 Ge (ґ) harfi Sovyet Ukraynası'nda 1933-1990 döneminde resmî olarak yasaklandı [kaynak belirtilmeli]. Bu harf bazı bilgisayarlarda bulunmamaktadır.
^3 Yumuşak işaret (ь) herhangi bir harfi ifade etmemektedir ama ortografik bir semboldür. 1990 öncesinde alfabenin sonunda bulunuyordu.
^4 Apostrophe yumuşak ünlüden önceki ünsüzü belirtir.
^5 Bazı digraflar tek ses ifade etmektedir: dg sesini knowledge(bilgi) kelimesinde gösteren дж ve дз. Örnekler: джмiль (bombus arısı), бджoлa (arı), дзвоник (zil).
Harf formları ve tipografi
[değiştir | kaynağı değiştir]Diğer Kiril alfabelerindeki gibi, el yazısı harfler onların blok harfi biçiminde değişir: г, д, и, й ve т.
Tipografide, küçük harfler büyük harflere çok benzemektedir.
| standart | alternatif |
|---|---|
| «цитата» | „цитата“ |
| U+00AB U+00BB | U+201E U+201F |
| « » | „ ‟ |
Kaynak: Bringhurst, Robert (2002). The Elements of Typographic Style (version 2.5), syf. 262-264. Vancouver, Hartley & Marks. ISBN 0-88179-133-4.
Ukraynaca'nın kodlanması
[değiştir | kaynağı değiştir]Bu Ukraynaca bilgisayarlarda harflerin çeşitli kodlanması.
ISO 8859-5
[değiştir | kaynağı değiştir]ISO 8859-5 ґ harfi olmadan kodlar.
KOI8-U
[değiştir | kaynağı değiştir]KOI8-U'nun açılımıКод обміну інформації 8 бітний - український'dır. Türkçesi "Bilgi değişimi için kodlama 8 bit - Ukraynaca"'dır. KOI8-U yalnızca Rusçaya uygun olan KOI8-R'nın Ukraynalı versiyonudur.
Windows-1251
[değiştir | kaynağı değiştir]Windows-1251 Ukrayna alfabesi ve diğer Kiril alfabeleri için çalışmaktadır.
Unicode
[değiştir | kaynağı değiştir]Kiril ile birlikte Ukrayna harfleri (U+0400'dan U+04FF'ye) ve Kiril Eklenmeleri (U+0500'dan U+052F'ye) Unicode bloklarında bulunmaktadır. Bu karakterler U+0400–U+045F arasında ISO 8859-5'e göre 864 pozisyonda bulunmaktadır.Aşağıdaki tabloda gösterilmiştir.
0 |
1 |
2 |
3 |
4 |
5 |
6 |
7 |
8 |
9 |
A |
B |
C |
D |
E |
F
| ||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
0400
|
Ѐ | Ё | Ђ | Ѓ | Є | Ѕ | І | Ї | Ј | Љ | Њ | Ћ | Ќ | Ѝ | Ў | Џ | |
0410
|
А | Б | В | Г | Д | Е | Ж | З | И | Й | К | Л | М | Н | О | П | |
0420
|
Р | С | Т | У | Ф | Х | Ц | Ч | Ш | Щ | Ъ | Ы | Ь | Э | Ю | Я | |
0430
|
а | б | в | г | д | е | ж | з | и | й | к | л | м | н | о | п | |
0440
|
р | с | т | у | ф | х | ц | ч | ш | щ | ъ | ы | ь | э | ю | я | |
0450
|
ѐ | ё | ђ | ѓ | є | ѕ | і | ї | ј | љ | њ | ћ | ќ | ѝ | ў | џ | |
0460
|
Ѡ | ѡ | Ѣ | ѣ | Ѥ | ѥ | Ѧ | ѧ | Ѩ | ѩ | Ѫ | ѫ | Ѭ | ѭ | Ѯ | ѯ | |
0470
|
Ѱ | ѱ | Ѳ | ѳ | Ѵ | ѵ | Ѷ | ѷ | Ѹ | ѹ | Ѻ | ѻ | Ѽ | ѽ | Ѿ | ѿ | |
0480
|
Ҁ | ҁ | ҂ | ҃ | ҄ | ҅ | ҆ | ҇ | ҈ | ҉ | Ҋ | ҋ | Ҍ | ҍ | Ҏ | ҏ | |
0490
|
Ґ | ґ | Ғ | ғ | Ҕ | ҕ | Җ | җ | Ҙ | ҙ | Қ | қ | Ҝ | ҝ | Ҟ | ҟ | |
04A0
|
Ҡ | ҡ | Ң | ң | Ҥ | ҥ | Ҧ | ҧ | Ҩ | ҩ | Ҫ | ҫ | Ҭ | ҭ | Ү | ү | |
04B0
|
Ұ | ұ | Ҳ | ҳ | Ҵ | ҵ | Ҷ | ҷ | Ҹ | ҹ | Һ | һ | Ҽ | ҽ | Ҿ | ҿ | |
04C0
|
Ӏ | Ӂ | ӂ | Ӄ | ӄ | Ӆ | ӆ | Ӈ | ӈ | Ӊ | ӊ | Ӌ | ӌ | Ӎ | ӎ | ӏ | |
04D0
|
Ӑ | ӑ | Ӓ | ӓ | Ӕ | ӕ | Ӗ | ӗ | Ә | ә | Ӛ | ӛ | Ӝ | ӝ | Ӟ | ӟ | |
04E0
|
Ӡ | ӡ | Ӣ | ӣ | Ӥ | ӥ | Ӧ | ӧ | Ө | ө | Ӫ | ӫ | Ӭ | ӭ | Ӯ | ӯ | |
04F0
|
Ӱ | ӱ | Ӳ | ӳ | Ӵ | ӵ | Ӷ | ӷ | Ӹ | ӹ | Ӻ | ӻ | Ӽ | ӽ | Ӿ | ӿ | |
0500
|
Ԁ | ԁ | Ԃ | ԃ | Ԅ | ԅ | Ԇ | ԇ | Ԉ | ԉ | Ԋ | ԋ | Ԍ | ԍ | Ԏ | ԏ | |
0510
|
Ԑ | ԑ | Ԓ | ԓ | Ԕ | ԕ | Ԗ | ԗ | Ԙ | ԙ | Ԛ | ԛ | Ԝ | ԝ | Ԟ | ԟ | |
0520
|
Ԡ | ԡ | Ԣ | ԣ | Ԥ | ԥ | Ԧ | ԧ | Ԩ | ԩ | Ԫ | ԫ | Ԭ | ԭ | Ԯ | ԯ |
Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- Peter T. Daniels and William Bright, eds. [kaynak belirtilmeli] (1996). The World's Writing Systems, pp 700, 702. Oxford University Press. ISBN 0-19-507993-0.
- Volodymyr Kubijovyč ed. [kaynak belirtilmeli] (1963). "Ukrainian Writing and Orthography" in Ukraine: A Concise Encyclopædia, Şablon:Dabbr 1, pp 511–520. Toronto, University of Toronto Press. ISBN 0-8020-3105-6.
Yetkili ortografiler
[değiştir | kaynağı değiştir]- Meletiy Smotrytsky (1619). Slavonic Grammar. (Reprint edition 20 Mart 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., with Ukrainian interface.)
- Ivan Ohienko (1918). Nayholovnishi pravyla ukrayins’koho pravopysu. Kyiv, UNR Ministry of Education.
- Ivan Ohienko (1919). Holovnishi pravyla ukrayins’koho pravopysu. Kyiv, UNR Ministry of Education.
- All-Ukrainian Academy of Sciences (VUAN, 1920).
- People's Commissariat of Education (1921).
- (1928) Ukrayins’kyy pravopys. Kharkiv, Academy of Science of the Ukrainian SSR.
- (1936) Ukrayins’kyy pravopys. Kyiv, Academy of Science of the Ukrainian SSR.
- L. Bulakhovs’ky, ed. (1946). Ukrayins’kyy pravopys. Kyiv, May 8, 1945: Academy of Science of the Ukrainian SSR.
- (1960) Ukrayins’kyy pravopys. Kyiv, Academy of Science of the Ukrainian SSR.
- (1990) Ukrayins’kyy pravopys. Kyiv, Academy of Science of the Ukrainian SSR.
- (2007) Ukrayins’kyy pravopys. Kyiv, Naukova Dumka. Online version27 Eylül 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi..
- (2012) Ukrayins’kyy pravopys. Kyiv, Naukova Dumka. Online version14 Eylül 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi..
- Ukrainian Primer by Elias Shklanka, M.A., published by KNYHO-SPILKA in New York
- Мій найкращий Словнии, 2nd,edition, Ukrainian Editor Orest Dubas
Dış bağlantılar
[değiştir | kaynağı değiştir]- The Cyrillic Charset Soup3 Aralık 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. - Roman Czyborra's site contains an exhaustive history of Cyrillic character set encoding schemes.
- Проєкт нового “Українського правопису” - Proposal for a new Ukrainian orthography (in Ukrainian).
- At the Encyclopedia of Ukraine: Cyrillic script 20 Ocak 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Orthography 26 Ocak 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Hrazhdanka 20 Ocak 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Maksymovychivka 20 Ocak 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Kulishivka 28 Eylül 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Zhelekhivka 20 Ocak 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Pankevychivka 20 Ocak 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi..
- Ukrajinśka Latynka19 Eylül 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. is the online project that promotes Latin alphabet for the Ukrainian language.